Vì sao con người đôi khi “hạ chuẩn” trong tình yêu

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

- Thông thường, con người luôn cố gắng thu hút và giữ lấy người bạn đời tốt nhất mà họ có thể, nhưng không phải lúc nào cũng vậy. 

- Theo thời gian, họ có thể cảm thấy mình không đủ khả năng hoặc không còn muốn đáp ứng những kỳ vọng lớn lao của một người bạn đời “giá trị cao”. 

- Thế nên, họ có thể “hạ chuẩn” để chọn một người có những kỳ vọng ít tích cực hơn và có phần thực tế hơn về chính họ.

Theo cả trực giác lẫn khoa học, ta đều biết rằng con người luôn mong muốn thu hút và giữ lấy một người bạn đời tốt nhất có thể: một người có giá trị, biết cam kết, và cũng trân trọng ta như cách ta trân trọng họ. Thế nhưng, ta vẫn thường nghe chuyện ai đó chia tay hoặc ly hôn, để rồi chọn một người mới mà, xét về mặt “giá trị bạn đời”, trông có vẻ thấp hơn hẳn. Vì sao lại vậy?

Đôi khi, ta có thể tìm ra những yếu tố ẩn giấu hoặc thiên lệch để lý giải cho lựa chọn ấy. Có thể họ rời bỏ một người rất phù hợp để đến với người khiến họ thấy đam mê hơn, dù người mới lại kém giá trị hơn về tổng thể. Hoặc có thể họ chia tay vì những vấn đề ta không được biết, hay chọn người mới vì những lợi ích kín đáo mà ta không nhìn thấy.

Nhưng cũng có lúc, con người thật sự có chủ đích “hạ chuẩn”. Và họ thậm chí còn nói một câu quen thuộc: “Em/anh tốt hơn tôi xứng đáng.” Vậy câu nói ấy chỉ là lời chia tay lịch sự để xoa dịu tự ái, hay đó là sự thật? Khoa học đã có câu trả lời.

Image: Nicoleta Ionescu/Shutterstock

Được hiểu hay được tôn thờ?

Một lời giải thích đầu tiên cho hiện tượng này đến từ nghiên cứu của Campbell, Lackenbauer và Muise (2006). Họ tìm hiểu cách các dạng phản hồi của bạn đời ảnh hưởng đến cảm xúc và nhận thức về mối quan hệ. Cụ thể, họ muốn biết sự khác biệt giữa việc được phản hồi đúng với cách ta nhìn về chính mình (được hiểu) và việc nhận những phản hồi tích cực hơn, nâng tầm ta lên (được tôn thờ).

Trong nghiên cứu này, nhóm tác giả phát hiện rằng các dạng phản hồi tạo ra hiệu ứng rất khác nhau đối với người có tự nhận thức cao và người có tự nhận thức thấp, cũng như trong mối quan hệ ngắn hạn và dài hạn.

Nhìn chung, ai cũng muốn bạn đời nghĩ tốt về mình. Điều này đặc biệt đúng với những người vốn có cái nhìn tích cực về bản thân và đang trong giai đoạn quan hệ ngắn hạn.

Ngược lại, những người có cái nhìn tiêu cực về chính mình trong các mối quan hệ dài hạn lại muốn bạn đời xác nhận và đồng ý với những đánh giá kém đẹp ấy. Trớ trêu thay, khi bạn đời đồng ý với những quan điểm không mấy tốt đẹp về họ, họ lại cảm thấy gần gũi và thân mật hơn. Vì thế, khi một mối quan hệ chuyển từ ngắn hạn sang dài hạn, những người có hình ảnh bản thân tiêu cực sẽ dần thích bạn đời “nhìn thấy” đúng những điều không hay ấy, hơn là tiếp tục được tôn thờ. Nhưng vì sao họ lại chuyển từ khao khát được nâng niu sang mong muốn được xác nhận những điều tiêu cực?

Tự tôn bồi đắp hay tự trị xác nhận?

Câu trả lời đến từ một phân tích tổng hợp của Kwang và Swann (2010). Hai tác giả đánh giá nhiều nghiên cứu để tìm hiểu động cơ khiến con người tìm kiếm phản hồi nâng đỡ bản thân (self-enhancing) hay phản hồi xác nhận bản thân (self-verifying).

Giống nghiên cứu ở trên, kết quả cũng có hai mặt. Một mặt, khi nguy cơ bị từ chối cao, Kwang và Swann (2010) nhận thấy con người tìm kiếm phản hồi nâng đỡ bản thân. Đặc biệt là khi bắt đầu một mối quan hệ (hoặc xin việc), họ muốn được nhìn nhận theo hướng tích cực – để được chọn. Vì thế, họ muốn đối phương dành cho họ những phản hồi tôn thờ, nâng họ lên, dù những điều đó không trùng khớp với cảm nhận tiêu cực của chính họ. Mặt khác, khi nguy cơ bị từ chối thấp, con người lại thích những đánh giá xác thực hơn. Trong một mối quan hệ dài hạn (hoặc môi trường làm việc ổn định), họ muốn đối phương “hiểu đúng” con người thật của mình hơn là tâng bốc họ. Một khi sự gắn bó đã được thiết lập, việc được nhìn nhận chính xác trở nên quan trọng hơn cho sự hòa hợp của mối quan hệ.

Mẫu hình này có vẻ dễ hiểu đối với những người tự đánh giá bản thân cao. Nhưng tại sao những người tự nhìn nhận bản thân tiêu cực lại muốn bạn đời dài hạn đồng tình với góc nhìn tiêu cực ấy thay vì tiếp tục trân trọng họ?

Kwang và Swann (2010) giải thích: “Những đánh giá quá tích cực có thể gây lo lắng, bởi chúng báo hiệu rằng người bạn đời có thể kỳ vọng nhiều hơn những gì ta cảm thấy mình có thể đáp ứng.” (tr. 274) Và họ cũng viết: “Những đánh giá tiêu cực lại có thể được hoan nghênh, vì chúng báo hiệu sự thấu hiểu lẫn nhau về những giới hạn.” (tr. 275)

Nói cách khác, người có hình ảnh bản thân thấp sẽ nghiêng về một bạn đời có cái nhìn trùng với cái nhìn tiêu cực của họ, vì những người ấy sẽ không đặt lên họ quá nhiều kỳ vọng.

Nhận thức và kỳ vọng

Khi gộp hai nghiên cứu lại, ta sẽ thấy bức tranh hoàn chỉnh. Ban đầu, trong giai đoạn hẹn hò, ai cũng muốn tạo sức hút với người mà mình khao khát. Ta muốn người ấy nghĩ tốt về mình, chọn mình, và cam kết với mình. Nhưng khi “giai đoạn trăng mật” dần qua, ta lại muốn được nhìn nhận chính xác hơn. Sự chính xác này tạo ra kỳ vọng thực tế hơn và sự tương tác dễ chịu hơn trong mối quan hệ.

Tuy nhiên, mức độ chuyển đổi này khá nhỏ với người có cái nhìn tích cực về bản thân, nhưng lại rất lớn với người có tự nhận thức tiêu cực. Trong mối quan hệ cam kết, người tự đánh giá thấp có thể mong muốn được miễn trừ khỏi những kỳ vọng mà họ không thể hoặc không muốn đáp ứng (trong khi họ vẫn hưởng lợi từ sự cố gắng bền bỉ của bạn đời). Tiếc thay, sự thiếu công bằng này khiến cả hai đều mệt mỏi và thường dẫn đến chia tay.

Đó cũng là lý do vì sao bạn có thể từng “quá tốt” hoặc “quá hoàn hảo” với một ai đó.
Ban đầu, họ hưởng trọn sự yêu thương, ngưỡng mộ và cống hiến của bạn. Nhưng về lâu dài, họ cảm thấy không thể đáp lại những kỳ vọng tích cực ấy hoặc cảm thấy tội lỗi vì luôn là người nhận nhiều hơn cho. Vì thế, họ rời đi, tìm đến một người xác nhận hình ảnh tiêu cực của họ và có những kỳ vọng thấp hơn, dễ thở hơn.

Đó là lý do, như tôi đã viết trong Attraction Psychology (Nicholson, 2022), những người đang hẹn hò nên thống nhất rõ ràng về mục tiêu dài hạn, để cả hai có cùng kỳ vọng trước khi cam kết. Ngoài ra, những ai có lòng tự trọng thấp cũng có thể được lợi từ việc chữa lành cách họ nhìn nhận bản thân, để không tự thu nhỏ mình trong tình yêu. Nếu không, sự lệch pha trong nhận thức và kỳ vọng sẽ trở thành một bi kịch lặng lẽ cho cả hai khi mối quan hệ bước vào giai đoạn sâu hơn.

Tác giả:  Jeremy Nicholson M.S.W., Ph.D.

References

Nicholson, J. S. (2022). Attraction Psychology: Solutions for Successful Dating and Relationships.

Campbell, L., Lackenbauer, S. D., & Muise, A. (2006). When is Being Known or Adored by Romantic Partners Most Beneficial? Self-Perceptions, Relationship Length, and Responses to Partner's Verifying and Enhancing Appraisals. Personality and Social Psychology Bulletin, 32(10), 1283–1294. doi.org/10.1177/0146167206290383

Kwang, T., & Swann, W. B., Jr. (2010). Do people embrace praise even when they feel unworthy? A review of critical tests of self-enhancement versus self-verification. Personality and Social Psychology Review, 14(3), 263–280. doi.org/10.1177/1088868310365876

Nguồn: Why People Sometimes "Trade Down" in Relationships | Psychology Today