8 điều một nhà trị liệu tốt có thể mang lại cho chúng ta

Chúng ta nghe rất nhiều về lợi ích của liệu pháp tâm lý, nhưng để hiểu rõ liệu pháp này thực sự vận hành ra sao và ta nên kỳ vọng gì từ nó không phải là điều dễ dàng. Thêm vào đó, bản thân các nhà trị liệu cũng đang tranh luận về những gì họ thực sự làm, và nhiều khóa đào tạo hiện nay cũng bỏ ngỏ nhiều câu hỏi quan trọng. Bởi vậy, mục tiêu ở đây là làm sáng tỏ một chút về điều mà một nhà trị liệu giỏi cần làm, để ta có thể hình dung rõ hơn về những gì mình đang tìm kiếm và có những thước đo để đánh giá bất kỳ nhà trị liệu nào mà ta có thể đang theo học.

Chúng tôi xin đề xuất rằng, một nhà trị liệu tốt nên làm được những điều sau đây:

1. Phát Hiện Những Thích Ứng Sai Lệch

Nhiều hơn những gì chúng ta vẫn tưởng, trẻ nhỏ hoàn toàn phụ thuộc vào cha mẹ hoặc người chăm sóc của mình. Khi còn nhỏ, chúng không thể bình tĩnh phản đối khi gặp chuyện bất công, cũng chẳng thể tự mình dọn đi nơi khác. Chúng không thể gọi cho các cơ quan chức năng, không có quyền thương lượng hay tranh luận với người lớn xung quanh. Tất cả những gì chúng có là bản năng sống còn để đạt được một điều tối quan trọng: giành được tình yêu từ người chăm sóc – càng nhiều càng tốt – để có thể sống sót và trưởng thành.

Nhưng việc này không hề đơn giản. Mọi gia đình đều có những “điều kiện để được yêu thương”: những yêu cầu ngầm hiểu mà trẻ phải tuân theo để nhận được tình thương. Nguyên tắc chung là, gia đình càng lành mạnh thì yêu cầu càng ít, càng gần với bản chất thực sự của đứa trẻ; người lớn sẽ cố gắng điều chỉnh theo nhu cầu của trẻ và hiểu được mong muốn, khát khao của chúng. Ngược lại, gia đình càng gây tổn thương, đứa trẻ càng phải uốn mình theo những yêu cầu khắt khe, đôi khi phi lý và bất nhân của những người chăm sóc đang mang thương tổn của chính họ.

Tất cả chúng ta đều đã tự điều chỉnh để phù hợp với những “điều kiện yêu thương” từ khi còn rất nhỏ, đến mức bây giờ chẳng còn cảm giác là mình đã từng làm điều đó nữa. Việc này giống như cách ta học nói: quá trình ấy diễn ra một cách tự động và phức tạp, và giờ đây thật khó để tháo gỡ hay thay đổi. Nhưng thực ra, tính cách trưởng thành của mỗi người phần lớn là di sản của những điều chỉnh mà chúng ta buộc phải thực hiện để sinh tồn trong môi trường từ thuở lọt lòng.

Vì thế, một nhiệm vụ quan trọng của bất kỳ nhà trị liệu nào là – với sự tế nhị vô cùng – dẫn dắt khách hàng khám phá xem những thích nghi nào họ đã hình thành từ nhỏ, và cái giá mà những thích nghi ấy có thể đang đè nặng lên họ trong hiện tại. Để đến được ngày hôm nay, chúng ta đã phải làm những gì? Có lẽ chúng ta phải trở nên vô cùng nhu mì, cẩn trọng để không quá sôi nổi hoặc bị xem là “bẩn thỉu”. Hoặc phải cố tình thất bại, hoặc thành công quá mức, hoặc luôn lo lắng về tiền bạc. Có lẽ ta có một người cha ép ta phải mãi mãi phụ thuộc, hoặc một người mẹ chẳng thể chịu nổi khi thấy ta hạnh phúc hơn bà.

Một nhà trị liệu giỏi khuyến khích khách hàng nhìn nhận ra cái hay và tài tình trong những thích nghi sai lệch ấy. Thật thông minh biết bao khi học cách không cảm xúc – nếu cảm xúc ấy có thể khiến ta phải đối mặt với nỗi đau từ sự mất mát của một người thân yêu. Thật hợp lý khi học cách tách mình ra khỏi thực tại – nếu như có mặt tại đó đồng nghĩa với việc chứng kiến nỗi kinh hoàng của bạo hành gia đình. Thật sáng suốt khi trở nên cực kỳ cảnh giác – nếu ta lớn lên trong một môi trường luôn phải nghi ngờ người khác. Thật dễ hiểu khi một người không bao giờ dừng làm việc một giây phút nào – nếu cha mẹ từng ám chỉ rằng chỉ có thành tựu bên ngoài mới có thể thu hút chút ít sự chú ý từ họ.

2. Tạm biệt những thích nghi sai lệch

Khi những thích nghi ấy đã được soi rọi, một nhà trị liệu giỏi sẽ dẫn dắt chúng ta nhận ra chúng chẳng còn cần thiết nữa cho phần còn lại của cuộc sống trưởng thành.

Đã từng có lúc, việc thất bại là cần thiết; nhưng giờ đây, nếu cứ tiếp tục như thế, ta đang phản bội tài năng và năng lượng của chính mình. Trước đây, có thể ta phải luôn làm dịu cơn giận của một người cha/mẹ nóng tính; nhưng giờ đây, ta hoàn toàn có thể tự tin lên tiếng và để bản thân được lắng nghe. Đã từng có lúc ta phải thích nghi với tình yêu chập chờn của một người cha/mẹ thiếu quan tâm; nhưng giờ đây, ta xứng đáng có một người bạn đời đáng tin cậy, trân trọng và yêu thương mình hết lòng.

Nói cách khác, một nhà trị liệu giỏi giúp ta nhận diện những khuôn mẫu sai lệch mà ta đang vướng vào, và sau đó dạy ta cách nói lời tạm biệt với chúng. Ta không hề điên rồ hay sai trái khi mang trong mình những thích nghi đó. Thậm chí, ta còn có thể cảm phục chính mình vì đã từng tìm được cách vượt qua thời thơ ấu đầy khó khăn. Nhưng giờ đây, cuối cùng, ta có thể buông bỏ những phòng thủ cũ kỹ và sẵn sàng đón nhận một cách sống mới.

3. Làm cho Vô Thức Trở Thành Hữu Thức

Một nhà trị liệu giỏi hiểu rằng hầu hết hành vi của chúng ta là vô thức. Chúng ta đơn giản là “không thấy” được những gì mình đang làm. Dù thông minh trong nhiều lĩnh vực, nhưng đây không phải là vấn đề của trí thông minh thông thường. Những thích nghi cảm xúc diễn ra mà ta chẳng hề hay biết – giống như cách ta học nói mà không cần nắm rõ sự phức tạp của ngữ pháp.

Nhà trị liệu giỏi soi sáng một cách tinh tế cho hành vi của chúng ta. Họ gợi mở mối liên hệ giữa sự xa cách trong các mối quan hệ hiện tại với sự cảnh giác mà ta từng phải phát triển từ sớm khi bên cạnh người chăm sóc mình. Hoặc là sự liên kết giữa nỗi sợ hãi hạnh phúc và sự ghen tị của một bậc cha mẹ có cuộc sống cay đắng. Với một nhà trị liệu giỏi, các vấn đề sẽ dần được nhận diện, có khi chỉ sau vài buổi. Nhưng tài năng thật sự nằm ở chỗ mở ra mọi thứ với nhịp độ mà người trị liệu có thể chịu đựng.

4. Giảm Bớt Những Khắc Nghiệt

Chúng ta thường tìm đến trị liệu khi bị đè nặng bởi những “mệnh lệnh” hà khắc mà bản thân không hiểu lý do: vì sao không thể ngừng làm việc? Vì sao lại luôn bị thu hút bởi những người yêu lạnh lùng? Vì sao mãi không khỏe mạnh? Vì sao ta không thể mạnh mẽ? Một nhà trị liệu giỏi sẽ lắng nghe những khắc nghiệt này và, với cái nhìn sâu sắc vào các chiến lược thích nghi từ thuở nhỏ, giúp ta đặt câu hỏi và hình dung ra một lối đi khác:

Ngày xưa, có thể bạn cần phải luôn lo lắng – liệu giờ đây điều đó còn cần thiết?
Ngày xưa, có thể bạn phải quen với cảm giác không an toàn trong tình yêu – liệu giờ đây bạn còn cần thế?
Ngày xưa, có thể bạn phải tránh bị coi là “quá tự tin” – liệu giờ đây điều này còn ý nghĩa?

Có thể ta đã tự nhốt mình vào những chiếc áo bó chặt: “Tôi phải cảm thấy tội lỗi, tôi phải ở một mình, tôi phải nghĩ xấu về bản thân và tôn trọng những người đối xử tệ với mình, tôi phải luôn pha trò, tôi phải giúp đỡ mọi người dù phải chịu thiệt thòi…”

Với sự giúp đỡ, ta nhận ra rằng những kết luận ấy được rút ra bởi tâm trí non nớt của một đứa trẻ và giờ đây, chúng chẳng còn phù hợp dưới cái nhìn của người lớn trưởng thành.

5. Điều Chỉnh Cách Ta Nhìn Nhận Bản Thân

Những gì ta nghĩ về bản thân, những đánh giá ta dành cho chính mình – dù tốt đẹp hay chua xót – đều là dấu vết của cách mà những người thân cận nhìn nhận ta trong những năm đầu đời.

Mà chẳng hay biết, ta có thể đã hấp thụ những quan điểm cực kỳ bất lợi về bản thân:
– Tôi chẳng có gì để nói ra hồn
– Tôi quá tham lam
– Tôi xấu xí
– Những nhu cầu thể xác của tôi thật ghê tởm

Chẳng cha mẹ nào nhất thiết phải nói thẳng những điều này (nếu họ nói, có khi ta lại dễ hiểu rõ hơn), nhưng một vài kết luận vẫn ngấm vào từ những cách cư xử của họ. Ta đáng giá bao nhiêu khi bị liên tục hạ thấp? Hoặc khi bố mẹ dành hầu hết thời gian ở ngoài? Hay khi họ chỉ chơi đùa cùng anh chị em của ta?

Nhà trị liệu, với sự quan tâm và thương yêu, sẽ mang lại cho ta một góc nhìn mới về bản thân, mong muốn mở rộng bức tranh về ta: liệu ta có thật sự giống những gì ta luôn tự nghĩ? Ta có xấu xí đến thế? Ta có khiến người khác ghê sợ? Một cảm giác kỳ lạ có thể sẽ dần nhen nhóm: ta nhận ra rằng bản thân có thể đáng yêu hơn ta tưởng và rằng thật đáng thương biết bao những gì ta đã phải chịu đựng.

6. Giảm Cảm Giác Cô Đơn

Vì chẳng ai từng thấu hiểu những điều then chốt trong quá khứ, ta có thể lớn lên với niềm tin rằng sẽ chẳng ai đủ sức hiểu mình. Ai có thể chịu nổi khi nghe về thực tại của ta? Ai có thể chấp nhận những điều ta mong mỏi, những giấc mơ ta theo đuổi, những khát khao cháy bỏng hay những cơn giận dữ của ta?

Có lẽ vì vậy, các mối quan hệ của ta trở nên nông cạn hơn mức đáng lẽ, khi ta cứ giữ chặt bản thân mình, như đã từng làm trước kia. Nhưng một khi nhà trị liệu đủ tử tế, đáng tin, và thực sự quan tâm, họ có thể đưa ta vào những góc tối và mỏng manh trong tâm hồn, giúp ta cởi mở hơn, dễ dàng bộc lộ những phần sâu kín của mình với người khác. Và nhờ đó, ta có thể có nhiều điều để yêu thương, nhiều điều để người khác tìm hiểu và gắn kết hơn.

7. Khám Phá Nhiều Góc Tối Trong Tâm Hồn

Tại sao cần có người khác trong trị liệu? Sao ta không tự làm điều đó? Câu hỏi này dễ hiểu khi nghĩ đến thời gian và chi phí cần bỏ ra. Nhưng thường thì ta cần đến sự tò mò của người khác để tiếp thêm dũng khí khám phá bản thân mình. Sự quan tâm của họ là động lực cho ta khi ta muốn bỏ cuộc vì tất cả dường như quá đỗi kỳ lạ và tăm tối.

“Cứ tiếp tục đi…” nhà trị liệu sẽ dịu dàng nói, “tôi rất tò mò tại sao bạn lại cảm thấy như thế…” Và vì họ tò mò, vì nơi đó thật tĩnh lặng, không có chiếc điện thoại nào để cầm lên, chỉ có ta với trần nhà hay một góc nhìn ra khu vườn, ta tiếp tục khám phá – và có thể phát hiện ra những điều quan trọng.

Và rồi, vì họ đã hiểu được điều đó, vì họ hiểu câu chuyện về người dì, người chị hay những gì đã xảy ra khi ta mới bảy tuổi, ta lại có thể đi sâu thêm một chút – và rồi một chút nữa – đến khi, theo thời gian, ta nhận ra bao nhiêu góc khuất của tâm hồn giờ đã vén màn, để ta tự do đi lại trên vùng đất rộng lớn từng chìm ngập trong màn sương mờ.

8. Trải Nghiệm Về Đứt Gãy và Hàn Gắn

Nếu may mắn, sẽ đến lúc nhà trị liệu tốt bụng của ta cũng sẽ phạm sai lầm. Họ có thể làm ta bực mình, hiểu lầm ta, hoặc nói điều gì không đúng chỗ. Nhưng — nếu may mắn hơn nữa — khi ta mạnh dạn chỉ ra điều đó, họ sẽ không nổi giận, không bùng nổ, cũng chẳng (như các nhà phân tích Freudian ở Manhattan vào thập niên 1950) bảo rằng ta đang “phủ nhận” hay “phản kháng.” Thay vào đó, họ đủ trưởng thành và từng trải để đáp lại, “Thú vị nhỉ, kể cho tôi nghe thêm đi, tôi muốn hiểu thêm về bạn. Bạn là chuyên gia về chính mình, còn tôi chỉ cố gắng tìm hiểu, tôi thấy mình đã làm bạn thất vọng, xin lỗi nhé.”

Từ trải nghiệm này, ta sẽ nếm trải điều mà có lẽ ta đã thiếu hụt trầm trọng: cảm giác về một người có quyền thế nhưng lắng nghe ta nghiêm túc và chân thành nói lời “xin lỗi”; một ai đó không tự vệ một cách cố chấp, mà thay vào đó sẵn lòng nghe ta nói và điều chỉnh như ta từng ao ước. Ta sẽ trải nghiệm điều mà giới chuyên môn gọi là đứt gãy và hàn gắn. Và điều này có thể khích lệ ta nhận ra rằng tất cả các mối quan hệ trưởng thành đều có thể (và nên) vận hành theo cách đó. Ta không cần phải im lặng và buồn bã nữa. Ta có thể thêm hy vọng vào con người và quyết đoán hơn khi tránh xa những kiểu người gây bối rối xung quanh ta.

Với những mục tiêu này, ta sẽ nhận ra rằng một nhà trị liệu tốt cần sở hữu bao nhiêu phẩm chất tuyệt vời:
– Họ cần có một phong thái dịu dàng, mềm mại và giàu cảm thông, khiến ta thật sự cảm thấy họ quan tâm đến mình, rằng nỗi đau của ta chạm được vào trái tim họ. Điều đó đòi hỏi những nhà trị liệu biết hài lòng và bình yên với chính mình.

– Một nhà trị liệu giỏi cần phải không có bất kỳ định kiến đạo đức nào. Chúng ta phải cảm nhận được rằng họ cực kỳ phóng khoáng và không dễ bị sốc. Một nhà trị liệu thiếu kinh nghiệm có thể dễ dàng thấy hoảng sợ trước những hành vi không lành mạnh mà họ khám phá ra ở khách hàng của mình. Ẩn sâu trong tâm trí, họ có thể nghĩ thầm: "Nhưng đâu thể nào cứ nói dối suốt như thế này mãi được…" Hoặc: "Nhưng sao lại suốt ngày xem những thứ không đứng đắn… " Hoặc: "Làm sao mà suốt ngày cứ lo lắng về vẻ ngoài như thế được…" Nếu họ còn chút gì đó của những suy nghĩ này, liệu trình sẽ thất bại. Chúng ta sẽ ngay lập tức nhận ra nếu ai đó đang phán xét mình và, vì lý do hợp lý, chúng ta sẽ khép mình lại. Một nhà trị liệu giỏi đã vượt qua được ham muốn phán xét vì họ hiểu rằng mọi điều con người làm hay mong muốn cuối cùng đều bắt nguồn từ sự thích nghi với một môi trường tuổi thơ không lành mạnh, chứ không phải là bằng chứng của một sai lầm đạo đức. Những “sai lầm” của chúng ta chỉ đơn giản là cách mà chúng ta học cách đương đầu với những điều tồi tệ đã trải qua.

– Một nhà trị liệu tốt là sự kết hợp hiếm hoi giữa sự quan tâm, ân cần và, trong một góc khác của tâm trí, trí tuệ sắc bén. Họ không chỉ có mặt để đồng cảm với nỗi đau của chúng ta, mà còn để kết nối những nỗi đau đó vào một mô hình lý giải. Họ cần phải thấy được mối liên hệ giữa x và y: một điều chúng ta làm bây giờ có liên quan thế nào đến những gì từng trải qua trước đây – và câu chuyện chúng ta kể bốn tuần trước liên quan thế nào đến những điều mới tiết lộ về mẹ mình vào cuối buổi trị liệu hôm nay. Đó là một công việc tinh tế, đòi hỏi sự nhạy bén cao độ.

– Cuối cùng, một nhà trị liệu giỏi cần có sự tinh tế về thời điểm. Không chỉ là nắm bắt tình trạng của khách hàng, họ cần phải đủ bình tĩnh để chờ đợi khoảnh khắc khi khách hàng sẵn sàng đối diện với những sự thật sâu sắc về chính mình. Giống như một nhạc công jazz, một nhà trị liệu giỏi phải biết khi nào nên vào nhịp và khi nào nên lùi lại, khi nào nên nhặt lên một nốt nhạc, và khi nào nên buông bỏ.

Không có gì ngạc nhiên khi chỉ có rất ít nhà trị liệu xuất sắc và ít liệu trình hoàn toàn thành công. Nhưng những thử thách này không nên làm ta chùn bước. Thật ra, khi hiểu rõ ý nghĩa của liệu trình, chúng ta – với tư cách khách hàng – sẽ càng thêm quyết tâm tìm kiếm một liệu pháp giải phóng và nâng cao cuộc sống mà chúng ta khao khát và xứng đáng được đón nhận.

Nguồn: WHAT SHOULD A GOOD THERAPIST DO FOR US - The School Of Life