Khám phá chính mình bằng cách mở rộng “tấm bản đồ trong tâm trí”

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Ta có thể ứng dụng khoa học thần kinh về “bản đồ nhận thức” để hiểu cách con người học hỏi và thay đổi.
• Khi ta cảm thấy “mắc kẹt”, có thể là vì ta đang quanh quẩn mãi trong một tấm bản đồ tinh thần quá chật hẹp.
• Học hỏi và thay đổi nghĩa là dám mở rộng bản đồ ấy, dám bước vào những vùng chưa từng được khám phá bên trong mình.

Hãy tưởng tượng bạn đang sống ở châu Âu vào năm 1490. Tấm bản đồ trước mắt bạn là tất cả những gì bạn biết về thế giới. Chỉ vài năm sau, các nhà thám hiểm tìm ra một lục địa mới, mở rộng biên độ của vùng đất đã biết, và chỉ trong chốc lát, cách bạn hiểu về hành tinh mình đang sống thay đổi hoàn toàn.

Một lý thuyết mới về sự thay đổi tâm lý do tôi và đồng nghiệp Jaan Aru phát triển, công bố trên Perspectives on Psychological Science, cho rằng sự chuyển hóa nội tâm của con người cũng diễn ra tương tự như việc mở rộng bản đồ địa lý. Chỉ khác là vùng đất mà ta khảo sát, dò đường, vẽ lại nằm sâu trong tâm trí mỗi người.

Figure 1. Martellus world map, 1490.

Source: Wikipedia/Wikipedia Commons

Ý tưởng cốt lõi: Tâm trí bạn là một tấm bản đồ

Để mô tả con người thay đổi như thế nào, chúng tôi dùng liệu pháp tâm lý làm ví dụ – bởi trị liệu chính là quá trình con người khám phá và chuyển hóa thế giới bên trong. Nhưng cơ chế ấy cũng đúng với mọi hình thức học hỏi: ở trường lớp, trong công việc, trong coaching, tư vấn hay trong những va chạm đời thường.

Nói ngắn gọn: Tâm trí bạn có thể xem như một tấm bản đồ, hay một mạng lưới những ý niệm, cảm xúc, ký ức, niềm tin, cảm giác… kết nối với nhau. Và đôi khi, tấm bản đồ ấy quá hẹp, giống như cách người châu Âu nhìn thế giới vào năm 1490.

Phần lớn thời gian, ta suy nghĩ, cảm nhận và hành động trong những vùng quen thuộc. Sự phát triển cá nhân, một khoảnh khắc vỡ òa trong trị liệu, một trực giác trong coaching, một ý tưởng đột phá trong công việc – xảy ra khi ta vượt ra ngoài vùng đã biết và mở rộng nó.

Hãy để tôi giải thích điều này rõ hơn.

Không chỉ là một hình ảnh ẩn dụ

Vào những năm 1940, các nhà khoa học phát hiện rằng khi huấn luyện chuột chạy trong mê cung, não nó sẽ tự tạo ra một “bản đồ nhận thức”. Trong hồi hải mã, vùng não quan trọng với trí nhớ và định hướng, mỗi tế bào thần kinh sẽ “bật sáng” khi chuột đứng ở một vị trí nhất định. Khi nó di chuyển, các tế bào bật sáng lần lượt theo trình tự, tạo thành một bản đồ bên trong.

Điều kỳ diệu là: hệ thống thần kinh ấy không chỉ giúp chuột tìm đường, hay giúp bạn nhớ lối từ nhà đến chỗ làm, mà còn hoạt động khi bạn đang suy nghĩ về những ý niệm trừu tượng.

Khi bạn lần theo chuỗi suy nghĩ, các tế bào trong hồi hải mã cũng “nháy sáng” theo trình tự. Nghĩa là, suy nghĩ chính là một hành trình “đi trong không gian nội tâm”: bạn đang di chuyển qua những ý tưởng, ký ức, liên tưởng được kết nối với nhau thành mạng lưới.

Nhờ khoa học mạng lưới hiện đại, ta có thể nhìn thấy tấm bản đồ tinh thần ấy một cách hữu hình hơn. Dựa trên phân tích ngôn ngữ, các nhà khoa học có thể phác họa “bản đồ tinh thần” của một người. Chẳng hạn, người thân trong gia đình có thể nằm gần bạn hơn những đồng nghiệp, giống như các thành phố được gom theo vùng.

Các nghiên cứu thần kinh cũng cho thấy khi ta tìm ký ức, phân loại đồ vật, ra quyết định… não ta lại kích hoạt bản đồ này để dẫn đường. Nghĩa là ý tưởng “tâm trí là một tấm bản đồ” không chỉ mang tính văn chương – mà có cơ sở thần kinh rõ ràng.

Khi tấm bản đồ trở nên quá chật hẹp

Figure 2. A hypothetical social network in the mind.

Source: Nick Kabrel

Bản đồ nhận thức của ta được tạo ra từ kinh nghiệm. Phần lớn thời gian, điều này hoàn toàn hữu ích, nó giúp ta dự đoán, phản ứng, hành động hiệu quả. Nhưng đôi khi nó lại trở thành giới hạn.

• Khi cần sáng tạo, ta lại lặp đi lặp lại những giải pháp cũ dù chúng không hiệu quả.
• Trong trị liệu, một người từng bị tổn thương có thể mãi tin rằng “con người luôn nguy hiểm”, nên lúc nào cũng dè chừng, dù hoàn cảnh đã thay đổi.
• Trong tổ chức, một người lãnh đạo có thể tin rằng “AI phải được áp dụng ngay lập tức”, mà bỏ qua bối cảnh rộng hơn và những hệ quả có thể xảy ra.

Vấn đề là: Ta dễ bị nhốt trong biên giới của chính tấm bản đồ tinh thần mình đã vẽ ra. Ta cứ đi mãi ở góc quen thuộc, mà không biết rằng bên kia đường chân trời là cả một vùng đất rộng lớn chưa từng được khám phá trong chính con người mình.

Khoa học thần kinh giải thích điều này một cách đơn giản: Ta không thể chỉ “quyết định” nghĩ khác đi. Những con đường thần kinh quen thuộc luôn mạnh hơn, giống như một lối mòn trên cỏ: càng đi nhiều, càng sâu, càng khó rẽ sang hướng khác.

Mở rộng tấm bản đồ tinh thần

Mở rộng bản đồ trong tâm trí là một công việc khó khăn, bởi nó đòi hỏi ta phải rời khỏi những lối mòn quen thuộc. Và thường, ta cần đến một người khác, một nhà trị liệu, một người thầy, một huấn luyện viên, để giúp ta bước ra khỏi giới hạn ấy.

Trong bài nghiên cứu, chúng tôi xem nhà trị liệu như một người dẫn đường: Người ấy giúp bạn rời khỏi vùng đất quen thuộc và bước vào những miền chưa từng đặt chân đến bên trong chính mình.

Hãy nghĩ xem: Nhà trị liệu đặt câu hỏi. Bạn lần theo dòng suy nghĩ. Bạn nhận ra điều mình chưa từng để ý. Họ chỉ ra mô thức quen thuộc. Bạn thử kết nối những điều từ trước đến nay bạn chưa từng kết nối. Và rồi, dần dần, tấm bản đồ của bạn lớn lên.

Đó không phải là những cuộc trò chuyện bình thường. Đó là hành trình thực sự đi trong chính não bộ mình. Thay vì đi theo lộ trình quen thuộc A–B–C–D–E, nhà trị liệu đưa bạn sang A–B–F–G–H – những vùng đất nội tâm bạn chưa từng biết mình có.

Khám phá

Thế giới năm 1490 không hề nhỏ hơn bây giờ, chỉ là con người lúc ấy chưa biết nó rộng đến mức nào. Tâm trí ta cũng vậy.

Bản đồ bên trong ta chứa vô số trạng thái mà ta có thể trở thành, vô vàn con đường ta có thể đi – nhưng trong suốt đời mình, ta chỉ ghé thăm một phần rất nhỏ. Ta quen di chuyển trên những lối mòn cũ, những điều an toàn, quen thuộc, dễ đoán.

Như chúng tôi cố gắng trình bày trong lý thuyết này: Mở rộng bản đồ tinh thần đòi hỏi sự tò mò, sự dẫn dắt, và sự can đảm bước ra khỏi con đường đã quá quen thuộc để dám đi trên những nẻo chưa từng một lần đặt chân. 

References

Kabrel, N., & Aru, J. (2025). Becoming Aware Through Internal Exploration: Understanding Psychotherapy on Conceptual and Neurobiological Levels. Perspectives on Psychological Science, 0(0). https://doi.org/10.1177/17456916251378430

Beaty, R. E., & Kenett, Y. N. (2023). Associative thinking at the core of creativity. Trends in cognitive sciences, 27(7), 671-683. 

Viganò, S., Giari, G., Mai, R., Doeller, C. F., & Bottini, R. (2025). Foraging in conceptual spaces: hippocampal oscillatory dynamics underlying searching for concepts in memory. bioRxiv, 2025-10.

Tác giả: Nick Kabrel

Nguồn: Discover Yourself by Expanding Your Mental Map | Psychology Today