Mục đích sống không phải là thứ để đi tìm, mà là thứ bạn tạo nên

Trong công việc của mình với tư cách là một nhà tâm lý lâm sàng, tôi đã đồng hành cùng rất nhiều người tự nhận rằng họ cảm thấy rã rời, thờ ơ và lạc lối trong cuộc sống. Những thân chủ ấy thường nói rằng họ thiếu một ánh đèn dẫn đường cho những nỗ lực của mình. “Tôi đang đi tìm ngôi sao Bắc Đẩu của đời mình,” một người gần đây đã nói với tôi như vậy. “Tìm ra mục đích sống” là một trong những lý do phổ biến nhất khiến con người tìm đến trị liệu. Nhưng nhiều năm kinh nghiệm lâm sàng đã dạy tôi rằng, chính việc cố gắng “đi tìm” mục đích đôi khi lại trở thành một phần của vấn đề, thay vì là lời giải.

Trước khi giải thích điều đó, hãy cùng dừng lại một chút để suy ngẫm xem mục đích là gì. Mối bận tâm về một đời sống có mục đích đã tồn tại từ thuở văn minh còn phôi thai: những văn bản cổ xưa từ hàng ngàn năm trước đã ghi dấu sự hiện diện của các vị thần linh và những bậc lãnh đạo tinh thần (như Krishna, Đức Phật hay nhà tiên tri Muhammad, chỉ để kể vài người), cùng với cả một dòng dài các triết gia cổ đại (như Khổng Tử, Lão Tử và Aristotle) luôn ca ngợi giá trị của mục đích sống. Ở thời cận đại, trường phái hiện sinh xem mục đích là một thành tố cốt lõi của một đời sống có ý nghĩa. Ngày nay, mục đích thường được hiểu như một lý do bền bỉ để tồn tại, một động lực nội tâm dẫn dắt những lựa chọn của ta, trao ý nghĩa cho hành động của ta, và kết nối cuộc đời ta với điều gì đó vượt ra ngoài chính bản thân mình.

Viktor Frankl, bác sĩ tâm thần người Áo sống sót sau những kinh hoàng của các trại tập trung Đức Quốc xã, đã có ảnh hưởng sâu sắc đến cách chúng ta hiểu về mục đích trong thời hiện đại. Trong cuốn sách Man’s Search for Meaning(1946), Frankl viết về trải nghiệm thời chiến của mình: “Khốn khổ thay cho kẻ không còn thấy đời mình có ý nghĩa gì, không có mục tiêu, không có mục đích, và vì thế cũng chẳng còn lý do gì để tiếp tục. Người ấy sớm muộn cũng sẽ lạc mất chính mình.”

Photo by Justin Paget/Getty Images

Trí tuệ đương đại, có lẽ chịu ảnh hưởng từ ý niệm “tìm kiếm ý nghĩa” của Frankl, đã kiên quyết xem mục đích là thứ cần được “tìm ra”. Tác giả và diễn giả Simon Sinek là một trong những người góp phần lớn nhất vào việc phổ biến tầm quan trọng của mục đích trong vài thập kỷ gần đây. Những cuốn sách của ông, bao gồm Find Your Why: A Practical Guide for Discovering Purpose for You and Your Team (2017), đã trở thành sách bán chạy trên toàn thế giới. Theo Google Ngram Viewer, công cụ thống kê tần suất xuất hiện của từ ngữ trong sách, cụm từ “find your purpose” đã tăng hơn 3.000% trong vòng ba thập kỷ qua. Thế nhưng, sự nhấn mạnh quá mức vào việc “tìm” mục đích này có thể vô tình làm chệch hướng nỗ lực sống có mục đích của con người.

Khi làm việc với các thân chủ, tôi nhận thấy có một vài hệ quả đáng lo ngại trong cách nhìn nhận mục đích như một thứ bạn buộc phải “đi tìm”. Trước hết, điều đó ngầm cho rằng bạn hoàn toàn thiếu vắng mục đích. Việc tập trung quá mức vào cảm giác thiếu hụt ấy dễ sinh ra lo âu. “Tìm ra mục đích sống” cũng gợi ý rằng mục đích của bạn sẽ bất chợt hiện ra, trọn vẹn và rõ ràng, trong một khoảnh khắc bừng sáng đầy hân hoan, như một viên ngọc quý được đào lên từ lòng đất. Khi điều đó không xảy ra, cảm giác thất vọng và nản lòng là điều khó tránh khỏi.

Có thêm một vài rắc rối khác trong cách chúng ta đóng khung khái niệm mục đích như vậy. Nó khiến ta ngỡ rằng, một khi đã “tìm ra” mục đích, thì mục đích ấy sẽ cố định, bất biến, không gì lay chuyển được. Cách nghĩ này dễ nuôi dưỡng một thái độ bảo thủ, nơi ta lo lắng chuyện “đánh mất” mục đích và vì thế có xu hướng bám chặt vào hiện trạng, thay vì dám mở lòng khám phá những khả năng khác. Sau cùng, những lời khuyên xoay quanh việc “tìm ra mục đích sống” thường biến mục đích thành một phương tiện để đạt tới một mục tiêu nào đó. Trong một màn thể hiện đáng chú ý của chủ nghĩa cơ hội tư bản, khái niệm này đã bị các “lãnh đạo tư tưởng” khởi nghiệp và những người có sức ảnh hưởng trên mạng chiếm dụng, hứa hẹn sẽ giúp bạn “tìm ra” mục đích để rồi biến nó thành tiền, bằng cách dựng nên một mô hình kinh doanh từ chính điều ấy.

Theo kinh nghiệm của tôi, tốt hơn hết là nên nghĩ về mục đích như một thứ bạn tạo dựng, chứ không phải một thứ bạn đi tìm. Sự phân biệt này giúp các thân chủ của tôi bắt đầu chuyển động ngay từ nơi họ đang đứng, thay vì đứng yên vì cảm giác lạc lối, không biết bắt đầu từ đâu. Những hạt mầm của mục đích vốn đã hiện diện trong những ý tưởng và mối quan tâm khiến ta thấy hứng khởi, dù ta chưa từng có dịp khám phá chúng đến tận cùng, hoặc trong những hoạt động, dù hiếm hoi, nhưng mang lại sinh khí cho đời sống của ta. Khi có đủ điều kiện thích hợp, những hạt mầm ấy có thể nảy nở. Mục đích cần được chăm bón.

Suy nghĩ về mục đích theo hướng “tạo dựng” thay vì “tìm kiếm” giúp làm nổi bật những khía cạnh quan trọng sau đây của mục đích:

Mục đích vốn đã ở đó. Việc “tạo dựng” mục đích nuôi dưỡng tinh thần dư đầy, thay vì cảm giác thiếu hụt. Bạn có thể làm việc với những gì đã sẵn có, thay vì mải miết đi tìm một thứ vốn không hề vắng mặt.

Mục đích là một tiến trình. Hiểu mục đích như một công việc đang được hình thành dần giúp ta đối diện tốt hơn với cảm giác bực bội khi những nỗ lực của mình chưa mang lại kết quả như mong đợi. Thay vì để những cảm xúc ấy làm nản lòng, ta có thể xem chúng như một phần tất yếu của việc sống có mục đích. Khi thật sự quan tâm sâu sắc đến điều gì đó, ta sẽ mở lòng đón nhận trọn vẹn cả phổ cảm xúc mà nó mang theo.

Mục đích luôn vận động và thay đổi. Khi tập trung vào việc “tạo dựng” mục đích, bạn sẽ cởi mở hơn với những khả năng đang dần hé lộ và biết trân trọng những cơ hội mà chúng đem lại. Trong cách nhìn này, mục đích không nhất thiết chỉ là một điều duy nhất; nhiều “lý do để tồn tại” có thể song hành và cùng phát triển (chẳng hạn, chăm sóc hành tinh này có thể đồng thời đi cùng với việc phụng sự gia đình và cộng đồng). Thế giới bên ngoài, chưa kể đến thế giới nội tâm của ta, có thể đổi thay rất nhanh, và các ưu tiên của ta cũng theo đó mà dịch chuyển.

Mục đích tự thân đã là đích đến. Mục đích mang tính tự thân, nó tự là phần thưởng cho chính nó, không cần nương dựa vào những khích lệ bên ngoài như tiền bạc, địa vị hay danh tiếng. Dĩ nhiên, những phần thưởng ấy có thể xuất hiện cùng một đời sống có mục đích, nhưng chúng không phải là động lực cốt lõi thúc đẩy nó.

Việc tạo dựng mục đích là một trọng tâm lớn trong công việc tôi làm cùng các thân chủ. Một trong những cách tôi thường sử dụng để hỗ trợ họ là một bài thực hành mà tôi gọi là “Một ngày sống có mục đích”. Tôi sẽ minh họa điều này qua câu chuyện của “Frank” (một nhân vật được xây dựng dựa trên những thân chủ tôi từng làm việc cùng).

Khi chúng tôi bắt đầu làm việc với nhau, Frank đang ở độ tuổi ngoài ba mươi, có một cuộc hôn nhân êm ấm và một cậu con trai nhỏ. Anh làm kế toán trong một công ty tư nhân do chính anh và một người bạn cùng sáng lập. Những năm đầu vận hành doanh nghiệp đầy rẫy bất ổn, nhưng đến thời điểm đó, công ty đã đứng vững và bắt đầu sinh lời. Trong buổi gặp đầu tiên, Frank chia sẻ rằng anh cảm thấy tâm trạng sa sút và thiếu năng lượng. Anh nói mình đã phải hy sinh nhiều cho công việc kinh doanh và tự hỏi liệu những đánh đổi ấy có thật sự xứng đáng hay không. Trong một cuộc trò chuyện, chúng tôi đã bàn về “Một ngày sống có mục đích”.

Tôi mời anh hình dung rằng mình có trọn vẹn một ngày không phải làm những việc mình không muốn làm, như những công việc lặt vặt tẻ nhạt, và rằng anh đang ở trong trạng thái nghỉ ngơi đầy đủ, không cần thêm một kỳ nghỉ nào nữa. “Thay vào đó,” tôi nói với những thân chủ như Frank, “bạn có thể chọn dùng ngày này để làm những điều vừa có ý nghĩa với bạn, vừa có khả năng kết nối bạn với thế giới rộng lớn hơn ngoài chính bản thân mình.”

Chúng ta cần chủ động sắp xếp thời gian để tạo dựng mục đích sống và vượt qua những rào cản thực tế

Cuộc trò chuyện sau đó chuyển sang việc trả lời một loạt câu hỏi. Tôi sẽ chia sẻ câu trả lời của Frank, và có lẽ bạn cũng có thể thử tự trả lời từng câu hỏi ấy cho chính mình.

Bạn sẽ chọn cách nào để sống trọn vẹn ngày hôm đó?

Sau một chút ngập ngừng ban đầu, Frank nói rằng anh muốn ra ngoài, rời xa văn phòng và rời xa màn hình. Khi còn trẻ, anh từng rất thích đi bộ đường dài, có thể dành hàng giờ trong rừng hay trên những lối mòn. Nhưng vì quá tập trung vào công việc, anh đã không còn làm điều đó nhiều như mình mong muốn. Anh muốn dùng ngày ấy để một lần nữa kết nối sâu sắc hơn với thiên nhiên.

Điều gì đủ quan trọng để bạn sẵn sàng dành cả ngày cho nó như vậy?

Frank nói rằng việc ở giữa thiên nhiên sẽ giúp anh cảm thấy được hồi sinh. Trong vài năm gần đây, cuộc sống của anh giống như được viết sẵn theo một kịch bản lặp đi lặp lại, đưa đón con đi học, làm báo cáo kiểm toán, đảm bảo nhân viên được trả lương đúng hạn. Thời gian ở giữa thiên nhiên sẽ giúp anh phá vỡ kịch bản ấy và kết nối lại với bức tranh lớn hơn, để có thể “thấy được cả cánh rừng, chứ không chỉ từng cái cây”, như cách anh diễn đạt rất đúng.

Làm sao bạn biết rằng đó là một ngày được sống trọn vẹn?

Frank nói rằng anh sẽ cảm thấy bình thản, vững vàng, và hiện diện trọn vẹn hơn trong những tương tác với con trai và vợ mình.

Bạn mong việc làm đó sẽ tạo ra sự khác biệt gì, nếu có?

Ngoài những tác động tích cực đối với bản thân, Frank hy vọng điều đó cũng sẽ ảnh hưởng tốt đến con trai anh. Anh muốn con lớn lên với hiểu biết rằng cuộc sống không chỉ xoay quanh công việc. Bằng cách làm gương trong việc kết nối với thiên nhiên, anh có thể dạy con giá trị của việc ở ngoài trời và tinh thần phiêu lưu mà điều ấy nuôi dưỡng. Frank cũng suy ngẫm về khả năng trong tương lai sẽ lập một nhóm đi bộ cho các bậc cha mẹ hoặc gia đình, để cùng nhau đưa mọi người ra ngoài thiên nhiên.

Nếu bạn có thể có nhiều hơn những cảm xúc mà một ngày như vậy mang lại, bạn có muốn không?

Với Frank, câu trả lời là một tiếng “Có” dứt khoát.

Cuối cùng, hãy dành một chút thời gian để nghĩ xem bạn có thể làm nhiều hơn những điều bạn sẽ làm trong ngày ấy như thế nào, dù chỉ thêm 1%, trong một tuần bình thường của mình. Những hành động cụ thể nào bạn có thể thực hiện ngay trong tuần tới để giúp điều đó trở thành hiện thực?

Frank trả lời rằng anh có thể đề nghị vợ đưa con trai đến một công viên rừng vào cuối tuần. Anh cũng cam kết sẽ tìm xem có nhóm đi bộ đường dài nào trong khu vực mà anh có thể tham gia, để xây dựng cảm giác cộng đồng với những người cùng chí hướng, yêu thích việc dành thời gian cho thiên nhiên.

Việc suy ngẫm về “Một ngày sống có mục đích” đã giúp Frank hiểu rõ tầm quan trọng của việc ở giữa thiên nhiên, và giúp người khác trân trọng thiên nhiên, đối với cảm thức mục đích của anh. Với những người khác, các hoạt động nuôi dưỡng mục đích sống, dù quen thuộc hay mới mẻ, có thể mang những hình hài rất khác (chẳng hạn, với người này là làm âm nhạc, nhưng với người khác lại là giúp đỡ những người đang cần). Dù việc chạm đến mục đích sống đôi khi gắn với những mục tiêu lớn lao và đầy thách thức, thì nó cũng không nhất thiết phải như vậy (như trong trường hợp của Frank).

Dù nguồn cội của mục đích sống nơi mỗi người là gì, câu hỏi cuối cùng mà tôi đặt ra cho Frank vẫn là một câu hỏi then chốt. Chúng ta, giống như anh, cần chủ động sắp xếp thời gian để tạo dựng mục đích sống và vượt qua những rào cản thực tế có thể xuất hiện. Tạo dựng mục đích không phải là ngồi chờ một khoảnh khắc “khai ngộ” bất chợt, mà là chủ động mở ra những khoảng không để vun trồng. Điều đó đồng nghĩa với việc làm một điều mà nhiều người trong chúng ta thường bỏ quên: suy nghĩ một cách cụ thể, rõ ràng về những gì mang lại ý nghĩa và sinh khí cho đời sống của mình.

Tác giả: Ross White là giáo sư tâm lý học lâm sàng tại Đại học Queen’s Belfast và là giám đốc sáng lập của Strive2Thrive, một công ty tư vấn tâm lý học lâm sàng cung cấp các can thiệp và chương trình đào tạo nhằm giúp các cá nhân và tổ chức phát triển bền vững. Ông là tác giả của cuốn The Tree That Bends: How a Flexible Mind Can Help You Thrive (2024).

Biên tập bởi Matt Huston. 

Nguồn: Your purpose isn’t something to find, it’s something you form | Tạp chí Psyche.co