Tuổi thơ độc hại và 5 lối mòn tư duy khiến bạn mãi mắc kẹt

Một trong những lời chia sẻ tôi thường nghe nhất từ những người đang nỗ lực hồi phục sau tuổi thơ tổn thương, là cảm giác chật vật khi phải quyết định rời khỏi những hoàn cảnh có phần giống với những gì họ từng trải qua thuở nhỏ. Đôi khi, nơi diễn ra điều đó lại chính là chốn công sở, như với Eliza, 39 tuổi, chuyên gia marketing tại một công ty tầm trung:

“Trưởng nhóm của tôi là một người có thói quen quát tháo. Anh ta rất tự hào vì luôn ‘nói thẳng’, và thường khoe rằng chính kiểu lãnh đạo ‘rát mặt như huấn luyện viên quân đội’ ấy mới giúp đội ngũ đạt thành tích cao. Kiểu như: khi tình hình trở nên căng thẳng, những người cứng rắn sẽ bứt phá. Nhưng sự thật là tôi lúc nào cũng căng thẳng cực độ, bởi việc bị la hét chẳng những không khiến tôi tiến bộ, mà còn khiến tôi co rúm lại. Bạn bè thân thiết và cả chồng tôi đều bảo tôi nên lên tiếng hoặc tìm công việc mới, nhưng không hiểu sao tôi lại không đủ tự tin để làm điều gì cả. Tôi đã làm ở đây ba năm rồi, và mọi chuyện vẫn như vậy từ ngày đầu tiên.”

Điều khiến Eliza cứ mãi mắc kẹt có thể chính là những cơ chế phòng vệ vô thức và lối suy nghĩ ăn sâu từ thời thơ ấu. Cô kể rằng mình từng lên dây cót, bắt đầu mở rộng quan hệ, chỉnh sửa lại hồ sơ xin việc, chuẩn bị mọi thứ, rồi đột ngột khựng lại, tự thuyết phục rằng ở lại vẫn tốt hơn:

“Tôi bắt đầu nghĩ rằng ai cũng chịu được anh ta, và đúng là kết quả làm việc của nhóm cũng rất tốt, nên có khi do tôi quá nhạy cảm hay tự ti thì sao. Mẹ tôi cả đời luôn nói tôi như thế, và mỗi lần tôi lại thấy có lẽ mình mới là vấn đề. Rồi tôi lại quay về cái vòng lặp cũ kỹ ấy. Chồng tôi và bạn bè đều mệt mỏi với chuyện tôi than phiền nhưng rồi chẳng thay đổi gì. Tôi biết điều đó, và nó càng khiến tôi thấy áp lực, thêm lo lắng.”

Mắc Kẹt Trên Đu Quay (Dù Biết Mình Sợ Độ Cao)

Eliza không đơn độc. Trên Facebook, tôi thường nhận được chia sẻ từ độc giả rằng họ biết mình nên rời bỏ một mối quan hệ, có thể là bạn bè, người yêu, vợ chồng, cha mẹ, hay anh chị em, nhưng rồi họ cũng rơi vào vòng lặp giống Eliza. Họ nhận ra vấn đề, bắt đầu vạch kế hoạch, và rồi nhanh như chớp, lại mua thêm một vòng vé để tiếp tục ngồi lại trên chiếc đu quay lặp đi lặp lại ấy.

Đúng là việc thiếu tự tin vào bản thân, không tin vào suy nghĩ, cảm xúc hay sự phán đoán của chính mình là gốc rễ sâu xa của kiểu hành vi này. Nhưng bên cạnh đó còn có những thói quen tư duy khác đang âm thầm vận hành. Một khi bạn nhận ra chúng, bạn sẽ bắt đầu tìm ra cách tháo gỡ, và rồi đúng vậy, bạn thật sự có thể bước ra khỏi vòng quay cũ đang khiến cuộc đời bạn cứ quay vòng mà chẳng đến đâu.

Source: Photograph by Annie. Copyright Free. Unsplash

Năm Lối Mòn Tư Duy Khiến Ta Mắc Kẹt

Đây không phải là danh sách đầy đủ, nhưng là năm kiểu tư duy dễ nhận ra nhất và cũng dễ bắt tay vào thay đổi nhất. Dĩ nhiên, bạn sẽ thấy một vài điều trong đây đúng với hoàn cảnh của mình hơn những điều khác — bởi thật khó để đưa ra một khuôn mẫu chung phù hợp với tất cả mọi người. Tôi không phải là chuyên gia trị liệu hay nhà tâm lý học, nên tất cả những điều dưới đây đều được chắt lọc từ các công trình nghiên cứu tâm lý học.

1. Chỉ chăm chăm nhìn vào điều tích cực (mà bỏ quên toàn cảnh)

Không có nghĩa là bạn phải suốt ngày lẩm bẩm “Ly nước của tôi vơi mất một nửa rồi…” như một câu thần chú bi quan. Nhưng khi ta thật sự không hạnh phúc trong một mối quan hệ hay hoàn cảnh nào đó, ta rất dễ sa vào “bẫy mật ngọt” của hiện tượng tâm lý gọi là củng cố gián đoạn.

Nếu bạn chưa từng học môn Tâm lý nhập môn và cũng chưa nghe về B.F. Skinner cùng những chú chuột đói của ông, thì câu chuyện là thế này: có ba con chuột, mỗi con ở trong một cái lồng riêng. Trong mỗi lồng đều có một cần gạt. Ở lồng đầu tiên, mỗi lần chuột gạt cần, thức ăn sẽ rơi xuống. Sau khi nhận ra điều đó, chuột chỉ còn quan tâm đến cần gạt khi nó đói. Ở lồng thứ hai, chuột gạt cần mà chẳng có gì xảy ra. Tất nhiên là nó chẳng buồn gạt nữa, quay sang chạy vòng vòng trên bánh xe. Nhưng ở lồng thứ ba, có lúc gạt cần thì có thức ăn, có lúc thì không. Con chuột trong lồng này trở nên ám ảnh, cứ gạt mãi, gạt mãi, với hy vọng lần này sẽ có phần thưởng. Đó chính là sức mạnh của “củng cố gián đoạn”.

Và con người cũng như vậy. Khi những gì ta mong chờ thỉnh thoảng mới xuất hiện, ta sẽ chọn ở lại vì nuôi hy vọng. Như khi người bạn đời độc hại bỗng một hôm dịu dàng đúng như ta từng ao ước, hay sếp thôi quát tháo mà khen ngợi một câu, ta liền hy vọng: “Có lẽ mọi chuyện đã chuyển biến rồi!” Trong khi thực tế chẳng có gì thay đổi. Vâng, giống như con chuột kia, ta cứ ở bên cần gạt, sống bằng niềm hy vọng mong manh.

2. Mắc bẫy “chi phí chìm”

Con người không phiêu lưu mạo hiểm như phim ảnh thường vẽ. Daniel Kahneman, nhà tâm lý học đạt giải Nobel Kinh tế, đã cho thấy con người thực sự dè dặt và sợ rủi ro đến mức nào. Và cái gọi là “ngụy biện chi phí chìm” (chữ “ngụy biện” đã nói lên tất cả) khiến ta cứ mãi nghĩ đến những gì mình đã đầu tư vào một mối quan hệ, một công việc, hay một hoàn cảnh nào đó, có thể là thời gian, tiền bạc, công sức, tình cảm, rồi tự kết luận rằng nếu buông bỏ, thì tất cả sẽ thành vô ích.

Nhưng sự thật là: bạn chẳng thể lấy lại bất cứ điều gì trong số đó bằng cách tiếp tục gắn bó với một điều độc hại hoặc không còn khiến bạn hài lòng. Dù vậy, lối tư duy sai lầm này vẫn khiến bạn như bị đóng đinh xuống đất. Bạn có nhận ra mình cũng từng như vậy không?

3. Cứ mãi hoài nghi chính mình

Sau khi đã vạch ra một kế hoạch, bạn có ngay lập tức hoang mang rằng mình có bỏ sót điều gì quan trọng không? Rồi bạn lo lắng, suy đi tính lại, lạc vào mê cung của những câu hỏi “nhỡ đâu”, “nếu như”, và cuối cùng lại rơi vào vòng lặp của “chi phí chìm”?

Hãy dừng lại và quay về nguồn gốc của sự do dự ấy bằng cách viết ra giấy lý do vì sao bạn đưa ra quyết định đó. Nghiên cứu cho thấy: việc viết ra mục tiêu sẽ giúp bạn sáng tỏ hơn trong suy nghĩ, tăng thêm động lực và sự quyết tâm. Và hãy mạnh dạn đáp trả cái giọng thì thầm trong đầu đang bảo bạn rằng “mình sai rồi”, đó là một giọng nói cũ kỹ, đến từ một thời đã xa.

4. Biện minh hoặc xem nhẹ hành vi lạm dụng

Khi Eliza bắt đầu chùn bước, cô không còn nghĩ đến cảm xúc bị tổn thương mỗi khi bị sếp la mắng, mà lại bắt đầu ngộ nhận rằng thành công của cả nhóm là nhờ vào sự khắc nghiệt ấy. Khi còn mắc kẹt trên vòng đu quay, ta rất dễ xoa dịu hoặc hợp lý hóa sự lạm dụng trong một mối quan hệ. Điều này càng dễ xảy ra khi ta vẫn còn khát khao nhận được tình yêu hoặc sự quan tâm từ chính người đang làm tổn thương mình, như cha mẹ, người yêu, hay bạn đời.

Và khi ta bắt đầu hợp lý hóa, như kiểu: “Anh ấy không nhận ra giọng mình quá gay gắt” hay “Cô ấy chỉ đang muốn giúp, không nhận ra lời nói gây đau lòng”, ta lại rơi vào chiếc bẫy “củng cố gián đoạn” lần nữa.

Hãy tự cảnh tỉnh. Có những hành vi không bao giờ nên được tha thứ hay bỏ qua.

5. Nhầm lẫn giữa tự trách và chịu trách nhiệm

Những đứa trẻ lớn lên trong những gia đình không đáp ứng nhu cầu tình cảm, thường xuyên bị bỏ mặc, chê bai hay hạ thấp, thường sẽ học cách đổ lỗi cho chính mình. Một số nhà nghiên cứu cho rằng điều này có hai chức năng. Thứ nhất, khi tự trách bản thân, đứa trẻ sẽ né tránh được sự thật kinh hoàng hơn: rằng người đáng lẽ phải bảo vệ mình — cha mẹ — lại không làm điều đó. Thứ hai, khi tin rằng mình đáng bị đối xử như thế, đứa trẻ có thể ôm hy vọng rằng nếu mình thay đổi, hành vi của cha mẹ cũng sẽ khác đi.

Hãy nhận ra rằng việc tự trách bản thân là một phản xạ cũ kỹ, rất khác với việc chịu trách nhiệm cho những gì bạn thực sự đã làm. Một lần nữa, tự trách là chiếc mặt nạ tinh vi khiến bạn không thể thoát ra. Khi nhận thấy mình lại rơi vào cảm giác đó, hãy thử nhìn hoàn cảnh của mình như đang nhìn một người xa lạ. Điều gì nằm ngoài tầm kiểm soát của bạn? Điều gì, nếu có, bạn có thể tác động bằng chính hành động của mình?

Thoát khỏi chiếc đu quay ấy không dễ. Nhưng đôi khi, chính những lối suy nghĩ cũ kỹ của bạn lại là thứ khiến bạn cứ mãi bị trói chặt vào đó.

Toàn bộ những điều chia sẻ ở đây được tôi đúc kết từ các cuốn sách của mình, đặc biệt là Daughter Detox: Recovering from an Unloving Mother and Reclaiming Your Life (Giải Độc Tình Mẹ: Hồi Phục Sau Một Tuổi Thơ Thiếu Yêu Thương và Đòi Lại Cuộc Đời Mình). 

Tác giả: Peg Streep

Nguồn: Toxic Childhood and the 5 Habits of Mind That Keep You Stuck | Psychology Today