Khi kinh tế bất ổn, tại sao não bộ chọn "giải trí rác" để tồn tại?

Bạn có nhận thấy ngày nay nhiều người sẵn sàng dành hàng giờ để xem clip hài nhảm, video ngắn vô nghĩa hay “drama mạng” hơn là đọc một bài viết dài hay học một kỹ năng mới? Tâm lý học sẽ lý giải điều đó ra sao, và liệu điều này có liên quan gì đến tình trạng bất ổn kinh tế đang bao trùm khắp nơi?

Khi khủng hoảng kinh tế xảy ra, điều đầu tiên ta đánh mất không phải là tiền, mà là niềm tin rằng nỗ lực hôm nay có thể đem lại kết quả trong tương lai. Chúng ta từng là những người sẵn sàng dành hàng tuần để học một kỹ năng mới, đọc một cuốn sách dày cộm, hay kiên trì với một công việc chưa thấy thành quả. Bởi vì ta tin vào chuỗi nhân quả: gieo hôm nay thì gặt ngày mai. Nhưng khi nền kinh tế rơi vào suy thoái, khi mất việc làm trở nên phổ biến, khi tin tức mỗi ngày chỉ đầy ắp lo âu và bất ổn, tương lai trở nên mù mờ, thì thứ bị bào mòn đầu tiên chính là niềm tin ấy.

Từ đầu tư dài hạn sang phần thưởng ngắn hạn: Phản ứng tự nhiên của bộ não trong khủng hoảng

Não bộ con người được thiết kế để tồn tại trong môi trường có nhiều mối đe dọa, chứ không phải để phát triển trong trạng thái mất phương hướng. Khi cảm giác bất ổn kéo dài, vùng vỏ não trước trán (prefrontal cortex) – khu vực đảm nhiệm việc lập kế hoạch, kiểm soát hành vi và duy trì động lực dài hạn – sẽ hoạt động kém đi, nhường quyền kiểm soát cho hệ limbic, trung tâm của cảm xúc và xung động.

McEwen (1998) gọi hiện tượng này là “allostatic load” tức “gánh nặng sinh lý” mà stress mãn tính gây ra lên toàn bộ cơ thể và não bộ. Khi gánh nặng ấy quá lớn, bộ não không còn ưu tiên học hỏi, sáng tạo hay tập trung, mà chỉ hướng đến những hành vi giúp tạm thời giảm căng thẳng: xem video giải trí, tiêu thụ mạng xã hội, hoặc thậm chí là tránh né suy nghĩ.

Baumeister et al. (2007) trong nghiên cứu về “ego depletion” cũng chỉ ra rằng: sau khi bị đặt trong tình huống căng thẳng hoặc mất kiểm soát, con người mất khả năng tự điều chỉnh hành vi, từ đó dễ sa vào những lựa chọn dễ dãi nhưng gây hậu quả lâu dài.

Nội dung giải trí “ngu hóa” bùng nổ – không phải vì chúng ta không biết, mà vì đó là thứ ít đau nhất để tiêu thụ

Trong khủng hoảng, ta không tìm đến các nội dung nhảm nhí vì “thích”, mà vì chúng ít đòi hỏi, ít khiến ta tổn thương, và không buộc ta phải kỳ vọng. Một đoạn video ngắn, một cuộc tranh cãi trên mạng, một trò đùa vô nghĩa – là những thứ không buộc ta suy nghĩ sâu, không khiến ta kỳ vọng, và cũng không gợi nhắc rằng ta đã từng muốn nhiều hơn thế.

Nghiên cứu của Meshi et al. (2015) cho thấy dopamine – chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến phần thưởng, được kích thích mạnh mẽ bởi những nội dung ngắn gọn, dễ tiếp cận như video mạng xã hội hoặc các tương tác trực tuyến đơn giản. Về mặt sinh học, bộ não chọn những “thức ăn nhanh” cho tinh thần, thay vì kiên nhẫn tiêu hóa những thông tin phức tạp cần thời gian và công sức.

Khi sự dễ dãi thắng thế: Não chọn "giải trí rác" để tồn tại

Chúng ta không xem TikTok hàng giờ liền vì chúng thật sự đáng giá. Ta xem vì chúng không đòi hỏi năng lượng tinh thần, không bắt ta phải đối mặt với thất bại, không khiến ta nhớ về những thứ đang đổ vỡ. Chúng là nơi trú ẩn, là “liều thuốc tê” cho một bộ não đang kiệt quệ vì lo lắng.

Theo Johann Hari trong cuốn Stolen Focus (2022), khả năng chú ý của con người hiện đại không tự nhiên suy giảm, mà bị đánh cắp bởi thiết kế gây nghiện của mạng xã hội, thông tin đứt quãng, và nền kinh tế số. Hari viết: “Your attention didn’t collapse. It was stolen.”

Và khi khả năng chú ý bị đánh cắp, khả năng nhận ra điều gì thực sự quan trọng trong cuộc sống cũng theo đó mà phai mờ.

Từ phát triển sang sinh tồn: Bộ não thay đổi cấu trúc

Tình trạng stress kéo dài khiến vùng vỏ não trước trán – khu vực chịu trách nhiệm cho tư duy chiến lược, ra quyết định và kiểm soát bản thân bị suy yếu. Trong khi đó, hệ limbic – trung tâm của cảm xúc, xung động và phản ứng tức thì, lại trở nên chiếm ưu thế.

Nhà thần kinh học Bruce McEwen (1998) gọi hiện tượng này là "allostatic load" - gánh nặng sinh lý do căng thẳng mãn tính gây ra. Khi đó, cơ thể không còn hoạt động theo hướng học hỏi và phát triển, mà chuyển sang ưu tiên tồn tại trong hiện tại.

Điều này lý giải vì sao trong giai đoạn khủng hoảng, ta dễ cáu gắt, thiếu kiên nhẫn, mất khả năng tập trung, và đánh mất thói quen học tập. Chúng ta như những nhà đầu tư hoảng loạn, bán tháo cả những “cổ phiếu” có giá trị nhất: kỹ năng, khả năng tập trung, và niềm tin vào bản thân.

Sự bất lực học được: Khi người ta từ bỏ chính mình

Hiện tượng này từng được nhà tâm lý học Martin Seligman (1975) gọi là “learned helplessness” tức là trạng thái bất lực hình thành sau nhiều lần cố gắng mà không đạt kết quả. Khi điều này xảy ra, người ta bắt đầu từ bỏ. Không phải vì họ không biết nên làm gì, mà vì họ không còn tin rằng bất kỳ nỗ lực nào cũng có thể tạo ra sự khác biệt.

Đáng sợ hơn, sự suy giảm nhận thức diễn ra rất âm thầm. Như một người mất cơ bắp từng chút một, bạn sẽ không nhận ra cho đến khi không còn đọc nổi một bài viết dài, không tập trung được trong một cuộc họp, hoặc cảm thấy bất lực trước một cơ hội nghề nghiệp chỉ vì bạn đã quên mất cách học và cách tin.

Nhận thức suy giảm: Một cuộc khủng hoảng âm thầm hơn cả kinh tế

Tiền bạc có thể kiếm lại. Kinh tế có thể phục hồi. Nhưng khả năng chú ý, sự kiên nhẫn, và niềm tin vào tiến trình, một khi đã mất, sẽ khiến bạn bỏ lỡ những cơ hội mà chính mình không còn đủ sức để nắm lấy.

Một nghiên cứu từ Health and Retirement Study (2020) chỉ ra: những người từng trải qua hai đợt khủng hoảng kinh tế ở tuổi trung niên (55–64) có mức suy giảm IQ cao hơn hẳn so với nhóm ít bị ảnh hưởng. Mức giảm dao động từ 0.09 đến 0.22 điểm, một con số tuy nhỏ nhưng có thể ảnh hưởng đến năng lực lao động, khả năng học hỏi và chất lượng sống khi về già.

Còn theo báo cáo của Financial Times (2025), xã hội hiện đại đang chứng kiến sự cạn kiệt “brain capital” tức là vốn nhận thức, tư duy và khả năng sáng tạo. Và khi vốn này suy giảm, khả năng phục hồi sau khủng hoảng, cả về kinh tế lẫn tinh thần, đều bị tổn hại nặng nề.

Vì sao ta dễ bị đánh lừa bởi những nội dung vô nghĩa?

Sự thiếu hụt “vốn não” còn khiến ta dễ dàng rơi vào bẫy của những nội dung nhảm nhí. Theo một nghiên cứu của Firth et al. (2019) đăng trên Nature Human Behaviour, việc sử dụng mạng xã hội quá mức không chỉ liên quan đến chứng lo âu và trầm cảm, mà còn làm giảm khả năng đưa ra quyết định có lý trí.

Khi não đã quen với việc “ăn vặt” bằng thông tin vụn vặt, ta không còn đủ kiên nhẫn để tiêu hóa những nội dung “bổ dưỡng” như một bài giảng dài, một công trình nghiên cứu hay một quyển sách sâu sắc. Điều này tạo nên một vòng lặp tự triệt tiêu: càng tiêu thụ thứ dễ dãi, ta càng mất khả năng tiếp nhận thứ có chiều sâu và ngược lại.

Lối thoát: Gieo lại những hạt giống nhỏ bé

Không ai đánh mất nhận thức trong một đêm. Nhưng chỉ cần vài tháng chìm trong nội dung vô nghĩa, bạn có thể trở thành một phiên bản cạn kiệt của chính mình.

Mỗi video ngắn xem qua loa, mỗi lần trì hoãn công việc, mỗi lần bạn chọn sự dễ dãi thay vì sự sâu sắc, là một lần bạn tự bào mòn nội lực của mình.

Và ngược lại, mỗi hành động nhỏ để kháng cự lại điều đó, một trang sách bạn đọc hôm nay, một giờ học bạn kiên trì tham gia, một đoạn văn bạn viết dù chẳng ai đọc, đều là hành động gieo lại niềm tin vào chính mình.

Kết luận: Trong thời đại bị đánh cắp sự chú ý, hãy là người chọn tin

Tâm lý học đã chỉ ra rằng khủng hoảng kinh tế không chỉ phá hoại tài chính, mà còn phá hoại cả nền tảng nhận thức và tinh thần của con người. Nhưng nếu nguyên nhân đến từ tâm trí, thì giải pháp cũng bắt đầu từ tâm trí. Đừng đợi đến khi thế giới ổn định trở lại. Hãy bắt đầu gieo lại những thói quen tốt dù chưa thấy kết quả. Bởi đôi khi, thứ duy nhất bạn còn lại không phải là tiền, là công việc, hay sự ổn định mà là niềm tin vào bản thân. Và từ đó, bạn có thể xây dựng lại mọi thứ.

Tìm đọc sách:

KỸ NĂNG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH ĐỈNH CAO: https://s.shopee.vn/5L0JnkiIyN

Giải Mã Hoóc-Môn Dopamine: https://s.shopee.vn/8UxLZcqYUL

Stolen Focus, KIỂM SOÁT SỰ TẬP TRUNG GIỮA CƠN BÃO CÔNG NGHỆ: https://s.shopee.vn/qXuRjk2IW

Tài liệu tham khảo

Shah, A. K., Mullainathan, S., & Shafir, E. (2023). Cognitive consequences of poverty: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 149(2), 178–200.

McEwen, B. S. (1998). Protective and damaging effects of stress mediators. New England Journal of Medicine, 338(3), 171–179.

Seligman, M. E. P. (1975). Helplessness: On Depression, Development, and Death. San Francisco: W.H. Freeman.

Hari, J. (2022). Stolen Focus: Why You Can’t Pay Attention – and How to Think Deeply Again. Bloomsbury Publishing.

Health and Retirement Study (2020). Longitudinal cognitive outcomes of economic hardship among middle-aged adults. University of Michigan Institute for Social Research.

Financial Times. (2025). The erosion of brain capital and its economic cost.

Firth, J., Torous, J., Stubbs, B., et al. (2019). The “online brain”: Impact of excessive social media use on cognition and mental health. Nature Human Behaviour, 3(7), 747–758.