Kẻ thái nhân cách: Do tự nhiên hay do môi trường tạo nên?

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Thái nhân cách là tập hợp những đặc điểm chống đối xã hội nghiêm trọng.
• Có bằng chứng cho thấy nó có thể mang tính di truyền.
• Đồng thời, cũng có bằng chứng, bao gồm cả nghiên cứu mới, rằng môi trường có thể góp phần gây ra nó.
• Giải thích hợp lý nhất có lẽ là: thái nhân cách xuất hiện từ sự kết hợp cụ thể giữa tự nhiên và nuôi dưỡng.

Thái nhân cách được hiểu là tập hợp các đặc điểm liên quan đến việc lợi dụng người khác. Khái niệm này được chia thành hai yếu tố chính:

Yếu tố 1: Được gọi là yếu tố giao tiếp, thể hiện qua sự khéo léo, duyên dáng bề ngoài và xu hướng lợi dụng người khác.

Yếu tố 2: Là sự bốc đồng và có lịch sử phạm tội đa dạng, thường xuyên. Dù yếu tố 1 là điều khiến kẻ thái nhân cách khác biệt rõ rệt so với hầu hết tội phạm thông thường, yếu tố 2 lại có khả năng dự đoán hành vi phạm tội cao hơn (Hare & Neuman, 2008).

Thái nhân cách được xem là yếu tố dự báo mạnh nhất về tội phạm bạo lực và tái phạm (phạm tội sau khi được thả). Kẻ thái nhân cách có tỷ lệ phạm tội cao gấp 2,5 lần so với người bình thường (Gatner et al., 2023). Trong các nhà tù ở phương Tây, kẻ thái nhân cách chiếm 25-50% số tội phạm bạo lực. Tại Mỹ, thiệt hại do những hành vi phạm tội của họ gây ra được ước tính lên đến hàng trăm triệu đô mỗi năm (Gatner và cộng sự, 2023).

Không chỉ dừng lại ở mức độ xã hội, những ai không may chạm trán với kẻ thái nhân cách trong đời thực thường phải gánh chịu tổn thất tinh thần, tài chính, thậm chí cả thể chất vô cùng nặng nề. Điều này làm cho câu hỏi "Liệu kẻ thái nhân cách là do bẩm sinh hay môi trường tạo nên?" trở nên cực kỳ quan trọng.

Trước khi trả lời câu hỏi ấy, hãy cùng suy ngẫm một điều cơ bản hơn: Tại sao kẻ thái nhân cách lại tồn tại?

image: fizkes/Shutterstock

Tại sao kẻ thái nhân cách tồn tại?

Đối với hầu hết tội phạm, thực tế cho thấy họ thường xuất thân từ tuổi thơ bị tổn thương hoặc gặp phải những rối loạn phát triển. Điều khiến thái nhân cách trở nên bí ẩn là, không giống như các chẩn đoán chống đối xã hội khác (như rối loạn nhân cách chống đối xã hội hoặc xã hội học), kẻ thái nhân cách thường tỏ ra hoàn toàn "bình thường" trong hầu hết các tình huống.

Gần 30 năm qua, một số nhà nghiên cứu đã tranh luận rằng kẻ thái nhân cách không phải là những cá nhân "hỏng hóc". Thay vào đó, họ đang theo đuổi những mục tiêu cụ thể bằng các chiến lược xã hội rất khác biệt. Khả năng lừa dối và thao túng người khác, ngay cả khi rủi ro cao, có thể mang lại cho họ phần thưởng như tiền bạc hoặc cơ hội tình dục (Brazil et al., 2024). Lối sống liều lĩnh, phóng túng này khiến phần lớn kẻ thái nhân cách là nam giới, và họ khai thác lòng tốt của những cộng đồng lớn, chủ yếu là hợp tác và tin tưởng lẫn nhau.

Trong lý thuyết tiến hóa, đây được gọi là chiến lược phụ thuộc tần suất. Trong một nhóm lớn đa số là người hợp tác, sẽ có những cơ hội để một kẻ tàn nhẫn len lỏi vào và lợi dụng sự hợp tác ấy. Nhưng nếu xuất hiện quá nhiều kẻ tàn nhẫn, sự tin tưởng sẽ biến mất, kéo theo sự sụp đổ của hợp tác – và lợi thế của thái nhân cách cũng không còn.

Do đó, có thể tồn tại lý do sinh học thích nghi giải thích tại sao kẻ thái nhân cách xuất hiện với tần suất thấp (ước tính 1/100 đến 1/200 người): khả năng lợi dụng người khác của họ mang lại cơ hội sinh sản lớn hơn, nhưng chỉ khi những người xung quanh không nhận ra và đề phòng họ.

Nhưng câu hỏi đặt ra là: Làm thế nào để họ xuất hiện ngay từ đầu? Liệu môi trường hay bẩm sinh đóng vai trò chủ đạo?

Kẻ thái nhân cách: Bẩm sinh hay do môi trường?

Vì thái nhân cách có thể có nguồn gốc thích nghi, điều này gợi ý rằng, giống như nhiều khía cạnh khác của tính cách, nó cũng mang những dấu ấn di truyền. Thật vậy, các nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng thái nhân cách có liên quan đến một số đặc điểm di truyền (De Brito và cộng sự, 2021).

Các nghiên cứu về cặp song sinh, so sánh song sinh cùng trứng (có cùng bộ gen) với song sinh khác trứng (chia sẻ 50% bộ gen giống nhau), nhiều lần chứng minh rằng các cặp song sinh cùng trứng có điểm số thái nhân cách giống nhau hơn, điều này cho thấy vai trò quan trọng của yếu tố di truyền. Nghiên cứu sâu hơn còn phát hiện rằng những yếu tố này có thể bao gồm các gen liên quan đến hoạt động của các chất dẫn truyền thần kinh phổ biến như dopamine, serotonin và oxytocin – tất cả đều ảnh hưởng đến tính cách và hành vi. Như vậy, thái nhân cách rõ ràng có gốc rễ từ yếu tố di truyền.

Hay kẻ thái nhân cách được môi trường tạo ra?

Dù bằng chứng cho thấy thái nhân cách có liên quan đến gen, cũng có nhiều dấu hiệu chỉ ra rằng môi trường đóng vai trò không nhỏ. Đặc biệt, những tín hiệu từ môi trường củng cố giá trị của việc lợi dụng người khác dường như giữ vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển của thái nhân cách.

Nghiên cứu gần đây của chúng tôi (Brazil et al., 2024) cho thấy những tín hiệu như cha mẹ thờ ơ, môi trường học đường cạnh tranh, hay khu dân cư nguy hiểm đều có liên quan đến mức độ thái nhân cách cao hơn ở thanh thiếu niên. Những yếu tố môi trường này phản ánh giá trị của việc tự bảo vệ bản thân, vì vậy mối liên hệ của chúng với thái nhân cách là điều dễ hiểu. Thú vị thay, tình trạng kinh tế xã hội cao hay thấp không dự đoán được thái nhân cách, điều này ngụ ý rằng không phải khó khăn hay thiếu thốn nói chung mà chính những tín hiệu cổ xúy sự ích kỷ mới là yếu tố kích hoạt sự phát triển của thái nhân cách.

Điều đáng chú ý nhất là các tác nhân môi trường này gián tiếp liên kết thái nhân cách với những lợi ích giá trị trong tuổi thanh thiếu niên, chẳng hạn như cơ hội hẹn hò hay đạt được quyền lực xã hội. Nói cách khác, những kẻ thái nhân cách không chỉ trưởng thành trong môi trường khuyến khích lối sống ích kỷ mà còn học được cách tận dụng lợi thế từ những môi trường đó để thể hiện các đặc điểm tính cách của mình.

Theo cách này, yếu tố di truyền và môi trường đã phối hợp để thúc đẩy thái nhân cách. Giống như việc làm một chiếc bánh quy chocolate cần cả nguyên liệu đúng và nhiệt độ nướng chuẩn, thái nhân cách dường như cũng cần sự kết hợp giữa khuynh hướng tính cách bẩm sinh và môi trường thích hợp để nuôi dưỡng những mục tiêu ích kỷ.

Đi tiếp từ đây như thế nào?

Thay đổi bất kỳ đặc điểm tính cách nào đều là một thử thách lớn. Chúng ta không thể thay đổi gen của con người – và cũng rất khó để thay đổi các yếu tố môi trường cơ bản như khu dân cư, trường học, hay cách nuôi dạy con cái.

Tin tốt là nghiên cứu gần đây của chúng tôi gợi ý rằng, thay vì cố gắng tác động lên một loạt các yếu tố sinh học hoặc môi trường rộng lớn, chúng ta nên tập trung can thiệp vào sự giao thoa đúng đắn giữa các yếu tố này. Bằng cách tập trung nỗ lực vào sự kết hợp cụ thể giữa khuynh hướng tính cách sinh học và các yếu tố môi trường, chúng ta có thể thu hẹp phạm vi can thiệp, từ đó tạo ra những giải pháp hiệu quả hơn nhằm giảm thiểu thái nhân cách.

Mặc dù những nỗ lực này vẫn sẽ tốn kém, nhưng chắc chắn sẽ ít tốn kém hơn so với những thiệt hại hàng trăm triệu đô mà kẻ thái nhân cách gây ra mỗi năm. Một ounce phòng ngừa có thể đáng giá hơn cả một pound chữa trị! 

Nguồn: Are Psychopaths Born or Made? Psychology Today