Làm sao để biết ai là người đáng tin?

Cần phải biết

Không ai có thể suy nghĩ hoàn toàn độc lập. Chúng ta luôn cần đến sự giúp đỡ của người khác để hiểu được điều gì đúng, điều gì sai, và nên suy nghĩ theo hướng nào. Có những vấn đề quá phức tạp để một cá nhân có thể tự mình giải quyết. Chúng thường là chủ đề của những cuộc tranh luận ồn ào, hỗn loạn và chẳng dễ dàng gì để biết ta nên lắng nghe ai. Vì vậy, một trong những quyết định khó khăn nhất ta phải đưa ra chính là: Ai có thể ảnh hưởng đến suy nghĩ của mình?

Trong hoàn cảnh như vậy, triết học trở nên hữu ích. Nó giúp ta hình dung về kiểu người mà ta nên cho phép bước vào thế giới tinh thần của mình.

Hãy nghĩ đến một vấn đề phức tạp mà bạn từng cân nhắc gần đây. Có thể bạn đang cố gắng xác định quan điểm của mình về những cuộc biểu tình chống phân biệt chủng tộc, việc mở cửa nền kinh tế sau đại dịch, hay cuộc bầu cử tổng thống ở Mỹ. Chắc chắn rằng bạn không suy nghĩ về những điều này một cách đơn độc, tách biệt khỏi thế giới. Bạn phụ thuộc vào người khác – dù tốt hay xấu.

Tôi cũng vậy. Tôi thường lo lắng về những lỗ hổng trong hiểu biết của mình và luôn biết ơn khi có người giúp tôi lấp đầy chúng. Tôi có những điểm mù xuất phát từ việc lớn lên trong vai trò một người đàn ông da trắng ở miền Nam nước Mỹ, hay từ việc sống trong môi trường học thuật phần lớn mang xu hướng cánh tả. Tôi thường thấy mình bị cuốn vào những góc nhìn thiên lệch mà chính tôi cũng không tự nhận ra.

Nhưng sự phụ thuộc này cũng mang đến những rủi ro. Những người ta dựa vào có thể khiến ta thất vọng theo nhiều cách khác nhau. Chính trị gia có thể dối trá vì tư lợi. Thông tin sai lệch tràn lan trên mạng xã hội, làm lung lay nền tảng của nền dân chủ. Kẻ cơ hội lợi dụng những người dễ tổn thương. Đồng nghiệp giấu giếm kiến thức của họ để chiếm ưu thế, gây tổn thất hàng tỷ đô la cho doanh nghiệp mỗi năm.

Bạn có thể nghĩ rằng cách giải quyết đơn giản là tìm đến các chuyên gia. Họ biết rõ vấn đề hơn ta, phải không? Đây là một lời khuyên đúng – nhưng chưa đủ. Đôi khi ta không dễ dàng xác định ai là chuyên gia thực thụ. Đôi khi chính các chuyên gia cũng bất đồng với nhau. Đôi khi ta không thể tiếp cận họ. Và cũng có lúc, ngay cả các chuyên gia cũng bị thao túng bởi những lợi ích sai lệch.

Quan trọng hơn cả, chuyên môn hiếm khi có thể tự mình giải quyết được những vấn đề quan trọng. Bởi vì để đi đến một quyết định đúng đắn, ta không chỉ cần một danh sách các sự thật. Ta cần cân nhắc những sự thật đó dưới ánh sáng của giá trị và mục tiêu của mình. Ta phải tự hỏi rằng: Trong hoàn cảnh của chính mình, ta nên làm gì với những sự thật này? Và ta không thể tìm ra câu trả lời nếu thiếu sự rõ ràng về đạo đức cũng như hiểu biết về chính mình.

Young Woman with Her Hand over Her Mouth (c1875) by Edgar Degas. Courtesy the Metropolitan Museum of Art, New York

Tìm kiếm những người đáng tin cậy trong tư duy

Đó là lý do vì sao ta thường tìm đến những người ta tin tưởng để xin lời khuyên. Ta quan sát những gì họ nói trong bối cảnh cuộc thảo luận chung. Ta đặt câu hỏi. Ta chia sẻ những suy nghĩ còn bấp bênh của mình với hy vọng rằng họ có thể giúp ta làm sáng tỏ. Bằng cách đó, ta dần dần xây dựng sự hiểu biết về thế giới trong mạng lưới tri thức cá nhân của mình.

Nhưng không phải ai trong mạng lưới đó cũng đáng tin cậy. Ta cần những người có trí tuệ vững vàng, có khả năng suy nghĩ một cách chân thật, khách quan, và có trách nhiệm với nhận thức của mình.

Đó chính là trọng tâm của bài viết này. Dưới đây, ta sẽ khám phá năm phẩm chất của những người đáng tin cậy trong tư duy, và đối chiếu chúng với những thói xấu của những kẻ không đáng tin. Học cách nhận diện những dấu hiệu của sự đáng tin cậy trong tư duy sẽ giúp ta có những quyết định sáng suốt hơn khi cùng nhau suy nghĩ về những vấn đề quan trọng.

Làm gì để tìm được người đáng tin trong tư duy?

Họ phải có lòng nhân hậu trong tri thức

Dấu hiệu quan trọng nhất của một người có tư duy đáng tin cậy chính là họ thực sự quan tâm đến sự trưởng thành trí tuệ của bạn. Họ muốn giúp bạn tìm ra sự thật, mở rộng hiểu biết, đào sâu tư duy và rèn luyện khả năng suy xét của mình. Họ mang trong mình một phẩm chất cốt lõi: lòng nhân hậu trong tri thức.

Lòng nhân hậu này không chỉ thể hiện qua hành động, mà còn nằm trong cách họ cảm nhận và suy nghĩ. Một người thực sự có lòng nhân hậu trong tri thức sẽ vui mừng khi thấy người khác học hỏi và tiến bộ. Họ không chỉ quan tâm đến việc bạn tiếp nhận một vài thông tin cụ thể, mà quan trọng hơn, họ muốn bạn phát triển những kỹ năng giúp bạn tự mình tìm tòi và lĩnh hội tri thức một cách sâu rộng.

Nhà di truyền học người Mỹ Barbara McClintock là một ví dụ điển hình. Vào khoảng những năm 1930, bà đã tìm ra phương pháp để chứng minh nền tảng nhiễm sắc thể của di truyền học thông qua nghiên cứu trên hạt ngô. Nhưng thay vì giữ nghiên cứu này cho riêng mình, bà đã giao nó cho học trò xuất sắc nhất của mình – Harriet Creighton. Kết quả là Creighton đã đạt được danh tiếng toàn cầu nhờ phát hiện này, cùng với McClintock.

Những dấu hiệu của một người không có lòng nhân hậu trong tri thức

Có nhiều cách mà một người có thể thất bại trong việc trở thành người có lòng nhân hậu trong tri thức.

Cách rõ ràng nhất – và cực đoan nhất – là khi họ có ác ý trong tư duy. Những người này thích thấy người khác phạm sai lầm, thích chứng kiến người khác trở nên ngớ ngẩn và hoang mang. Họ không ngại gieo rắc sự rối loạn và hiểu lầm, bởi với họ, đó là một niềm vui.

Một dạng khác tinh vi hơn là những "người gác đền" tư tưởng – những người luôn muốn áp đặt quan điểm của mình lên người khác. Họ muốn thắng trong mọi cuộc tranh luận, muốn người khác nhìn nhận thế giới theo cách của họ. Họ tin rằng mình đúng, và nếu đã đúng thì có trách nhiệm phải dẫn dắt người khác đến với "chân lý" đó.

Nghe qua, điều này có vẻ hấp dẫn. Rốt cuộc, nếu ai đó có hiểu biết sâu sắc hơn, chẳng phải họ nên giúp đỡ những người chưa hiểu rõ sao? Ít nhất, những "người gác đền" này cũng quan tâm đến cách người khác suy nghĩ – điều đó không phải là tốt sao?

Nhưng vấn đề là họ quan tâm theo cách sai lầm.

Họ không thực sự muốn bạn có một tư duy đúng đắn; họ chỉ muốn bạn nghĩ giống họ. Họ không quan tâm đến việc bạn tự mình khám phá ra chân lý; họ chỉ quan tâm đến việc chính họ là người dẫn dắt bạn đến kết luận đó.

Nghiên cứu cho thấy những "người gác đền" tư tưởng này thường có xu hướng cực đoan trong các vấn đề gây tranh cãi, như biến đổi khí hậu hay chính trị. Họ không chỉ giữ quan điểm mạnh mẽ mà còn tích cực thúc đẩy những ý kiến cực đoan, cổ vũ những ai có cùng niềm tin mãnh liệt như họ. Thay vì khuyến khích sự hiểu biết lẫn nhau, họ làm chia rẽ cộng đồng và đẩy quan điểm về hai thái cực đối lập.

Làm sao để phân biệt?

Không phải lúc nào cũng dễ dàng nhận ra sự khác biệt giữa một người có lòng nhân hậu trong tri thức và một "người gác đền" tư tưởng. Nhưng có một cách khá đơn giản: hãy quan sát điều gì khiến họ phấn khích.

Họ có vui mừng khi thấy bạn tiến bộ trong tư duy không? Hay họ chỉ vui khi thấy bạn bị thuyết phục bởi quan điểm của họ?

Một người có lòng nhân hậu trong tri thức sẽ hạnh phúc khi thấy bạn ngày càng trở nên độc lập trong suy nghĩ, dù quan điểm của bạn có thể khác với họ. Trong khi đó, một "người gác đền" tư tưởng chỉ vui nếu bạn hoàn toàn chấp nhận góc nhìn của họ.

Để thực sự phát triển tư duy, ta cần tìm đến những người thực sự mong muốn ta trưởng thành, chứ không phải những người chỉ muốn chiến thắng trong cuộc tranh luận.

Tìm kiếm dấu hiệu của sự minh bạch trong tư duy

Một dấu hiệu quan trọng khác của một người có tư duy đáng tin cậy là họ luôn chia sẻ quan điểm của mình một cách trung thực, với mong muốn giúp bạn tiến bộ. Họ hiểu rằng đôi khi – dù không phải lúc nào – việc chia sẻ góc nhìn cá nhân có thể giúp bạn củng cố lập trường và mở rộng tư duy. Họ không chỉ biết rõ cách nhìn nhận của bản thân mà còn có khả năng giúp bạn bước vào thế giới quan đó và cảm nhận nó một cách trọn vẹn. Đây chính là phẩm chất của sự minh bạch trong tư duy.

Nhà triết học người Anh G. E. Moore là một ví dụ điển hình. Sinh viên của ông thường mô tả rằng ông là một người đặc biệt minh bạch trong cách giảng dạy. Có lần, trong một buổi giảng, ông trình bày một quan điểm mà mình có xu hướng ủng hộ. Nhưng đến buổi sau, ông lại bắt đầu bằng cách giải thích tại sao quan điểm hôm trước của mình là sai. Khi đối diện với một vấn đề không có lối đi rõ ràng, ông không ngần ngại tuyên bố: "Tôi sẽ thử nhảy vọt một bước xem sao", để xem liệu điều đó có thể dẫn đến sự hiểu biết sâu sắc hơn không.

Những dấu hiệu của sự thiếu minh bạch trong tư duy

Có nhiều cách khiến một người trở nên thiếu minh bạch trong tư duy.

Cách đầu tiên là do tính phù phiếm trong trí tuệ. Một người phù phiếm luôn muốn người khác nghĩ tốt về họ, họ quan tâm đến danh tiếng hơn là sự thật. Khi chia sẻ quan điểm, họ luôn lo lắng về cách người khác đánh giá mình. Không giống như một người minh bạch, họ không chia sẻ góc nhìn để giúp bạn phát triển, mà chỉ muốn thể hiện bản thân một cách tốt nhất. Họ có thể thổi phồng khả năng của mình, giả vờ biết những điều mà thực ra họ không biết, hoặc phóng đại mức độ chắc chắn của những gì họ tin tưởng – chỉ để giành lấy sự ngưỡng mộ.

Một dạng khác của sự thiếu minh bạch là sự rụt rè trong tư duy. Nếu người phù phiếm lo lắng về việc người khác không ngưỡng mộ họ, thì người rụt rè lại lo sợ rằng người khác sẽ nhìn thấu sự thiếu hiểu biết của họ. Họ thường có cái nhìn tiêu cực về năng lực trí tuệ của bản thân, luôn tự đánh giá thấp hiểu biết của mình. Vì sợ bị lộ ra điểm yếu, họ tránh né các cuộc thảo luận, giữ im lặng ngay cả khi họ có điều đáng để nói. Họ thà giấu nhẹm những gì mình biết còn hơn phải đối diện với nỗi sợ bị đánh giá thấp. Và vì thế, họ có thể không giúp bạn, ngay cả khi họ có thể làm điều đó.

Làm sao để phân biệt?

Một người minh bạch thực sự sẽ thoải mái đón nhận phản hồi từ người khác – dù là sự đồng tình hay phản biện. Trong khi đó, người phù phiếm sẽ quá háo hức nhận được sự tán thưởng, còn người rụt rè lại quá lo lắng rằng quan điểm của mình sẽ bị đánh giá thấp.

Vì thế, khi muốn biết ai thực sự minh bạch trong tư duy, hãy chú ý đến cách họ phản ứng khi người khác đánh giá ý tưởng của họ. Nếu họ quá sợ hãi trước những lời phê bình, hoặc quá khao khát được người khác tán thưởng, có lẽ họ chưa thực sự minh bạch. Người minh bạch không ngại sai – họ chỉ quan tâm đến sự thật.

Tìm một người có khả năng truyền đạt rõ ràng

Một dấu hiệu quan trọng của một người có tư duy đáng tin cậy là họ luôn cố gắng xóa bỏ hoặc làm rõ những điều mơ hồ khi giao tiếp. Họ hiểu rằng, để có thể giúp bạn, trước tiên bạn phải hiểu họ đang nói gì, và sự mơ hồ chính là rào cản lớn nhất ngăn cản điều đó. Vì vậy, họ không ngừng nỗ lực để làm cho ý tưởng của mình trở nên trong sáng, dễ nắm bắt. Đây chính là phẩm chất của sự rõ ràng trong giao tiếp.

Có rất nhiều cách để làm rõ ý tưởng. Người có khả năng truyền đạt tốt luôn nhấn mạnh vào trọng tâm vấn đề, phân biệt rõ đâu là ý chính, đâu chỉ là chi tiết phụ. Họ giải thích những thuật ngữ quan trọng, làm rõ sự khác biệt giữa quan điểm của mình với những quan điểm dễ bị nhầm lẫn. Cách họ trình bày luôn có cấu trúc mạch lạc, từng phần kết nối chặt chẽ với nhau, giúp bạn dễ dàng theo dõi.

Sự "mơ hồ sâu sắc" – khi ngôn từ trở thành chiếc mặt nạ

Một kiểu giao tiếp kém hiệu quả là rơi vào cái bẫy của sự mơ hồ sâu sắc (pseudo-profundity). Đây là xu hướng tiếp nhận những câu nói nghe có vẻ triết lý nhưng thực ra rỗng tuếch và vô nghĩa. Những người dễ bị cuốn vào sự mơ hồ sâu sắc thường có xu hướng coi những phát biểu trừu tượng, hoa mỹ là sâu sắc, dù chúng chẳng thực sự mang lại thông tin gì.

Trong một nghiên cứu, các nhà khoa học đã yêu cầu người tham gia đánh giá mức độ "sâu sắc" của những câu được tạo ngẫu nhiên từ các cụm từ nghe có vẻ triết lý, chẳng hạn như:
"Ý nghĩa ẩn giấu sẽ biến đổi vẻ đẹp trừu tượng vô song."
Hầu hết mọi người đều cho rằng những câu này có một chút gì đó "sâu sắc". Nhưng những người dễ bị ảnh hưởng bởi sự mơ hồ sâu sắc lại đánh giá chúng rất sâu sắc, cho dù thực chất chúng chỉ là một tập hợp từ ngữ vô nghĩa.

Dù sự nhạy cảm với tri thức là điều đáng quý, việc quá dễ bị mê hoặc bởi những câu nói bóng bẩy, vô nghĩa lại là một trở ngại đối với tư duy đáng tin cậy. Những người này thường dễ tiếp nhận tin giả, hay bị cuốn theo những lời lẽ hoa mỹ mà không suy xét kỹ lưỡng. Họ cũng có thể cố gắng làm cho mình nghe có vẻ thông thái, dù thực tế chẳng có gì đáng giá trong những điều họ nói. Họ khoác lên những ý tưởng trống rỗng một vẻ ngoài hào nhoáng, và đôi khi lại thu hút được một lượng người theo dõi không nhỏ – nhưng càng nghe họ, ta càng cảm thấy rối rắm và hoang mang.

Làm sao để nhận diện người truyền đạt rõ ràng?

Nếu ai đó nói điều gì mà bạn không hiểu, hãy yêu cầu họ diễn đạt lại theo cách đơn giản hơn. Người có khả năng giao tiếp tốt sẽ kiên nhẫn làm điều đó, còn người thích làm màu sẽ tránh né, hoặc đổ lỗi cho bạn là "không đủ tầm để hiểu". Đó là dấu hiệu cho thấy họ không thực sự có đức tính minh bạch trong giao tiếp.

Chọn một người thấu hiểu người nghe

Dấu hiệu tiếp theo của một người có tư duy đáng tin cậy là họ biết quan sát và điều chỉnh cách giao tiếp cho phù hợp với người nghe. Họ không nói một cách cứng nhắc, một chiều, mà luôn để ý đến quan điểm, trải nghiệm, năng lực và đặc điểm của bạn. Họ điều chỉnh cách diễn đạt sao cho bạn có thể tiếp nhận dễ dàng nhất. Đây là phẩm chất của sự nhạy cảm với người nghe.

Ngược lại, có những người thiếu sự nhạy cảm này. Một dạng phổ biến là quá ám ảnh về bản thân, đến mức không còn chú ý đến người khác. Tâm lý học gọi đây là sự tự ý thức quá mức (self-consciousness). Những người này thường đồng tình với những câu như:
"Tôi luôn cố gắng tìm hiểu về bản thân mình."
Và vì quá tập trung vào việc khám phá bản thân, họ không còn đủ thời gian và tâm trí để hiểu người khác.

Một dạng thiếu nhạy cảm khác là chỉ tập trung vào những khía cạnh tiêu cực của người nghe. Những người có tư duy phán xét (judgmental people) thường chú ý đến điểm yếu, sai lầm, thiếu sót của người khác mà bỏ qua những mặt tích cực. Họ không thực sự lắng nghe – họ chỉ tìm kiếm lý do để đánh giá thấp bạn. Hoặc, họ có thể chỉ để ý đến những điều giúp họ cảm thấy bản thân vượt trội, khiến họ có một góc nhìn méo mó về người đối diện.

Làm sao để nhận ra người thực sự thấu hiểu bạn?

Hãy tự hỏi:

• Họ có thực sự hiểu quan điểm của bạn không?
• Họ có quan tâm đến những gì bạn cần trong việc tiếp thu tri thức không?
• Họ có đặt câu hỏi để hiểu rõ hơn về bạn không?
• Cách họ trò chuyện có mang tính cá nhân hóa, phù hợp với bạn không?

Nếu câu trả lời là không, có lẽ họ không phải một người đáng tin cậy để dẫn dắt tư duy của bạn.

Bởi một người có trí tuệ thực sự không chỉ biết nói cho hay – họ còn biết nói để bạn hiểu.

Trân trọng sự kiên nhẫn ở một người dẫn đường tri thức

Một người thực sự đáng tin cậy về mặt tri thức không chỉ đơn thuần cung cấp câu trả lời mà còn hướng dẫn bạn một cách kiên nhẫn và rộng mở trong hành trình tìm kiếm tri thức. Họ hiểu rằng việc tiếp thu hiểu biết không chỉ là chuyện tìm ra câu trả lời, mà còn là một chuỗi những quyết định quan trọng: Khi nào cần tìm thêm bằng chứng? Tìm ở đâu? Đánh giá bằng cách nào? Dựa vào ai? Họ có khả năng giúp bạn nhận diện rủi ro và lợi ích trong quá trình học hỏi, và chính phẩm chất này làm nên một người dẫn đường tri thức đáng tin cậy.

Ngược lại, có những người mang trong mình khao khát khép lại vấn đề càng sớm càng tốt. Họ không thoải mái với sự mơ hồ, luôn muốn có ngay một câu trả lời rõ ràng, dứt khoát. Tâm lý học gọi xu hướng này là “chộp lấy” và “đóng băng” (seizing & freezing). Những người này chộp ngay bất cứ thông tin nào có vẻ như giúp họ khép lại câu hỏi mà không cần suy xét thêm. Và một khi họ đã chọn một câu trả lời, họ đóng băng tư duy, phớt lờ mọi bằng chứng có thể làm lung lay niềm tin của họ.

Tất nhiên, khả năng quyết đoán không phải lúc nào cũng xấu. Trong nhiều tình huống, đặc biệt là khi lãnh đạo hay ra quyết định nhanh, tính dứt khoát là một phẩm chất quý giá. Nhưng đối với những vấn đề phức tạp, đòi hỏi sự suy xét thấu đáo, thì việc nóng vội chốt lại một câu trả lời có thể dẫn đến sai lầm nghiêm trọng. Những người quá cần sự dứt khoát thường đơn giản hóa vấn đề quá mức, và điều đó có thể khiến lời khuyên của họ trở nên thiển cận, sai lầm.

Vì thế, khi tìm một người để dựa vào trong hành trình tri thức, hãy để ý xem họ có đủ kiên nhẫn để hiểu trọn vẹn tình huống của bạn không, hay họ chỉ vội vã nhảy vào với một giải pháp nhanh chóng? Một người dẫn đường đáng tin cậy không phải là người tìm câu trả lời nhanh nhất, mà là người dành thời gian để hiểu bạn, để cùng bạn đi sâu vào vấn đề, và giúp bạn tự tìm ra con đường đúng đắn.

Những dấu hiệu nhận biết một người đáng tin cậy về mặt tri thức

Trong hành trình khám phá thế giới, chúng ta phụ thuộc rất nhiều vào người khác để có thể hiểu đúng và sâu sắc về mọi thứ. Khi đứng trước những quyết định quan trọng, hãy tìm đến những người sở hữu năm phẩm chất của một người dẫn đường tri thức đáng tin cậy:

• Họ có lòng nhân ái trong tri thức
• Một người thực sự đáng tin cậy quan tâm đến sự phát triển trí tuệ của bạn.
• Họ không chỉ vui mừng khi bạn thay đổi quan điểm theo họ, mà họ vui vì bạn thực sự học được điều gì đó có giá trị.
• Họ có sự minh bạch trong tư duy
• Họ chia sẻ góc nhìn của mình một cách trung thực.
• Họ không quá sợ hãi khi bày tỏ quan điểm, cũng không cố làm vừa lòng bạn mà đánh mất sự chân thật trong suy nghĩ.
• Họ truyền đạt rõ ràng
• Họ hiểu rằng một cuộc trò chuyện hữu ích là một cuộc trò chuyện có thể hiểu được.
• Nếu một người né tránh việc làm rõ ý của họ, hoặc đổ lỗi cho bạn vì không hiểu, thì có lẽ họ không phải là người bạn có thể học hỏi nhiều.
• Họ thấu hiểu người nghe
• Họ biết điều chỉnh cách nói, cách giải thích để phù hợp với quan điểm, năng lực và nhu cầu của bạn.
• Nếu ai đó quá tập trung vào bản thân mà quên mất bạn, hoặc có cái nhìn méo mó về bạn, thì họ khó có thể đưa ra những thông tin hữu ích cho bạn.
• Họ có sự kiên nhẫn của một người dẫn đường tri thức
• Họ sẵn sàng dành thời gian để cùng bạn khám phá những vấn đề phức tạp thay vì đưa ra giải pháp vội vàng.
• Một người quá háo hức muốn “sửa chữa” vấn đề ngay lập tức có thể đang hiểu sai tình huống của bạn.

Học cách trở thành một người đáng tin cậy trong tri thức

Một điều thú vị về các phẩm chất của một người đáng tin cậy trong tri thức là chúng không chỉ đơn thuần thuộc về trí tuệ, mà còn mang giá trị đạo đức. Chúng là đức hạnh trí tuệ, vì chúng liên quan đến những giá trị như kiến thức và sự hiểu biết. Nhưng đồng thời, chúng cũng là đức hạnh đạo đức, bởi chúng hướng đến tri thức không chỉ của riêng ta mà còn của người khác. Chính yếu tố này làm cho chúng khác biệt so với những phẩm chất trí tuệ khác như tính ham học hỏi hay sự kiên trì trong tư duy.

Có lẽ cũng vì chúng nhấn mạnh đến yếu tố quan tâm đến người khác, nên các phẩm chất này chưa thực sự đóng vai trò quan trọng trong giáo dục. Trong các hệ thống giáo dục hiện tại, chúng ta thường đề cao hình mẫu của người tư duy phản biện. Nhưng biết suy nghĩ phản biện không đồng nghĩa với việc biết quan tâm đến sự hiểu biết của người khác – một yếu tố cốt lõi của sự đáng tin cậy trong tri thức.

Dù điều này có thể khiến ta tiếc nuối khi nghĩ về nền giáo dục chính quy, nhưng trên thực tế, chúng ta vẫn có thể tự mình rèn luyện để trở thành một người đáng tin cậy hơn trong tri thức. Và có lẽ, đó cũng là điều mà chúng ta nên làm. Bởi lẽ, không chỉ riêng ta cần có những người dẫn đường tri thức đáng tin cậy trong cuộc đời mình – mà chính ta cũng cần trở thành một người như thế đối với những người xung quanh.

Vậy làm thế nào để phát triển những phẩm chất này? Dưới đây là bốn chiến lược mà các nhà nghiên cứu cho rằng có thể giúp ta rèn luyện đức hạnh trí tuệ.

Bốn cách để trở nên đáng tin cậy hơn trong tri thức

1. Học hỏi một cách có hệ thống

Cách đầu tiên là tìm hiểu trực tiếp về các đức hạnh trí tuệ mà ta muốn rèn luyện. Khi hiểu rõ một phẩm chất bao gồm những gì, ta sẽ dễ dàng nhận diện những điều đối lập với nó, tức những thói quen xấu mà ta cần tránh.

Một lý do quan trọng để học lý thuyết trước là nó giúp giảm tải gánh nặng tư duy. Khi ta có một hệ thống tư duy rõ ràng, ta sẽ dễ dàng định hướng được bản thân trên hành trình học hỏi, thay vì để bản năng dẫn lối. Hiểu về một phẩm chất cũng giống như có một tấm bản đồ, giúp ta biết mình đang đi đúng hướng hay không.

2. Học qua những tấm gương

Cách thứ hai là quan sát cách mà các đức hạnh trí tuệ vận hành trong đời sống thực tế. Ta có thể tìm kiếm những tấm gương trong lịch sử, trong thời đại ngày nay, hoặc thậm chí trong các tác phẩm văn học, phim ảnh.

Những con người xuất chúng không chỉ truyền cảm hứng, mà còn giúp ta cảm nhận được giá trị của một phẩm chấtqua những tình huống thực tế. Khi tiếp xúc với những ví dụ này, ta có thể học cách phân tích và đánh giá những tình huống mà đức hạnh trí tuệ tác động đến hành vi con người. Qua đó, ta hiểu rằng mỗi phẩm chất không tồn tại trong lý thuyết suông, mà nó thể hiện qua từng quyết định, từng lời nói, từng cách hành xử của mỗi người.

3. Thực hành mỗi ngày

Cách thứ ba là rèn luyện qua hành động thực tế. Điều này có thể diễn ra dưới nhiều hình thức khác nhau, từ thử nghiệm một lần, đến rèn luyện hàng ngày, hoặc thậm chí thực hiện một dự án dài hạn về việc tự hoàn thiện bản thân.

Chẳng hạn, nếu ta muốn rèn luyện sự minh bạch trong tư duy, ta có thể đặt mục tiêu giải thích rõ ràng quan điểm của mình mỗi khi tranh luận. Nếu ta muốn trở nên kiên nhẫn hơn khi dẫn dắt người khác, ta có thể thử lắng nghe trọn vẹn một câu chuyện mà không cắt ngang. Việc thực hành không cần phải hoàn hảo ngay từ đầu – chỉ cần ta có ý thức đưa những phẩm chất này vào đời sống, thì dần dần, chúng sẽ trở thành một phần trong con người ta.

4. Nhận phản hồi để tiến bộ

Chiến lược cuối cùng là tìm kiếm phản hồi từ những người đáng tin cậy. Hãy tìm một người bạn có trí tuệ vững vàng, một người mà ta có thể tin tưởng, và hỏi họ về những điều họ quan sát được ở ta.

Một cách khác là tự đánh giá bản thân. Ta có thể tìm những bộ câu hỏi, những thang đo đã được nghiên cứu về các đức hạnh trí tuệ, và tự chấm điểm chính mình. Điều này có thể giúp ta nhận ra mình đang ở đâu trên hành trình phát triển bản thân, cũng như những điểm yếu mà ta cần khắc phục.

Tài liệu & sách tham khảo

Nếu bạn muốn tìm hiểu sâu hơn về các đức hạnh trí tuệ, dưới đây là một số tài liệu hữu ích:

• Trang web Intellectual Virtues do triết gia Jason Baehr quản lý, cung cấp nhiều tài liệu miễn phí về chủ đề này.
• Sách Cultivating Good Minds (2015) của Jason Baehr, nói về chín đức hạnh trí tuệ khác nhau, có thể tải miễn phí hoặc đóng góp tùy ý.
• Podcast Tent Talk – cuộc trò chuyện giữa triết gia Heather Battaly và người dẫn chương trình Cody Turnervề đức hạnh trí tuệ trong thời đại mạng xã hội và nền kinh tế thông tin.
• Sách Intellectual Virtues (2009) của Robert C. Roberts và W. Jay Wood – một trong những công trình nghiên cứu sớm nhất về chủ đề này, với các chương chuyên sâu về lòng hào phóng, sự khiêm tốn và tình yêu tri thức.
• Sách Integrity, Honesty, and Truth Seeking (2020) do Christian B. Miller và Ryan West biên tập, tập trung vào bản chất của sự trung thực và cách để trở nên trung thực hơn trong giao tiếp.

Nguồn: How to know who’s trustworthy | Psyche.co