Vì sao bị phớt lờ lại khiến ta đau đớn và phẫn nộ đến vậy?

Bạn đã bao giờ cảm thấy như mình vô hình, bị ngó lơ hay gạt ra ngoài lề chưa? Có thể bạn bè rủ nhau đi chơi mà không nói với bạn, một người hẹn hò đột nhiên không còn nhắn tin nữa, hay đồng nghiệp vô tư tổ chức tiệc sau giờ làm mà không mời bạn. Cảm giác nhói lòng trong những khoảnh khắc ấy chính là một phần của trải nghiệm bị xa lánh – và nó có thể dẫn đến vô số phản ứng khác nhau, đôi khi vô cùng mãnh liệt. Nhưng tại sao bị phớt lờ lại khiến ta đau đớn đến vậy? Và điều gì quyết định cách ta – hay bất kỳ ai – đối diện với cảm giác đó?

Hàng chục năm nghiên cứu tâm lý đã khẳng định rằng sự xa lánh có thể gây tổn thương sâu sắc. Theo mô hình của nhà tâm lý học Kipling Williams, bị phớt lờ đe dọa đến những nhu cầu tâm lý cốt lõi của con người, đặc biệt là: cảm giác thuộc về một tập thể, cảm giác được trân trọng, cảm giác có quyền kiểm soát cuộc sống của mình, và cảm giác cuộc sống có ý nghĩa. Khi những nhu cầu này liên tục bị xói mòn, việc bị xa lánh không còn là một vết thương nhỏ nhặt nữa – mà có thể trở thành nguyên nhân dẫn đến trầm cảm, lo âu và sự cô lập.

Mỗi người có một cách đối phó khác nhau trước cảm giác bị bỏ rơi, thậm chí đôi khi trái ngược nhau hoàn toàn. Với một số người, nỗi đau bị gạt ra ngoài khiến họ càng khao khát kết nối. Họ có thể sẵn sàng giúp đỡ người khác, trở nên nhạy cảm hơn với các tín hiệu xã hội, hoặc chủ động tìm kiếm những cuộc trò chuyện. Chẳng hạn, một nhân viên bị đồng nghiệp phớt lờ trong cuộc họp có thể phản ứng bằng cách đề nghị giúp đỡ ai đó trong công việc, hoặc cố gắng cư xử thân thiện hơn trong giờ nghỉ giải lao sau đó. Những hành vi mang tính kết nối này có thể giúp xoa dịu vết thương bị xa lánh bằng cách khôi phục cảm giác thuộc về.

Nhưng không phải ai cũng chọn cách phản ứng như vậy. Một số người, thay vì tìm kiếm sự kết nối, lại chọn cách thu mình. Họ có thể dần ít trò chuyện hơn, thích ở một mình hoặc thậm chí hoàn toàn tránh xa xã hội. Ví dụ, thay vì cố gắng hòa nhập, một người bị cô lập tại nơi làm việc có thể quyết định uống cà phê một mình hoặc rời văn phòng sớm. Động lực đằng sau có thể là để tự bảo vệ mình khỏi những tổn thương tiếp theo.

Một số khác lại phản ứng bằng sự tức giận, thậm chí trở nên hung hăng với người hoặc nhóm đã gạt họ ra ngoài – đây là kiểu hành vi phản xã hội mà các nhà tâm lý học gọi tên. Một nhân viên cảm thấy bị xa lánh trong cuộc họp có thể phản ứng bằng cách ngắt lời người khác, mỉa mai những ý tưởng của họ hoặc tung tin đồn làm ảnh hưởng đến danh tiếng đồng nghiệp. Trong những trường hợp nghiêm trọng hơn, các nghiên cứu đã chỉ ra rằng nhiều vụ xả súng trong trường học có liên quan đến việc kẻ tấn công từng bị bạn bè cùng trang lứa cô lập trong một thời gian dài. Động lực thúc đẩy những hành vi phản xã hội này có thể là nhu cầu giành lại cảm giác kiểm soát sau khi cảm thấy mình chỉ là nạn nhân bị động.

Vậy điều gì quyết định cách mà một người sẽ phản ứng khi bị xa lánh – tìm cách hòa nhập, thu mình hay nổi giận? Đây chính là câu hỏi mà tôi và các đồng nghiệp đang tìm cách giải đáp. Trong một nghiên cứu, chúng tôi đã yêu cầu vài trăm người tại Mỹ và Anh, từ 18 đến 76 tuổi, sử dụng một ứng dụng trên điện thoại để ghi lại những khoảnh khắc họ cảm thấy bị xa lánh trong cuộc sống hằng ngày. Trong hai nghiên cứu khác, chúng tôi yêu cầu họ mô tả cách họ phản ứng – không chỉ những gì họ muốn làm ngay khi bị phớt lờ (ý định ban đầu), mà còn cả những gì họ thực sự đã làm sau một giờ đồng hồ (hành vi đối phó thực tế).

Photo by Cameron Orlando/Getty Images

Trong nghiên cứu của chúng tôi, trung bình một người báo cáo rằng họ bị xa lánh khoảng hai đến ba lần mỗi tuần. Những trải nghiệm này rất đa dạng – có khi chỉ là một tình huống nhỏ, như tài xế xe buýt làm ngơ trước một hành khách đang vẫy tay, nhưng cũng có những trường hợp nghiêm trọng hơn, kéo dài trong thời gian dài, như bị chính gia đình hay bạn bè thân thiết gạt ra khỏi cuộc sống. Có những khoảnh khắc bị bỏ rơi rất rõ ràng, chẳng hạn như khi ai đó nhận ra mình cố tình bị loại khỏi một cuộc trò chuyện. Nhưng cũng có những khoảnh khắc tinh vi hơn – như khi một nhân viên bán hàng nhìn lướt qua bạn nhưng lại ưu tiên phục vụ người khác.

Sự xa lánh còn diễn ra qua những con đường vô hình của thế giới số. Nhiều người tham gia nghiên cứu chia sẻ rằng họ cảm thấy bị bỏ rơi khi tin nhắn không được hồi đáp, khi bài đăng trên mạng xã hội bị phớt lờ, hay khi họ vô tình phát hiện ra bạn bè đã tụ tập mà không hề rủ mình. Rõ ràng, sự xa lánh có rất nhiều hình thức và trở thành một phần quen thuộc trong cuộc sống hằng ngày của mỗi chúng ta.

Không chỉ đơn thuần là bị phớt lờ hay bị loại khỏi một nhóm, mà chính mức độ tổn thương tâm lý mới quyết định cách một người phản ứng. Một trong những phát hiện quan trọng của chúng tôi xoay quanh khái niệm “đe dọa nhu cầu” – tức là mức độ mà sự xa lánh đe dọa đến bốn nhu cầu tâm lý cốt lõi của con người: cảm giác thuộc về, lòng tự trọng, khả năng kiểm soát và ý nghĩa cuộc sống. Chúng tôi đã nhiều lần đánh giá mức độ đe dọa này trong suốt nghiên cứu, chẳng hạn như yêu cầu người tham gia chấm điểm mức độ kết nối của họ trong giờ qua.

Khi trải nghiệm bị xa lánh không quá ảnh hưởng đến những nhu cầu này, mọi người thường phản ứng theo hướng tích cực – họ cố gắng kết nối lại với người khác. Những hành động này có thể là giúp đỡ người khác nhiều hơn, tương tác tích cực trên mạng xã hội, hay cởi mở hơn trong giao tiếp. Nói cách khác, nếu nỗi đau xã hội không quá nặng nề, con người thường tìm cách xoa dịu nó bằng cách kéo mình lại gần với thế giới.

Nhưng khi sự xa lánh đe dọa nghiêm trọng đến những nhu cầu cốt lõi, phản ứng của con người thay đổi rõ rệt. Họ có xu hướng né tránh người khác hoặc hoàn toàn thu mình lại. Họ cũng dễ dàng cảm thấy giận dữ và thậm chí nảy sinh ý định làm tổn thương người khác – dù trong nghiên cứu của chúng tôi, phần lớn không thực sự hành động theo những ý nghĩ đó. Những phản ứng này hoàn toàn có thể hiểu được nếu xét đến tác động cảm xúc của sự xa lánh: khi đã bị tổn thương sâu sắc, việc tiếp tục kết nối có thể trở nên đáng sợ. Người ta lo rằng nếu vươn tay ra, họ có thể lại bị từ chối hoặc phán xét, khiến vết thương lòng càng thêm sâu.

Những phát hiện này giúp lý giải vì sao cùng một trải nghiệm có thể khiến một người tìm đến bạn bè, đồng nghiệp để chia sẻ, nhưng lại khiến một người khác khép mình hoàn toàn. Điều đáng chú ý hơn là, dù việc né tránh xã hội hay phản ứng tiêu cực có thể trông giống như một cơ chế tự vệ, nhưng trớ trêu thay, chính những phản ứng này lại khiến họ dễ bị xa lánh hơn trong tương lai. Nghiên cứu trước đây cho thấy rằng khi một người thường xuyên thu mình, những người xung quanh sẽ mặc nhiên cho rằng họ không thích giao tiếp. Kết quả là họ có thể bị xem là khó gần hoặc thậm chí là nhàm chán, làm giảm cơ hội được mời tham gia các hoạt động xã hội trong tương lai. Tương tự, những phản ứng tiêu cực như giận dữ hay gây hấn có thể khiến người khác xa lánh họ hơn nữa, bởi sự bài trừ đôi khi chính là một hình thức trừng phạt dành cho những hành vi lệch khỏi chuẩn mực xã hội.

Tất nhiên, ai trong chúng ta cũng có thể cố gắng bao dung hơn và quan tâm đến cảm xúc của người khác, nhưng không có cách nào để loại bỏ hoàn toàn sự xa lánh khỏi cuộc sống. Các nhóm xã hội luôn có giới hạn, và con người đôi khi vô tình bỏ quên nhau. Chính vì thế, điều quan trọng nhất là cách chúng ta đối diện với nó. Trong ngắn hạn, việc lùi lại một chút để điều chỉnh cảm xúc có thể là một phản ứng lành mạnh, giúp ta dễ dàng quay lại với thế giới hơn khi tâm trí đã bình tĩnh. Nhưng về lâu dài, thói quen tìm đến người khác, thu mình lại hay phản ứng tiêu cực sẽ quyết định liệu ta có được đón nhận hay lại tiếp tục bị bỏ rơi trong tương lai.

Lần tới, nếu bạn cảm thấy mình bị gạt ra ngoài, hoặc nhận thấy ai đó đang lặng lẽ đứng bên lề, hãy nhớ rằng phản ứng trước sự xa lánh không hề đơn giản. Đó là những phản ứng rất con người, rất dễ hiểu, và cũng rất đáng để cảm thông. Khi nhận ra những khuôn mẫu này, chúng ta không chỉ hiểu hơn về chính mình mà còn có thể đối xử nhân ái hơn với những ai đang cảm thấy cô đơn.

Nguồn: Why being snubbed can make you feel so hurt and enraged | psyche.co