Vì sao nữ tâm thần thái nhân cách là một giống loài đặc biệt?

Lạnh lùng và cơ hội, nữ tâm thần thái nhân cách là một dạng cực hiếm trong nhóm người vốn đã hiếm hoi. Tuy mang nhiều nét tương đồng với nam giới cùng loại, họ thậm chí còn giỏi hơn trong việc che giấu bản thân.

Một cô gái trẻ tạo ra một danh tính giả để chen chân vào tầng lớp thượng lưu, lừa đảo hàng trăm ngàn đô la từ những người nhẹ dạ cả tin. Khi bị bắt quả tang và lãnh án tù nhiều năm, cô khăng khăng không tỏ ra hối hận. Một CEO nổi tiếng khác, với vẻ ngoài cuốn hút và những câu chuyện hấp dẫn, bán một sản phẩm được ca ngợi nhưng sau này lộ ra là kém chất lượng. Khi bị chỉ trích, cô chống trả quyết liệt, nhưng mặt nạ sụp đổ và các vụ kiện tụng lần lượt kéo đến.

Khi một nhân vật như vậy xuất hiện trước công chúng, ta thường tự hỏi: liệu cô ấy có phải là một kẻ tâm thần thái nhân cách không?

Quyến rũ, nói dối, thao túng, và không hề ăn năn—đây là những dấu hiệu đặc trưng. Những người này hiểu rõ các quy tắc xã hội nhưng luôn đặt lợi ích cá nhân lên trên hết. Ta thường thấy hình mẫu này trong phim ảnh: như Villanelle trong loạt phim truyền hình nổi tiếng Killing Eve, một sát thủ xinh đẹp sẵn sàng lợi dụng mọi người để đạt được mục đích. Mark Freestone, giảng viên cao cấp ngành tâm thần học tại Đại học Queen Mary ở London và là cố vấn cho bộ phim, nhận xét rằng Villanelle xem con người như công cụ để sử dụng. Ông nói với BBC America rằng cô ấy "không cảm thấy hối hận, nói dối dễ dàng không chút do dự, và nhìn nhận mọi người theo cách méo mó."

Cho đến những năm 2000, hầu hết các nghiên cứu về tâm thần thái nhân cách đều tập trung vào nam giới, mặc định rằng kết quả có thể áp dụng cho nữ giới. Nhưng điều này chỉ đúng một phần. Nam và nữ tâm thần thái nhân cách đều thiếu sự đồng cảm và ăn năn. Tuy nhiên, cách họ xử lý thông tin, đưa ra quyết định và hành xử lại khác nhau. Nữ giới thường ít bạo lực hơn nam giới, nhưng vẫn lạnh lùng và xảo quyệt không kém.

Các chuyên gia thường không nghĩ phụ nữ có thể là tâm thần thái nhân cách, nên dễ bỏ qua những dấu hiệu quan trọng. Mặc dù đạo đức nghề nghiệp yêu cầu không chẩn đoán một người mà chưa trực tiếp đánh giá, nhưng trong một số trường hợp, dựa trên các dữ liệu đáng tin cậy, chuyên gia có thể nhận định hành vi của ai đó phù hợp với tâm thần thái nhân cách. Các trường hợp nổi bật như sát nhân hay lừa đảo thường được nghiên cứu nhiều hơn so với những "cô nàng đanh đá" chỉ phá vỡ chuẩn mực xã hội, dẫn đến sự mất cân đối trong dữ liệu.

Elinor Carucci

Ví dụ từ vụ án Jodi Arias

Bằng cách sử dụng hồ sơ xét xử, băng ghi hình, và sách, Christine Sarteschi—giáo sư xã hội học và tội phạm học tại Đại học Chatham, Pennsylvania—đã đánh giá Jodi Arias dưới góc độ tâm thần thái nhân cách. Năm 2013, Arias bị kết tội giết bạn trai cũ Travis Alexander vào năm 2008 tại Mesa, Arizona. Cô bắn, đâm liên tiếp và cắt cổ anh gần như lìa khỏi thân. Vết thương của Travis cho thấy anh đã chống cự để giữ mạng sống.

Khi bị bắt, Arias liên tục thay đổi lời khai: ban đầu khẳng định mình không có mặt; sau đó nói rằng có mặt nhưng kẻ đột nhập đã giết Travis; cuối cùng thừa nhận giết anh nhưng chỉ để tự vệ. Cô quả quyết rằng mỗi lời nói dối đều là sự thật, tươi cười trong ảnh chụp tù như thể biết trước nó sẽ lan truyền trên mạng, và cố gắng quyến rũ cả các điều tra viên.

Sarteschi nhận định: “Tôi tin rằng thái độ của cô ấy phù hợp với một kẻ tâm thần thái nhân cách. Cô ấy nói dối, bị phát hiện, rồi lại tiếp tục nói dối. Với những câu chuyện không ngừng thay đổi, cô ấy hành xử như thể chuỗi lời nói dối sẽ không ảnh hưởng gì đến độ tin cậy của mình.”

Arias thể hiện sự quyến rũ hời hợt, cảm giác tự mãn quá đà, xu hướng thao túng người khác, thiếu đồng cảm và thậm chí là sự phóng túng trong quan hệ tình dục. Luôn sẵn sàng bóp méo sự thật vì lợi ích cá nhân, khi bị phát hiện, cô ngay lập tức chỉnh sửa câu chuyện. Arias không ngần ngại tán tỉnh phóng viên, thể hiện sự tự cao tự đại và không coi ai ra gì, thậm chí đổ hết lỗi lên đầu Travis để biến mình thành nạn nhân.

Elinor Carucci

Điều Gì Tạo Nên Một Nữ Tâm Thần Thái Nhân Cách?

Để hiểu sự khác biệt giữa nữ và nam tâm thần thái nhân cách, trước tiên hãy hình dung xem những người này thực sự là ai.

Sự phát triển của tâm thần thái nhân cách là kết quả của tương tác phức tạp giữa sinh học, văn hóa, và môi trường. Yếu tố di truyền ảnh hưởng đến xu hướng tính cách và khí chất. Các nhà nghiên cứu chia tâm thần thái nhân cách thành hai nhóm: nhóm "chính yếu" (primary) với những khiếm khuyết thần kinh rõ rệt và cảm xúc bị "tê liệt", trong khi nhóm "thứ yếu" (secondary) lại thường đi kèm lo âu, lạm dụng chất kích thích, và các vấn đề sức khỏe tâm thần khác.

Không phải tất cả những người tâm thần thái nhân cách đều bạo lực, nhưng nếu họ hành động, mức độ tàn nhẫn và sự đa dạng trong tội ác thường vượt xa người khác. Họ lặp lại tội ác nhiều hơn, phá hoại nặng nề hơn, và chủ yếu phạm vào các hành vi vì lợi ích cá nhân như trộm cắp hoặc buôn bán ma túy. Nhiều người trong số họ giống như những kẻ săn mồi, luôn nhạy bén với các cơ hội mang lại lợi thế cho bản thân.

Elinor Carucci

Tâm Thần Thái Nhân Cách: Hiếm Gặp Nhưng Không Biến Mất

Tâm thần thái nhân cách xuất hiện ở mọi nền văn hóa và sắc tộc, với tần suất ước tính khoảng 1% dân số nam giới và từ 0,3–0,7% ở nữ giới. Một số nhà nghiên cứu cho rằng con số này có thể bị ảnh hưởng bởi sự thiên lệch giới tính trong công cụ và phương pháp chẩn đoán. Chẳng hạn, nếu đàn ông sống dựa vào phụ nữ có thể bị đánh giá cao ở đặc điểm "ký sinh" (một dấu hiệu của tâm thần thái nhân cách), thì chuẩn mực văn hóa lại khiến phụ nữ sống nhờ vào đàn ông ít bị soi xét tương tự.

Trong cuốn sách kinh điển The Mask of Sanity (Mặt Nạ của Sự Tỉnh Táo), nhà tâm thần học người Mỹ Hervey Cleckley đã liệt kê 16 đặc điểm báo hiệu tâm thần thái nhân cách, như vô trách nhiệm, ích kỷ, quyến rũ bề ngoài, và bất lương. Một trong những trường hợp ông mô tả là “Anna” – một phụ nữ cuốn hút, có vẻ như trí thức nhưng thực chất là giả tạo. Cô ta thường nói dối, thao túng người khác, và từng đi tiểu lên váy dạ hội của bạn bè chỉ để chọc tức.

Công Cụ Đo Lường Tâm Thần Thái Nhân Cách

Để chứng minh các đặc điểm mà Cleckley đề xuất, nhà tâm lý học người Canada Robert Hare đã phát triển một bảng kiểm tra vào năm 1980, nay được cải tiến thành Hare Psychopathy Checklist (PCL-R). Công cụ này đánh giá tâm thần thái nhân cách dựa trên 20 đặc điểm và hành vi, từ nói dối bệnh lý, thiếu hối hận, đến lối sống vô định và các vấn đề hành vi thời niên thiếu. Điểm tối đa là 40, và những ai đạt trên 30 được coi là tâm thần thái nhân cách.

Khi áp dụng PCL-R cho nữ giới, điểm số thường thấp hơn nam giới vài điểm. Tuy nhiên, những phụ nữ đạt điểm cao thường phạm tội với tần suất lớn hơn và cho thấy khả năng lừa dối, thao túng xuất sắc.

Sự Khác Biệt Giữa Nam và Nữ

Phụ nữ tâm thần thái nhân cách ít khi bạo lực về mặt thể chất như nam giới, nhưng lại giỏi trong việc gây tổn thương thông qua lời nói hoặc các hành vi xã hội, như lan truyền tin đồn hoặc cô lập người khác. Họ cũng có xu hướng cần sự chấp thuận từ người khác nhiều hơn, tự ti hơn, và lo âu nhiều hơn so với nam giới.

Thay vì bạo lực thuần túy, họ có thể sử dụng sự quyến rũ, giả vờ tự tử, hoặc thậm chí dựng lên câu chuyện mình là nạn nhân để đạt được điều mình muốn.

Elinor Carucci

Khi Tâm Thần Thái Nhân Cách Trở Thành Ác Nhân

Những kẻ phạm tội nữ thường bị thúc đẩy bởi lợi ích vật chất hoặc danh tiếng hơn là bởi quyền lực hay tình dục – những động cơ phổ biến ở nam giới. Ví dụ, Dorothea Puente, một người phụ nữ vận hành nhà trọ giá rẻ tại Sacramento, California vào những năm 1980. Cô ta chăm sóc người già và người khuyết tật, nhưng thực tế lại lợi dụng họ. Cảnh sát phát hiện 7 thi thể trong vườn sau nhà cô ta và hàng loạt chữ ký giả trên các tấm séc an sinh xã hội.

Không giống các sát nhân nam thường tra tấn nạn nhân vì thích cảm giác thống trị, nữ sát nhân tâm thần thái nhân cách như Puente thường hành động nhanh gọn, vì mục tiêu thực tế hơn là thú vui bạo lực.

Sói Đội Lốt Cừu

Ngành chăm sóc sức khỏe, nghe thì có vẻ như toàn những người tốt bụng, tận tụy, nhưng đôi khi lại vô tình trở thành "mảnh đất màu mỡ" cho những kẻ tâm thần thái nhân cách săn mồi.

Thông thường, những người tâm thần thái nhân cách bị hấp dẫn bởi các công việc mang lại quyền lực, địa vị, cảm giác hồi hộp hoặc tiền bạc. Chúng ta khó mà nghĩ rằng họ lại làm y tá hay điều dưỡng. Nhưng thực tế, một số lại nhắm vào những nạn nhân yếu đuối nhất – những người dễ tìm thấy nhất ở các cơ sở chăm sóc sức khỏe. Và đáng sợ thay, những kẻ đó không hẳn là những ai ta nghĩ.

Câu chuyện về Catherine Wood và Gwendolyn Graham tại cơ sở dưỡng lão Alpine Manor ở Michigan năm 1987 là một minh chứng đáng suy ngẫm. Wood, một giám sát viên, đã có mối quan hệ tình cảm với Graham, một trợ lý y tá. Theo lời khai sau này của Wood, Graham đề xuất một “trò chơi chết chóc”: họ sẽ giết các bệnh nhân và lựa chọn nạn nhân sao cho chữ cái đầu tiên trong họ tên họ ghép lại thành từ “M-U-R-D-E-R” (sát nhân). Trong vòng vài tháng, họ đã sát hại 5 người. Khi mối quan hệ tan vỡ vì Graham hẹn hò với người khác, mọi chuyện mới bị phanh phui.

Trò Chơi Quyền Lực Hay Sự Lạnh Lùng Đến Đáng Sợ?

Graham bị kết án vào năm 1989. Theo đánh giá của nhà tâm lý học Michael Abramsky, cô ta có tuổi thơ đầy rẫy sự bỏ bê và lạm dụng, dẫn đến thái độ thù địch và thiếu thốn về đạo đức. Tuy nhiên, Abramsky nhận định Graham không đủ thông minh để nghĩ ra trò chơi này.

Gary Kaufmann, nhà tâm lý học của Cảnh sát Bang Michigan, đồng tình. Ông tin rằng Wood – người đã tố giác Graham để được giảm án – mới là "đạo diễn" thực sự. Kaufmann mô tả Wood như một kẻ ái kỷ, thậm chí có thể là tâm thần thái nhân cách, sẵn sàng thao túng mọi thứ, kể cả đối mặt với nguy cơ bị bỏ tù, chỉ để trả thù người yêu cũ.

Những Kẻ Quyến Rũ Nguy Hiểm

Beatrice Yorker, chuyên gia về tâm lý tội phạm trong ngành y tế, nhận định: “Tâm thần thái nhân cách thường rất giỏi tạo dựng mối quan hệ. Họ biết cách gây chia rẽ trong môi trường làm việc, khiến đồng nghiệp không thể nhận ra bản chất thật của họ. Một số đồng nghiệp bị thuyết phục rằng họ là nạn nhân của sự truy lùng vô lý, trong khi số khác cảm thấy bất an nhưng không thể làm gì.”

Mặc dù tâm thần thái nhân cách không phổ biến, nhưng không có cách nào để sàng lọc trừ khi họ thể hiện dấu hiệu rõ ràng như làm giả bằng cấp hoặc trộm đồ của bệnh nhân.

Phụ Nữ Tâm Thần Thái Nhân Cách Và Rối Loạn Nhân Cách Ranh Giới

Một số phụ nữ tâm thần thái nhân cách còn có các triệu chứng của rối loạn nhân cách ranh giới (BPD) – một tình trạng được đặc trưng bởi cảm xúc bất ổn, hành vi bốc đồng, và các mối quan hệ thiếu ổn định. Theo nhà tâm lý học Edelyn Verona, BPD và tâm thần thái nhân cách có sự giao thoa, đặc biệt là ở phụ nữ, dẫn đến khái niệm “tâm thần thái nhân cách ranh giới”.

Wuornos – nữ sát nhân khét tiếng – được chẩn đoán cả hai chứng rối loạn. Cô ta có tính khí bất ổn, bốc đồng và phóng túng, điển hình của BPD. Nhưng khác với người rối loạn nhân cách ranh giới, tâm thần thái nhân cách không sợ bị bỏ rơi – thay vào đó, họ nhắm đến sự yếu đuối của người khác để khai thác.

Đừng Để Bị Lừa

Jodi Arias, một tội phạm nổi tiếng khác, từng bị chẩn đoán BPD nhưng lại gây tranh cãi. Sarteschi, một chuyên gia tâm lý học, bác bỏ: “Người rối loạn nhân cách ranh giới thường thiếu tự tin, bất ổn và gặp vấn đề với hình ảnh bản thân. Còn Arias thì hoàn toàn ngược lại – cô ấy đầy tự tin, tự chủ và luôn tính toán mọi thứ. Sự lừa dối liên tục của cô ta không phải đặc trưng của BPD.” 

Khó Lòng Thành Công

Dù là nam hay nữ, bộ não của người tâm thần thái nhân cách có cấu trúc khác biệt rõ rệt so với người bình thường. Kent Kiehl, nhà thần kinh tâm lý học tại Đại học New Mexico và tác giả cuốn sách The Psychopath Whisperer, cùng các nhà khoa học khác đã thu thập được bằng chứng cho thấy những tổn thương về cảm xúc và nhận thức ở người tâm thần thái nhân cách – đặc biệt là những vấn đề liên quan đến tư duy đạo đức và các quá trình xã hội – có liên quan đến bất thường ở một số vùng não, bao gồm vỏ não trước trán (prefrontal cortex) và hạch hạnh nhân (amygdala).

Những người này gặp khó khăn trong việc hiểu các khái niệm đạo đức và nhận diện biểu cảm cảm xúc. Họ thường tập trung quá mức vào phần thưởng và phản ứng kém với nguy cơ bị trừng phạt.

“Tôi ví họ giống như mắc chứng rối loạn cảm xúc đi kèm với vấn đề xung động,” Kiehl nhận định.

Câu Chuyện Ở Não Trước

Trong một nghiên cứu gần đây có sự tham gia của Kiehl, các nhà khoa học đã khảo sát 83 nữ sinh viên đại học. Bằng cách đánh giá hoạt động ở vỏ não trước trán – khu vực liên quan đến khả năng kiềm chế, họ phát hiện rằng sự bất thường ở đây có thể góp phần liên kết các đặc điểm lối sống tâm thần thái nhân cách (như bốc đồng) và những đặc điểm cảm xúc (như cảm xúc nông cạn) với các phản ứng hung hăng khi bị kích động hay thất vọng.

Các nhà nghiên cứu kết luận: “Những phụ nữ thiếu sự hối lỗi, thiếu đồng cảm và coi thường người khác thường thể hiện mức độ hung hăng hướng mục tiêu cao hơn.”

Kiehl cho biết thêm: “Dữ liệu của chúng tôi cho thấy, ít nhất với phụ nữ thuộc nhóm nguy cơ cao, các đặc điểm lạnh lùng, thiếu cảm xúc và rối loạn hành vi trông rất giống với những gì chúng ta thấy ở nam giới.”

Tuy nhiên, khác với nam giới, phụ nữ có đặc điểm tâm thần thái nhân cách lại phản ứng bình thường với các từ ngữ mang tính cảm xúc. Mặc dù có những tổn thương, họ lại ghi điểm cao hơn nam giới ở chỉ số thông minh cảm xúc. Với khả năng này, cộng thêm sự liều lĩnh và “mặt dày” hơn phụ nữ bình thường, ta có thể nghĩ rằng họ dễ dàng leo lên các vị trí lãnh đạo.

Nhưng Cuộc Đời Không Dễ Dàng Đến Thế

Thật không may, nghiên cứu chỉ ra rằng những người đưa ra quyết định trong quản lý thường không chấp nhận thái độ lạnh lùng hay sự thống trị ở phụ nữ lãnh đạo. Một phân tích tổng hợp gần đây đã cho thấy các đặc điểm tâm thần thái nhân cách thường được tha thứ hoặc thậm chí đánh giá cao ở nam giới, nhưng lại không thể chấp nhận ở phụ nữ.

Ngay cả khi những người phụ nữ này được coi là có năng lực, họ vẫn bị đánh giá tiêu cực, ngăn cản cơ hội thăng tiến. Một số người có thể dùng sự duyên dáng để leo cao, nhưng một khi bản chất thật lộ ra, họ thường khó giữ được vị trí.

Thêm vào đó, khả năng bị hấp dẫn bởi những phần thưởng ngắn hạn và khó khăn trong việc lên kế hoạch dài hạn khiến họ ưa chuộng các chiêu trò lừa đảo hơn là theo đuổi những mục tiêu xa vời.

Vậy, liệu việc hiểu rõ hơn về tâm thần thái nhân cách ở cả hai giới có giúp ta giải thích được vì sao một số cá nhân táo bạo đạt được sự giàu có hay quyền lực, nhưng cuối cùng lại sụp đổ thảm hại? Chúng ta chưa đủ thông tin để khẳng định một kẻ gian lận nổi tiếng có thực sự là tâm thần thái nhân cách hay không. Nhưng ta có thể nhận ra cách một người phụ nữ với khả năng thao túng và coi thường hậu quả có thể vươn lên nhanh chóng.

Và cũng chính những lời nói dối chất chồng của họ có thể kéo họ xuống đáy sâu không kém phần nhanh chóng.

Katherine Ramsland, Ph.D., giáo sư tâm lý học pháp y tại Đại học DeSales, là tác giả của 65 cuốn sách, trong đó có The Mind of a Murderer và Confession of a Serial Killer: The Untold Story of Dennis Rader, the BTK Serial Killer.

Nguồn: Why Female Psychopaths Are a Different Breed – Psychology Today