Những vấn đề của hẹn hò và tình yêu thời hiện đại: chuyện gì đang diễn ra vậy?

Dù chúng ta luôn cố gắng hết sức để tìm kiếm và giữ gìn tình yêu, thì chuyện hẹn hò và xây dựng một mối quan hệ ngày nay dường như trở nên rối rắm và phức tạp hơn bao giờ hết, đặc biệt khi ta so sánh với những câu chuyện tình yêu thời cha mẹ, ông bà ta. Thậm chí, cả những câu chuyện được truyền tải qua truyền thông cũng đang thay đổi từng ngày, khiến chúng ta cảm thấy hoang mang, bất mãn và dễ va chạm hơn với nhau. Chính điều đó làm cho việc tìm kiếm một hướng đi rõ ràng, một niềm tin đúng đắn để theo đuổi trong chuyện tình cảm, ngày càng trở nên khó khăn.

Những quan sát này đặt ra một vài câu hỏi quan trọng: Tại sao xã hội lại đang thay đổi theo hướng như vậy? Tại sao những câu chuyện tình yêu, những lời khuyên về quan hệ đôi lứa lại ngày càng trở nên nhiễu loạn và mơ hồ? Và, rốt cuộc, chúng ta có thể làm gì trong hoàn cảnh này?

May mắn thay, ngay cả trong thời điểm đầy biến động và bất định về các mối quan hệ như hiện nay, khoa học xã hội vẫn có thể đưa ra một số gợi ý hữu ích để giúp ta tìm đường đi qua mê cung tình yêu hiện đại.

Văn hóa, kịch bản xã hội và tình yêu

Để hiểu rõ hơn mối liên hệ giữa những biến động văn hóa rộng lớn và hành vi cá nhân trong chuyện tình cảm, Simon và Gagnon (1986) đã áp dụng thuyết “Kịch Bản” (Script Theory) vào lĩnh vực các mối quan hệ cá nhân. Theo lý thuyết này, chúng ta vận hành trong đời sống dựa vào những “kịch bản”, những câu chuyện tâm trí giống như phim ảnh hay tiểu thuyết, để giúp bản thân hiểu thế giới xung quanh và điều chỉnh cách cư xử của mình sao cho phù hợp. Cấu trúc và nội dung của những kịch bản cá nhân đó được hình thành từ ba tầng thông tin chính:

• Kịch bản văn hóa: Là những quy tắc, chỉ dẫn và chuẩn mực xã hội hình thành nên vai trò và tập tục trong cộng đồng mà ta đang sống.
• Kịch bản liên cá nhân: Là những khác biệt, sở thích, định kiến hay cách ta điều chỉnh vai trò cá nhân trong các tương tác với người khác.
• Kịch bản nội tâm: Là thế giới riêng của ta, bao gồm mong muốn, khát khao và trải nghiệm cá nhân.

Từ đó, mỗi người trong chúng ta đều mang theo một “kịch bản sống” được dệt nên từ cả ba tầng ảnh hưởng: văn hóa, mối quan hệ và nội tâm. Mục tiêu của quá trình này là tạo nên một câu chuyện mạch lạc, giúp ta tìm thấy ý nghĩa cuộc sống, sống đúng với những quy ước xã hội, xây dựng và định hướng các mối quan hệ cá nhân, đồng thời đáp ứng nhu cầu riêng của bản thân. Cụ thể, trong tình yêu, những kịch bản ấy có thể bao gồm vai trò giới, những câu chuyện tình yêu cá nhân, tất cả nhằm giảm thiểu sự mơ hồ, giúp ta định hình con đường dẫn đến tình yêu đích thực. Nói cách khác, các kịch bản xã hội giúp ta hiểu được những điều mơ hồ và khó nắm bắt trong cuộc sống, đặc biệt là trong tình yêu, nơi không có gì rõ ràng hay chắc chắn.

Khi kịch bản xã hội thay đổi

Tuy nhiên, như Simon và Gagnon (1986) đã lưu ý, văn hóa không phải là thứ bất biến. Theo thời gian, văn hóa thay đổi, và kéo theo đó là sự thay đổi trong các kịch bản và tình huống xã hội mà cá nhân phải xử lý. Cụ thể, họ cho rằng xã hội có xu hướng chuyển dịch từ mô hình truyền thống (Paradigmatic) sang mô hình hậu truyền thống (Post-Paradigmatic), và điều đó dẫn đến một số điểm khác biệt cơ bản như sau:

• Xã hội truyền thống tập trung nhiều vào kịch bản văn hóa. Đây thường là những xã hội cổ điển, nơi các quy tắc ứng xử, vai trò xã hội và các tình huống mẫu mực được xác định rõ ràng và giới hạn. Trong những xã hội này, phần lớn mọi người đều chia sẻ một cách hiểu chung về cách sống, cách yêu và cách xây dựng mối quan hệ, vì các khuôn mẫu được xây dựng mạch lạc, dễ hiểu và được tôn trọng. Tình yêu trong xã hội truyền thống thường gắn liền với các nghi lễ tỏ tình, giai đoạn hẹn hò rõ ràng, vai trò giới được quy định cụ thể. Tuy nhiên, chính sự rõ ràng đó đôi khi lại giới hạn sự lựa chọn cá nhân, làm mờ đi tiếng nói của những nhu cầu và cảm xúc riêng biệt.
• Xã hội hậu truyền thống lại đặt nặng hơn vào kịch bản nội tâm và cá nhân hóa. Đây là mô hình của các xã hội hiện đại, nơi mà nhiều chuẩn mực xưa cũ đang dần bị xóa bỏ hoặc bị thách thức. Trong bối cảnh này, con người có nhiều quyền tự quyết hơn (và đồng thời cũng mang nhiều trách nhiệm hơn) khi lựa chọn hành xử theo chính bản sắc cá nhân của mình. Trong tình yêu, điều đó đồng nghĩa với việc mỗi người được phép khám phá bản thân, theo đuổi sở thích, và sống đúng với nhu cầu tình cảm mà trước đây có thể bị ràng buộc bởi các định kiến truyền thống. Tuy nhiên, khi thiếu đi các chuẩn mực chung và kịch bản văn hóa phổ quát, chúng ta phải tự mình đàm phán, định hình và xây dựng lại từng mối quan hệ, với từng người, từ đầu. Và vì thế, có nhiều lựa chọn hơn nhưng cũng đồng nghĩa với ít chắc chắn hơn, nhiều mông lung hơn và nhiều việc phải làm hơn trong mỗi mối quan hệ.

Đối diện với những biến động xã hội hiện đại

Từ những phân tích trên, ta có thể thấy rằng khi xã hội ngày càng hiện đại hóa, con người dần phải đánh đổi giữa sự ổn định có sẵn và quyền lựa chọn cá nhân. Dù sự tự do lựa chọn trong xã hội hiện đại mang lại nhiều lợi ích, nhưng sự mai một của các khuôn mẫu văn hóa và chuẩn mực truyền thống lại dễ khiến con người rơi vào trạng thái mất phương hướng và lạc lõng, điều mà các nhà xã hội học gọi là anomie. Khi đó, giữa cơn hoang mang và mơ hồ, mỗi người sẽ có hai con đường chính để đối diện và vượt qua:

Khôi phục lại những kịch bản văn hóa đã có: Người ta có thể tiếp tục sống theo các chuẩn mực, vai trò và kịch bản truyền thống để tìm lại ý nghĩa, sự thấu hiểu và mối liên kết với những người cùng chung giá trị, mục tiêu và nền tảng văn hóa.

Tự chịu trách nhiệm và kiến tạo đời sống cá nhân: Người ta cũng có thể lựa chọn tự xây dựng ý nghĩa sống, mục tiêu và vai trò trong các mối quan hệ, với những người có chung xu hướng hiện đại và cá nhân hóa như mình.

Nghiên cứu gần đây cho thấy chúng ta đang ở giữa giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ về văn hóa và tình yêu, nơi mỗi người cố gắng áp dụng một trong hai hướng đi kể trên. Chẳng hạn, trong tổng hợp các nghiên cứu về hẹn hò, Eaton và Rose (2011) nhận thấy một sự phân hóa rõ ràng: một số người chọn theo đuổi mô hình “bạn bè trước, yêu sau” như một lối tiếp cận hiện đại và linh hoạt hơn với mối quan hệ; trong khi đó, không ít người vẫn trung thành với các kịch bản truyền thống, đặc biệt là những vai trò mang tính giới, để duy trì sự ổn định và tìm thấy sự hài lòng trong tình yêu. Điều này cho thấy rằng có người tìm được hạnh phúc khi thích nghi với sự đổi thay, nhưng cũng có người tìm thấy bình yên khi neo vào những giá trị xưa cũ.

Một nghiên cứu khác của Endendijk, van Baar và Dekovic (2019), khi đánh giá sự thay đổi trong những tiêu chuẩn kép truyền thống giữa nam và nữ, cũng cho thấy một bức tranh tương tự. Qua việc phân tích hàng loạt nghiên cứu từ nhiều quốc gia, họ phát hiện rằng mức độ bình đẳng giới càng cao thì những chuẩn mực truyền thống càng ít tồn tại. Tuy nhiên, ngay trong những xã hội hiện đại ấy, vẫn còn những tiêu chuẩn xưa cũ tiếp tục được duy trì, phần nhiều liên quan đến những khác biệt sinh học và tiến hóa giữa hai giới. Điều này cho thấy rằng một số người vẫn tìm được sự phù hợp và thành công trong lối sống hiện đại và cá nhân hóa, trong khi người khác lại cảm thấy an toàn và hài lòng hơn với các chuẩn mực cổ truyền, vì chúng khớp với khuynh hướng sinh học và cảm xúc giới tính của họ.

Lối ra giữa mê trận bối rối

Từ đó, có thể thấy rằng tùy vào xu hướng cá nhân và cách bạn cảm nhận thế giới, bạn hoàn toàn có hai con đường hiệu quả để định hình chuyện tình cảm của mình trong bối cảnh hiện đại rối ren: một là quay về với những kịch bản văn hóa truyền thống; hai là chủ động tạo ra một con đường riêng biệt, mới mẻ và phù hợp với bản thân. Nhưng dù chọn lối đi nào, bạn cũng đang từng bước viết nên một “kịch bản tình yêu cá nhân” cho chính mình – điều đòi hỏi sự thấu hiểu và kết hợp nhịp nhàng cả ba tầng ảnh hưởng đã đề cập trước đó:

1) Trước hết, hãy nhìn rõ kịch bản văn hóa hiện tại. Điều này đòi hỏi bạn phải ý thức được những nghịch lý văn hóa, chẳng hạn như những áp lực kép về giới khiến phụ nữ hoang mang và đàn ông bối rối, khiến cả hai đều cảm thấy thiệt thòi trong chuyện tình cảm. Bạn cũng cần nhìn sâu vào những ưu và khuyết của các vai trò giới truyền thống, để từ đó quyết định cách bạn muốn xây dựng và tổ chức mối quan hệ của mình với người khác trong tương lai. Khi làm được điều đó, bạn sẽ dần tháo gỡ những tín hiệu trái chiều và mâu thuẫn trong xã hội, từ đó tạo ra nền tảng vững chắc hơn cho hành trình tình yêu của chính mình.

2) Sau đó, hãy khám phá các yếu tố hình thành nên kịch bản liên cá nhân của bạn. Điều này bao gồm việc nhận diện những thiên kiến hay sai lầm phổ biến khiến bạn đánh mất hoặc bỏ lỡ cơ hội tình cảm, ví dụ như những định kiến tiêu cực, sự nhầm lẫn trong việc đoán biết cảm xúc của người khác, hoặc cảm giác tự ti khiến bạn luôn “bán rẻ” giá trị của chính mình trong tình yêu. Khi nhìn rõ điều đó, bạn sẽ dần buông bỏ những kỳ vọng phi thực tế, học cách tập trung vào điểm mạnh, đối xử dịu dàng hơn với bản thân và người khác, và biết đâu là điều thực sự khiến mình cảm thấy đủ đầy trong một mối quan hệ.

3) Cuối cùng, đừng quên lắng nghe kịch bản nội tâm, nơi cất giữ những trải nghiệm riêng và nỗi niềm thầm kín của bạn. Thực tế, nhiều người trong chúng ta đã từng trải qua những tổn thương trong tình cảm, đôi khi chính là hệ quả từ sự hỗn loạn của văn hóa và các tương tác xã hội thiếu rõ ràng. Những trải nghiệm đó có thể để lại lo âu và nỗi sợ bị từ chối, khiến ta khó lòng mở lòng với người khác trong tương lai. Vì vậy, phần cuối cùng và cũng là quan trọng nhất của “kịch bản tình yêu” chính là học cách giảm thiểu lo lắng khi yêu, và đối diện với khả năng bị từ chối một cách can đảm. Khi bạn có thể vượt qua những điều ấy, bạn sẽ có nền tảng vững chắc để sống thật với bản thân, mở lòng đón nhận yêu thương, và tìm thấy điều mình thật sự cần trong một mối quan hệ. 

Tác giả: Jeremy S. Nicholson, M.A., M.S.W., Ph.D. 

Tài liệu tham khảo:

Eaton, A.A., & Rose, S. (2011). Has dating become more egalitarian? A 35 year review using sex roles. Sex Roles, 64(11), 843-862.

Endendijk, J.J., van Baar, A.L., & Dekovic, M. (2019). He is a stud, she is a slut! A meta-analysis on the continued existence of sexual double standards. Personality and Social Psychology Review, 24(2) 163-190.

Simon, W., & Gagnon, J.H. (1986). Sexual scripts: Permanence and change. Archives of Sexual Behavior, 15(2), 97-11.

Nguồn: Modern Dating and Relationship Problems: What Is Going On? | Psychology Today