Có cái gì đó vướng trong mắt tôi: vì sao ta khóc khi hạnh phúc, và những giọt nước mắt ấy làm gì cho ta

Trên YouTube có những đoạn video đặt ra một thử thách rất đơn giản: xem đi, và cố đừng khóc. Chúng mang những cái tên như “99% sẽ khóc” hay “Thử thách không được khóc”, và thường chiếu những cảnh tượng đau lòng về bệnh tật, cái chết và sự mất mát. Nhưng cũng có những phiên bản khác của thử thách ấy, nơi người ta bắt gặp những hình ảnh tích cực: những hành động tử tế vô điều kiện, những con vật đáng yêu, hay cảnh những người lính trở về đoàn tụ với gia đình. Ý tưởng này không hề mới. Ngay từ năm 1649, triết gia Pháp René Descartes đã cho rằng con người không chỉ khóc để biểu lộ sự dằn vặt, đau buồn hay bất hạnh, mà còn để diễn tả những trạng thái tích cực như yêu thương hay niềm vui. Tương tự, văn chương từ lâu cũng đã khắc họa nhiều hình ảnh về những giọt nước mắt hạnh phúc, từ cuộc đoàn tụ với Telemachus trong Odyssey của Homer, cho đến khoảnh khắc đứa trẻ chào đời kỳ diệu trong Anna Karenina (1878) của Leo Tolstoy.

Nước mắt hạnh phúc là điều rất phổ biến. Trong một khảo sát gần đây, tôi và các đồng nghiệp đã nghiên cứu hơn 3.500 người trưởng thành đến từ 19 quốc gia khác nhau, và phát hiện rằng 68% cho biết họ từng rưng rưng nước mắt vì một trải nghiệm tích cực ít nhất một lần mỗi tháng. Thế nhưng, trước đó, việc nghiên cứu khoa học về những giọt nước mắt của niềm vui lại bị bỏ quên một cách đáng ngạc nhiên, hiếm khi vượt ra ngoài những ghi nhận mang tính giai thoại rằng con người cũng có thể khóc vì lý do tích cực.

Ảnh: The Asahi Shimbun/Getty. 

Một số nhà phân tâm học thời kỳ đầu cho rằng nước mắt tích cực không bao giờ là biểu hiện của hạnh phúc thuần túy, mà luôn gắn với một cảm xúc tiêu cực nào đó đang diễn ra song song hoặc bị trì hoãn. Chẳng hạn, người cha khóc khi nhìn con gái lên xe hoa không phải vì khoảnh khắc ấy quá đỗi xúc động, mà vì ông cảm thấy mình đang mất con, hoặc lo lắng rằng con đang bước vào một tương lai đầy bất trắc. Tuy nhiên, đây không phải là một giả thuyết có nhiều bằng chứng vững chắc. Một nghiên cứu gần đây cho thấy đúng là có những người khóc khi cùng lúc trải nghiệm cả cảm xúc tích cực lẫn tiêu cực, nhưng cũng có rất nhiều trường hợp mà việc khóc vì hạnh phúc hoàn toàn không liên quan gì đến cảm xúc tiêu cực.

Với tư cách là những nhà nghiên cứu, chúng tôi muốn hiểu rõ hơn những hoàn cảnh nào khiến con người rơi nước mắt trong niềm vui. Để làm điều đó, chúng tôi đã hỏi hơn 13.000 người trưởng thành ở 40 quốc gia khác nhau rằng điều gì đã khiến họ khóc vì hạnh phúc, và họ đã kể lại hơn 1.500 trải nghiệm riêng biệt. Khi phân tích những lời kể này, chúng tôi nhận thấy rằng những giọt nước mắt hạnh phúc có thể được xếp vào (ít nhất) bốn nhóm cụ thể khác nhau.

Thứ nhất là những giọt nước mắt của thành tựu, chúng xuất hiện khi một người thể hiện năng lực hay phong độ vượt trội, đạt được thành công xứng đáng, hoặc vượt qua một trở ngại lớn lao. Đó có thể là khoảnh khắc giành được huy chương Olympic, được nhận vào một chương trình học danh giá, hay hồi phục sau một cơn bạo bệnh. Những giọt nước mắt ấy thường mang theo niềm tự hào về chính những gì mình đã làm được, hoặc sự ngưỡng mộ sâu sắc khi chứng kiến thành tựu của người khác.

Những giọt nước mắt của yêu thương xuất hiện khi con người trải nghiệm hoặc chứng kiến một cảm giác gắn kết, gần gũi đặc biệt. Cuộc hội ngộ với một người bạn cũ đã nhiều năm không gặp, hay khoảnh khắc lần đầu tiên ôm đứa con mới chào đời trong vòng tay, là những ví dụ điển hình. Những giọt nước mắt này là một phần của cảm xúc được gọi là “kama muta”, trạng thái rung động mãnh liệt khi trái tim được chạm tới bởi tình yêu. Cùng với nước mắt của thành tựu, đây là một trong những dạng nước mắt hạnh phúc phổ biến nhất: chúng tôi nhận thấy rằng 84% các câu chuyện được kể lại thuộc về nước mắt của thành tựu, nước mắt của yêu thương, hoặc là sự hòa quyện của cả hai (chẳng hạn, khi chứng kiến một thành công quan trọng của chính con mình, người ta vừa cảm nhận được niềm tự hào thành tựu, vừa trào dâng tình yêu thương).

Con người rơi nước mắt trước cái đẹp khi họ chiêm ngưỡng sự tráng lệ hay tính nghệ thuật đặc biệt trong thiên nhiên, âm nhạc, mỹ thuật hay thi ca. Việc đứng trước một khung cảnh núi non hùng vĩ trong công viên quốc gia, hay lắng nghe một buổi trình diễn âm nhạc đầy mê hoặc, đều thuộc về nhóm này. Những giọt nước mắt ấy thường đi kèm cảm giác choáng ngợp, kinh ngạc hoặc ngỡ ngàng trước vẻ đẹp lớn lao, và không ít người còn cảm nhận được những cơn rùng mình dễ chịu, làn da nổi gai ốc, như một phản ứng tự nhiên của niềm xúc động sâu xa.

Cuối cùng là những giọt nước mắt của niềm vui hài hước, chúng xuất hiện khi con người trải nghiệm điều gì đó buồn cười đến mức không sao kìm được nước mắt. (Thực tế, một số video “thử thách không được khóc” trên YouTube còn yêu cầu người xem cố gắng đừng khóc vì cười.) Việc xem một màn độc thoại hài hước xuất sắc, nghe một câu chuyện ngớ ngẩn hay một trò đùa ngây ngô, đều có thể khiến ta cười đến chảy nước mắt; đôi khi, chỉ cần cùng bạn bè cười vang về những điều chẳng đâu vào đâu cũng đủ. Những giọt nước mắt này thường đi kèm cảm giác nhẹ nhõm, hân hoan, tinh nghịch và đầy khoái lạc.

Chúng tôi nhận thấy rằng bốn dạng nước mắt này gắn liền với những cảm xúc và hành vi hệ quả khác nhau. Nước mắt của thành tựu dường như giúp nâng cao lòng tự trọng, hoặc khơi dậy động lực noi theo những hình mẫu đáng ngưỡng mộ; nước mắt trước cái đẹp mở rộng tâm trí con người và khuyến khích sự chiêm nghiệm sâu lắng; nước mắt của yêu thương thúc đẩy sự gắn kết giữa người với người; còn nước mắt của niềm vui hài hước thì dẫn đến những hành vi vui đùa, nhẹ nhàng và đầy tinh thần chơi đùa.

Thế nhưng, những nghiên cứu của chúng tôi về nước mắt hạnh phúc lại dẫn đến một câu hỏi lớn hơn: vì sao con người nói chung lại rơi nước mắt trước cảm xúc? Ta hoàn toàn có thể trải nghiệm những cảm xúc rất mãnh liệt cả tích cực lẫn tiêu cực, mà không hề khóc. Một cách lý giải mang tính lý thuyết cho rằng khóc là một tín hiệu xã hội: nó truyền đi một thông điệp quan trọng đến người khác về trạng thái cảm xúc bên trong ta. Với những giọt nước mắt buồn đau, giả thuyết này cho rằng đó là lời kêu gọi sự giúp đỡ. Nhưng còn những giọt nước mắt của hạnh phúc thì sao? 

Một giả thuyết cho rằng, những giọt nước mắt hạnh phúc là tín hiệu cho thấy một người mang trong mình những phẩm chất tích cực của nhân cách, ngầm nói rằng họ không hề có ý định gây hấn hay tổn hại đến người đối diện. Tín hiệu cụ thể ấy có thể khác nhau tùy theo bốn dạng nước mắt: nước mắt của thành tựu có thể truyền đi cảm giác về năng lực và sự vững vàng đầy trấn an; nước mắt trước cái đẹp gợi mở sự cởi mở trong tâm hồn hoặc chiều sâu trí tuệ; nước mắt của yêu thương lan tỏa hơi ấm và sự dịu dàng; còn nước mắt vì vui đùa lại bộc lộ nét hồn nhiên, tinh nghịch và rạng rỡ. Theo cách đó, nước mắt hạnh phúc cho thấy một con người không phải là mối đe dọa, mà là người khao khát được gần gũi, kết nối với người khác, qua đó nuôi dưỡng sự gắn kết và hòa hợp xã hội. Vì vậy, nước mắt có lẽ chính là tín hiệu thị giác tinh tế và mạnh mẽ bậc nhất, giúp khơi mở và củng cố bản năng siêu xã hội - khả năng sống cùng nhau và vì nhau của loài người.

Dĩ nhiên, mức độ bạn bộc lộ những giọt nước mắt tích cực còn tùy thuộc vào chính con người bạn. Trước hết, các đặc điểm tính cách dường như ảnh hưởng đến tần suất mỗi người rơi những dạng nước mắt hạnh phúc khác nhau. Trong nghiên cứu của chúng tôi, những người có xu hướng hướng ngoại, hoạt ngôn và thích giao tiếp xã hội thường trải qua nước mắt của thành tựu hoặc trước vẻ đẹp nhiều hơn; những người dễ mến, sống vì cộng đồng và giàu lòng thấu cảm lại thường rơi nước mắt của yêu thương; còn những ai có tư duy cởi mở và thái độ tự do, phóng khoáng thì hay rơi lệ trước cái đẹp hơn cả.

Mỗi người cũng khác nhau ở khuynh hướng chung đối với việc rơi nước mắt vì hạnh phúc. Chẳng hạn, những người có mức độ thấu cảm cao thường dễ rơi lệ trước những cảm xúc tích cực hơn. Điều này hoàn toàn dễ hiểu, bởi họ có khả năng cộng hưởng sâu sắc với cảm xúc của người khác, từ đó khơi dậy những phản ứng cảm xúc mạnh mẽ trong chính mình. Khuynh hướng ấy cũng chịu ảnh hưởng của tuổi tác. Trong nghiên cứu của chúng tôi, xu hướng rơi nước mắt hạnh phúc tăng dần theo những năm trưởng thành, đạt đến một điểm ổn định vào khoảng từ 60 đến 75 tuổi, rồi sau đó lại giảm xuống. Cuối cùng, phụ nữ có xu hướng cho biết mình rơi nước mắt tích cực nhiều hơn nam giới, dù sự khác biệt này không rõ rệt như đối với nước mắt tiêu cực. Có lẽ là bởi xã hội đặt ra ít khuôn mẫu và rào cản hơn đối với việc đàn ông bộc lộ những cảm xúc tích cực.

Nếu bạn không thường rơi nước mắt trong những khoảnh khắc hạnh phúc, dĩ nhiên vẫn còn rất nhiều cách khác để bày tỏ niềm vui và sự yêu thương. Nhưng nếu bạn là người dễ khóc vì hạnh phúc, hãy trân trọng và đón nhận điều đó. Những giọt nước mắt vui mừng gắn liền với sức khỏe tinh thần và thể chất tốt hơn, còn những cảm xúc tích cực nảy sinh trong khoảnh khắc ấy giúp gia tăng sự hài lòng với cuộc sống cũng như khả năng phục hồi trước nghịch cảnh. Vì thế, lần tới khi điều đó xảy ra, hãy dành một chút thời gian để lắng lại, nhận ra sự kiện nào đã chạm đến bạn, và bạn đang muốn gửi đi thông điệp gì tới những người xung quanh, rồi cứ để cho nước mắt mình tuôn chảy, tự nhiên và trọn vẹn. 

Tác giả:  

Tokushōryū Makoto rơi những giọt nước mắt hạnh phúc sau chiến thắng trước Takakeishō Mitsunobu tại Giải đấu Đại Sumo mừng Năm Mới, diễn ra vào ngày 26 tháng 1 năm 2020 ở Tokyo, Nhật Bản.

Janis Zickfeld là nghiên cứu sinh sau tiến sĩ về tâm lý học xã hội tại Khoa Quản trị, Đại học Aarhus, Đan Mạch.

Biên tập: Lucy Foulkes.

Nguồn: There’s something in my eye: why we happy-cry and what it does for us | Tạp chí Psyche.co