Vì sao bị phớt lờ lại khiến ta đau đớn và tức giận đến vậy?

Bạn đã bao giờ cảm thấy như mình trở nên vô hình, bị ngó lơ hay bị gạt ra ngoài chưa? Có thể là bạn bè lên kế hoạch mà không rủ bạn, một người hẹn hò bỗng dưng không gọi lại, hay đồng nghiệp tổ chức đi chơi sau giờ làm mà không hề nhắc đến bạn. Cảm giác nhói đau trong những tình huống như vậy chính là cốt lõi của trải nghiệm bị xa lánh. Nó có thể dẫn đến vô vàn phản ứng, đôi khi là những phản ứng rất mạnh mẽ. Nhưng vì sao bị phớt lờ lại khiến ta tổn thương đến thế? Và điều gì quyết định cách ta – hay bất kỳ ai khác – phản ứng với cảm giác ấy?

Hàng chục năm nghiên cứu tâm lý đã khẳng định rằng bị gạt ra ngoài lề có thể gây tổn thương sâu sắc. Theo mô hình của nhà tâm lý học Kipling Williams, việc bị xa lánh đe dọa những nhu cầu tâm lý cốt lõi của con người, đặc biệt là nhu cầu được thuộc về, được công nhận, được kiểm soát cuộc sống của mình, và được cảm thấy cuộc sống có ý nghĩa. Khi những nhu cầu này bị đe dọa hết lần này đến lần khác, việc bị xa lánh không còn đơn thuần là một sự vô tâm nhất thời nữa. Các nghiên cứu cho thấy nó có thể góp phần gây ra trầm cảm, lo âu và cảm giác bị cô lập.

Khi bị xa lánh, ta phản ứng như thế nào?

Mỗi người đối diện với sự phớt lờ theo một cách khác nhau, đôi khi thậm chí là trái ngược nhau.

Có những người, khi bị bỏ rơi, lại càng khao khát kết nối với người khác. Họ có thể chủ động giúp đỡ ai đó, trở nên nhạy cảm hơn với những tín hiệu xã hội, hoặc đơn giản là tìm kiếm thêm sự tương tác. Ví dụ, một nhân viên bị đồng nghiệp ngó lơ trong cuộc họp có thể phản ứng bằng cách sau đó chủ động hỗ trợ một đồng nghiệp khác trong công việc, hoặc cư xử đặc biệt thân thiện vào giờ nghỉ giải lao. Những hành vi này có thể giúp xoa dịu cảm giác bị xa lánh bằng cách khôi phục lại cảm giác được thuộc về.

Nhưng không phải ai cũng chọn cách ấy. Với một số người, bị gạt ra ngoài không khiến họ tìm đến người khác, mà lại khiến họ thu mình lại. Họ có thể im lặng hơn, né tránh các cuộc trò chuyện, thích ở một mình hoặc thậm chí tự cô lập hoàn toàn. Thay vì cố gắng kết nối, một người bị xa lánh ở nơi làm việc có thể chọn cách ngồi uống cà phê một mình hoặc về nhà sớm hơn bình thường. Động cơ sâu xa ở đây có thể là để bảo vệ bản thân khỏi những tổn thương tiếp theo.

Ngoài ra, cũng có những người phản ứng với sự xa lánh bằng cơn giận dữ, thậm chí là bằng hành vi gây hấn với người hoặc nhóm đã loại trừ họ – điều mà các nhà tâm lý học gọi là hành vi chống đối xã hội. Một nhân viên bị bỏ rơi trong cuộc họp có thể trả đũa bằng cách chen ngang khi người khác đang nói, mỉa mai ý tưởng của họ, hoặc thậm chí tung tin đồn xấu về đồng nghiệp. Ở những trường hợp nghiêm trọng hơn, các nghiên cứu đã chỉ ra rằng nhiều học sinh từng thực hiện các vụ xả súng trong trường học trước đó đã bị bạn bè cô lập và xa lánh. Động lực ẩn sau những hành vi này có thể là để giành lại cảm giác kiểm soát sau khi cảm thấy mình chỉ là một nạn nhân bất lực.

Photo by Cameron Orlando/Getty Images

Lý do đằng sau những phản ứng khác nhau

Vậy điều gì quyết định cách mỗi người phản ứng khi bị xa lánh – tìm đến người khác, thu mình lại hay bùng nổ giận dữ? Đây chính là câu hỏi mà tôi và các đồng nghiệp đã đặt ra trong một nghiên cứu gần đây. Chúng tôi đã yêu cầu vài trăm người ở Mỹ và Anh, trong độ tuổi từ 18 đến 76, sử dụng một ứng dụng điện thoại để ghi lại những lần họ cảm thấy bị xa lánh trong cuộc sống hằng ngày. Trong hai nghiên cứu khác nhau, chúng tôi yêu cầu họ mô tả những tình huống khiến họ cảm thấy bị gạt ra ngoài, đồng thời ghi lại cảm xúc của mình ngay sau đó – họ muốn làm gì ngay lập tức, và họ thực sự đã làm gì sau một tiếng đồng hồ.

Kết quả cho thấy, trung bình mỗi người trải qua cảm giác bị xa lánh từ hai đến ba lần mỗi tuần. Những tình huống ấy rất đa dạng – từ những điều nhỏ nhặt như tài xế xe buýt phớt lờ và chạy qua, đến những sự xa lánh nghiêm trọng hơn, kéo dài nhiều năm, từ bạn bè hoặc người thân.

Có những trường hợp rất rõ ràng, như một người cảm thấy bị cố tình gạt ra khỏi một cuộc trò chuyện. Nhưng cũng có những tình huống tinh tế hơn, như khi họ bị nhân viên bán hàng phớt lờ dù đã yêu cầu giúp đỡ. Và tất nhiên, sự xa lánh cũng xuất hiện trên môi trường số – nhiều người tham gia nghiên cứu cho biết họ cảm thấy bị bỏ rơi khi tin nhắn không được hồi đáp, bài đăng trên mạng xã hội bị ngó lơ, hoặc khi phát hiện bạn bè đã gặp nhau mà không rủ mình qua một bức ảnh trên Instagram.

Có vẻ như, dù là trực tiếp hay gián tiếp, dù là ngoài đời thực hay trên không gian mạng, bị xa lánh là một phần khá thường xuyên trong cuộc sống của mỗi người.

 Điều gì xảy ra sau khi một người cảm thấy bị xa lánh?

Không chỉ đơn thuần là việc bị phớt lờ hay bị gạt ra ngoài, mà mức độ tổn thương cảm xúc mới là yếu tố quyết định cách một người phản ứng. Điều cốt lõi mà chúng tôi phát hiện được chính là mức độ đe dọa đến những nhu cầu tâm lý quan trọng – cảm giác được thuộc về, lòng tự trọng, quyền kiểm soát và ý nghĩa cuộc sống. Chúng tôi đánh giá điều này nhiều lần trong suốt nghiên cứu. (Chẳng hạn, để đo lường mức độ được thuộc về, chúng tôi hỏi người tham gia rằng trong một giờ qua, họ cảm thấy mình được kết nối với người khác đến mức nào.)

Khi trải nghiệm bị xa lánh không quá đe dọa đến những nhu cầu này, con người thường phản ứng theo hướng tích cực hơn – họ cố gắng kết nối lại với người khác. Những người tham gia nghiên cứu của chúng tôi có xu hướng giúp đỡ nhiều hơn, tìm đến mạng xã hội để duy trì liên lạc, và cởi mở hơn trong các cuộc trò chuyện. Nói cách khác, khi nỗi đau xã hội không quá nặng nề, con người thường xoa dịu nó bằng cách đến gần nhau hơn.

Nhưng khi cảm giác bị xa lánh tấn công trực diện vào những nhu cầu cốt lõi này, phản ứng lại hoàn toàn khác. Khi ấy, con người có xu hướng tránh xa xã hội hoặc thậm chí tự cô lập hoàn toàn. Họ cũng dễ dàng rơi vào trạng thái giận dữ, thậm chí xuất hiện ý định muốn làm tổn thương người khác – dù trong nghiên cứu của chúng tôi, họ không thực sự hành động theo những suy nghĩ ấy. Những phản ứng này cũng có thể hiểu được nếu nhìn từ góc độ cảm xúc: khi đã bị tổn thương quá sâu, việc cố gắng kết nối lại với người khác có thể trở nên đầy rủi ro. Người ta lo sợ rằng nếu tiếp cận, họ có thể lại bị từ chối, bị đánh giá, càng khiến vết thương lòng thêm sâu.

Chính vì vậy, cùng một trải nghiệm nhưng có người sẽ chọn cách mở lòng để tìm kiếm sự kết nối, trong khi người khác lại rút lui và khép mình lại. Và có một điều quan trọng nữa cần lưu ý: dù tránh né hay phản ứng tiêu cực có thể là cách để tự bảo vệ bản thân, nhưng nghịch lý thay, chính những phản ứng này lại làm tăng nguy cơ bị xa lánh trong tương lai.

Nếu một người liên tục thu mình lại, những người xung quanh sẽ mặc định rằng họ thích sự cô độc. Nghiên cứu trước đây đã cho thấy điều này: khi một người thường xuyên rút lui, người khác có xu hướng cho rằng họ không thích giao tiếp, không thích trò chuyện, thậm chí là… khá nhàm chán. Kết quả là, họ ít có cơ hội được mời tham gia vào các hoạt động xã hội hơn. Tương tự, nếu một người phản ứng với sự xa lánh bằng thái độ giận dữ, công kích hay gây rối, họ cũng dễ bị xa lánh hơn trong tương lai. Bởi trong đời sống xã hội, việc gạt một ai đó ra ngoài đôi khi chính là một hình thức trừng phạt đối với những người đi ngược lại các chuẩn mực chung.

Dù ai trong chúng ta cũng có thể cố gắng bao dung và để tâm hơn đến cảm xúc của người khác, nhưng thực tế là không thể loại bỏ hoàn toàn sự xa lánh khỏi cuộc sống. Một nhóm luôn có giới hạn về số lượng, và đôi khi, con người vô tình bỏ quên nhau. Chính vì vậy, điều quan trọng là cách chúng ta học cách đối diện với nó.

Trong ngắn hạn, việc tránh xa để có thời gian bình tâm lại có thể là một cách hữu ích, giúp ta điều chỉnh cảm xúc và quay lại với một tâm thế sáng suốt hơn. Nhưng về lâu dài, phản ứng của một người trước sự xa lánh – dù là mở lòng tìm kiếm kết nối, thu mình lại hay phản kháng – đều có thể ảnh hưởng đến việc họ có tiếp tục được chào đón hay sẽ lại bị đứng ngoài rìa một lần nữa.

Lần tới, nếu bạn cảm thấy mình bị bỏ quên, hoặc vô tình nhận ra ai đó đang lặng lẽ đứng bên lề, hãy nhớ rằng phản ứng trước sự xa lánh luôn là điều phức tạp, nhưng cũng vô cùng tự nhiên và rất đỗi con người. Khi hiểu rõ những khuôn mẫu này, ta không chỉ nhận thức sâu sắc hơn về chính mình, mà còn có thể dành nhiều sự thấu cảm hơn cho những ai đang cảm thấy mình vô hình trong thế giới này.

Nguồn: Why being snubbed can make you feel so hurt and enraged | Psyche.co