Làm sao để nhận biết một người đang tích trữ đồ đạc – và cách giúp họ một cách hiệu quả

Sự bừa bộn là một phần tất yếu trong cuộc sống của hầu hết chúng ta. Đó có thể là những chồng giấy tờ ngổn ngang chưa kịp sắp xếp, một hộp séc đã cũ kỹ từ mấy chục năm trước, hay vài bộ quần áo dơ vứt vương vãi trong phòng ngủ. Rồi còn những “mớ hỗn độn” được giấu sau cánh cửa – trong tủ, ngăn kéo, gác mái hay nhà kho. Sự bừa bộn, đôi khi, như một tấm gương phản chiếu giai đoạn sống của một con người. Khi ta lớn tuổi hơn, hay đang trải qua những biến cố, không gian sống dễ trở nên lộn xộn vì bản thân đã không còn đủ sức hay tinh thần để giữ gìn mọi thứ chỉn chu như trước.

Thế nhưng, có những trường hợp, sự bừa bộn không chỉ đơn thuần là hệ quả của cuộc sống bận rộn – mà là dấu hiệu cho thấy một điều gì đó nghiêm trọng hơn đang diễn ra trong tâm hồn người ấy. Bạn có thể đến thăm nhà một người thân hay bạn bè và nhận ra đồ cũ, thậm chí bẩn, chất đầy trong từng ngóc ngách; lối đi bị chắn bởi những chồng đồ cao ngất; nhà kho, tủ áo, hay ngăn kéo thì chật ních đến mức không còn chỗ nhét thêm gì nữa. Nếu một ngày nào đó, bạn nhận ra người mình quan tâm đang chìm trong mớ hỗn độn như vậy, rất có thể đằng sau đó là một nỗi đau âm thầm mà họ chưa biết cách đối mặt.

Bạn có lẽ đã từng nghe đến chứng rối loạn tích trữ – một tình trạng tâm lý được đặc trưng bởi việc cực kỳ khó khăn trong việc vứt bỏ đồ đạc. Những người mắc chứng này – ước tính khoảng 1 trên 50 người trưởng thành – cảm thấy bị thôi thúc phải giữ lại mọi thứ, bất kể giá trị thực sự của chúng là bao nhiêu. Họ có thể trải qua cảm giác lo lắng dữ dội chỉ vì phải chia tay một món đồ, dù nhỏ nhặt. Theo thời gian, những món đồ ấy tích tụ lại, khiến cho không gian sống trở nên chật chội, hỗn độn, và thậm chí là không còn an toàn để sinh hoạt.

Sự bừa bộn cứ thế lớn dần theo thời gian. Người mắc chứng tích trữ thu gom và giữ lại quá nhiều đồ đạc, nhưng họ vẫn phải sinh hoạt trong chính đống lộn xộn đó. Để có chỗ ngủ, nấu ăn hay đánh răng, họ buộc phải di chuyển những món đồ từ chỗ này sang chỗ khác. Những gì từng gọn gàng, dần dà trở thành mớ hỗn độn không lối thoát.

Chúng ta vẫn chưa hiểu hoàn toàn nguyên nhân gây ra chứng rối loạn này, nhưng có một điều rõ ràng: nó thường mang tính di truyền trong gia đình. Đồng thời, hành vi tích trữ cũng có thể là biểu hiện của nhiều vấn đề tâm lý hoặc sức khỏe khác. Ví dụ, người mắc chứng rối loạn ăn uống có thể tích trữ thực phẩm; người thuộc phổ tự kỷ có thể thu gom những vật liên quan đến sở thích ám ảnh nào đó – chẳng hạn như tạp chí xe hơi, nếu họ đặc biệt say mê ô tô. Một số bệnh lý khác cũng có thể liên quan đến hành vi tích trữ, ví dụ: người bị sa sút trí tuệ có thể gom đồ vì không kiểm soát được ham muốn sở hữu, hoặc đơn giản là họ quên mất rằng mình đã có những món đồ đó rồi.

Hơn hai mươi năm qua, tôi đã đồng hành cùng những người mang trong mình nỗi khổ thầm lặng mang tên rối loạn tích trữ.

Thông thường, tôi được mời đến bởi những người thân lo lắng, bạn bè quan tâm, hay thậm chí là chính quyền địa phương và lực lượng phòng cháy chữa cháy – khi tình trạng đã trở nên nghiêm trọng, đến mức có thể đe dọa đến sự an toàn của chính người mắc bệnh. Một điều đáng buồn về căn bệnh này là: rất hiếm khi người bệnh tự tìm kiếm sự giúp đỡ.

Và đây chính là lúc bạn có thể đóng một vai trò quan trọng. Nếu trong lòng bạn đang trăn trở vì nghi ngờ một người quen, người thân nào đó có dấu hiệu tích trữ quá mức, tôi sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về những biểu hiện của tình trạng này – cũng như cách tiếp cận sao cho nhẹ nhàng, hiệu quả và đầy cảm thông.

Khi hiểu sâu hơn về chứng rối loạn tích trữ (HD), bạn sẽ thấy rõ những khác biệt giữa sự bừa bộn thông thường – vốn là một phần của cuộc sống – và sự bừa bộn do tâm lý gây ra. Những người cần giúp đỡ vì HD cần được tiếp cận bằng một cách hoàn toàn khác.

Photo by Education Images/Getty Images

Những dấu hiệu thường gặp ở người mắc chứng rối loạn tích trữ

Nếu bạn muốn biết liệu sự bừa bộn của một người có thể là dấu hiệu của HD, hãy thử tự đặt ra những câu hỏi sau, về hành vi và hoàn cảnh sống của họ:

1. Người ấy có thường xuyên giữ lại những món đồ không mấy giá trị?

Người mắc HD thường có xu hướng thu gom đồ đạc một cách dai dẳng và quá mức – kể cả khi họ chẳng bao giờ dùng đến, hay khi trong nhà chẳng còn chỗ nào để cất giữ. Họ có thể mua đi mua lại cùng một món đồ – như bàn chải đánh răng, đồng hồ, hay kính mắt – vì không tìm thấy cái cũ giữa đống đồ hỗn độn. Họ có thể lượm nhặt báo miễn phí, tờ rơi quảng cáo, hay nhặt cả những món đồ người khác đã vứt đi. Họ giữ lại hóa đơn ATM, séc đã huỷ từ nhiều năm trước. Dù những người mắc các rối loạn khác như trầm cảm hay ADHD cũng có thể gặp khó khăn trong việc dọn dẹp do thiếu tập trung hay động lực, nhưng họ thường không có cảm giác thôi thúc mạnh mẽ phải “thu gom và giữ lại” như người bị HD. Người bình thường có thể bỏ qua chiếc ghế gãy bên đường hay chương trình khuyến mãi nước ngọt – còn người mắc HD thì không thể.

2. Những món đồ có chiếm quá nhiều không gian sống?

Người bị HD thường tìm cách “giải quyết tạm thời” sự chật chội bằng cách cất giữ đồ đạc ở nơi khác. Họ có thể thuê nhiều kho chứa đồ và đều đặn trả phí hàng tháng, dù điều kiện tài chính không dư dả. Họ cũng có thể chất đầy đồ trong gác mái, nhà kho, xe hơi, sân trước, sân sau – thậm chí nhờ người thân giữ giúp mà không thật sự giải quyết vấn đề.

3. Người ấy có gặp khó khăn trong việc sắp xếp hoặc vứt bỏ đồ đạc?

Với người mắc HD, việc buông bỏ một món đồ – dù là tờ hóa đơn cũ ẩm mốc, mảnh vách thạch cao hư hỏng hay đồ vật bẩn thỉu – có thể khơi dậy cảm giác lo lắng, tiếc nuối hay tội lỗi đến nghẹt thở. Việc giữ lại đồ đạc, đối với họ, không hẳn vì giá trị vật chất, mà như một cách để trốn tránh những cảm xúc tiêu cực sâu kín. Càng sợ buồn bã, họ càng cố níu giữ.

Vì những cảm xúc ấy, nhiều người mắc HD thường không sẵn sàng đón nhận sự giúp đỡ. Họ sợ người đến giúp sẽ tự ý vứt đồ mà không hỏi ý kiến. Họ xấu hổ, mặc cảm về tổ ấm lộn xộn của mình, về việc bản thân đã bất lực trong việc kiểm soát. Họ rơi vào trạng thái tê liệt – không thể quyết định, không thể tiến lên, kể cả khi chỉ là lên tiếng cầu cứu. Có thể họ đã từng nhiều lần cố gắng dọn dẹp, nhưng thất bại khiến họ mất hết hy vọng rằng có ai đó – kể cả bạn – có thể thật sự giúp mình. Và không ít người trong số họ đã từng bị chỉ trích, bị mắng mỏ về “đống rác” trong nhà đến mức mất niềm tin vào những người muốn giúp mình – vì lòng tốt ấy, đôi khi lại khoác áo của sự phán xét.

Người ấy có đang gặp khó khăn trong chính ngôi nhà của mình?

Sống trong một không gian chật chội, bừa bộn, lộn xộn gần như luôn là điều chẳng dễ dàng gì. Với những người mắc chứng rối loạn tích trữ, việc sinh hoạt hàng ngày đôi khi trở nên bất khả thi. Họ có thể không còn tắm rửa được vì bồn tắm hay buồng tắm đã bị chất đầy đồ đạc. Việc nấu ăn hay rửa chén cũng trở thành thử thách – khi bệ bếp đã ngập tràn vật dụng, lò vi sóng thì hỏng, còn bếp ga bị phủ kín bởi những món đồ không tên. Nếu nhà tắm hay toilet bị hư hỏng, họ có thể chọn cách sống chung với sự bất tiện ấy – chỉ vì không muốn ai đó vào nhà sửa chữa và phát hiện ra tình trạng thực sự bên trong.

Người ấy có ý thức được những nguy hiểm đang rình rập quanh mình?

Và đây mới là điều khiến nhiều người thân, bạn bè cảm thấy khó hiểu và lo lắng nhất: người mắc HD thường không nhận ra – hoặc không thể thừa nhận – mức độ nguy hiểm mà họ đang đối mặt.

Có thể họ biết là mình có quá nhiều đồ, biết rằng nhà đang lộn xộn, chật chội, khó sống. Nhưng rất ít người thực sự thấy được những rủi ro nghiêm trọng ẩn sau đó. Mà rủi ro thì nhiều vô kể:
Là nguy cơ hỏa hoạn – chỉ cần một tia lửa nhỏ, lửa có thể lan rất nhanh qua đống đồ dễ cháy.
Là nguy cơ nấm mốc, côn trùng, chuột bọ hay thức ăn mục rữa – khiến nơi ở trở nên mất vệ sinh trầm trọng.
Là nguy cơ vấp ngã giữa đống lộn xộn – đặc biệt nếu người đó đã lớn tuổi.
Và đôi khi, nguy cơ tồi tệ nhất là bị buộc phải rời khỏi nơi ở của mình – nếu nhà bị chính quyền kết luận là không còn đủ điều kiện để sống.

Dù những nguy hiểm ấy có thể hiện hữu rất rõ ràng với bạn, nhưng người trong cuộc vẫn có thể trấn an bạn rằng: “Không sao đâu,” “Mọi thứ vẫn ổn,” “Bạn đang làm quá lên thôi.” Thế nhưng, nếu trong lòng bạn vẫn nặng trĩu những nỗi lo về sự an toàn của họ, nếu bạn thấy căn nhà ấy không còn là nơi để sống mà chỉ là chốn chất chứa lo âu, thì có lẽ, đó không còn là chuyện "bừa bộn" nữa rồi.

Hãy trò chuyện với người ấy về những điều bạn đã nhận ra

Bước đầu tiên để giúp một ai đó chưa nhận ra vấn đề của chính mình, chính là nhẹ nhàng, chân thành bày tỏ mối quan tâm của bạn dành cho họ. Hãy nói với họ rằng, dù họ có trấn an bạn rằng mọi thứ vẫn ổn, thì trong lòng bạn vẫn canh cánh một nỗi lo – rằng họ có đang thực sự sống an toàn trong chính ngôi nhà của mình hay không.

Hãy nói từ trái tim mình. Đừng nói những điều chung chung, mà hãy cụ thể hóa bằng những điều bạn thấy và cảm nhận.
Chẳng hạn, bạn có thể nhẹ nhàng chia sẻ: “Tớ thật sự lo cho cậu… vì căn nhà bây giờ có vẻ khó đi lại quá, tớ sợ một ngày nào đó cậu có thể bị vấp ngã và tự làm mình bị thương.” Hay: “Tớ thấy mấy món đồ đặt sát bếp nấu, điều đó khiến tớ lo – lỡ đâu chỉ một tia lửa nhỏ thôi, cũng đủ nguy hiểm rồi…”

Mục tiêu ở đây không phải là dọn nhà cho bằng được, mà là mở ra một cánh cửa – và cố gắng giữ nó luôn rộng mở. Mối quan hệ tốt đẹp, sự tin tưởng giữa bạn và người ấy chính là chiếc chìa khóa quan trọng nhất. Hãy dùng nó một cách khéo léo và đầy yêu thương.

Đừng tranh cãi. Đừng lấy tình cảm ra để dọa dẫm – như việc nói rằng sẽ không đến thăm nữa, hay sẽ không cho gặp cháu, gặp con… Thay vào đó, bạn có thể nhẹ nhàng gợi lên những điều tốt đẹp có thể đến nếu ngôi nhà trở nên gọn gàng hơn – chẳng hạn như việc có thể thoải mái tiếp đón bạn bè, người thân, hoặc chỉ đơn giản là có thể nấu ăn, tắm rửa, giặt giũ mà không còn phải vất vả di chuyển từng đống đồ từ chỗ này sang chỗ khác.

Bởi vì, việc dọn dẹp chỗ ngủ để người ấy có thể nằm nghỉ, sẽ chẳng còn ý nghĩa gì… nếu nguy cơ thiệt mạng từ một vụ cháy – chỉ vì những tờ báo chất cao trên bếp nóng – vẫn luôn rình rập.

Nếu họ cởi mở và bắt đầu chấp nhận rằng có lẽ mình cần một sự hỗ trợ nào đó, bạn hoàn toàn có thể đề nghị tìm người chuyên môn giúp đỡ. Tuy nhiên, các phương pháp điều trị tâm lý – chẳng hạn như trị liệu hành vi nhận thức (CBT) – chỉ có thể phát huy hiệu quả khi người ấy thật sự sẵn lòng tham gia. Và điều đó chỉ xảy ra khi họ thực sự nhận ra hệ quả của tình trạng mà họ đang sống chung mỗi ngày.

Vì vậy, đừng vội vàng đề xuất chuyện trị liệu. Hãy nhớ rằng, có thể người ấy vẫn chưa thấy được mức độ nghiêm trọng của vấn đề – và vì thế, họ chưa sẵn sàng để nhìn nhận rằng mình cần điều trị. Đẩy nhanh quá trình ấy đôi khi không giúp được gì – mà ngược lại, có thể khiến cánh cửa duy nhất dẫn đến lòng tin và sự giúp đỡ bị đóng lại hoàn toàn.

Ngỏ lời giúp dọn dẹp và sắp xếp lại không gian sống

Nếu người mắc chứng rối loạn tích trữ (HD) sẵn lòng đón nhận sự trợ giúp của bạn, hãy bắt đầu bằng việc tập trung tuyệt đối vào việc giảm thiểu rủi ro và tăng cường an toàn cho họ. Khi ngôi nhà đã trở nên an toàn hơn – dù chỉ một chút – bạn có thể tiếp tục hỗ trợ để cải thiện sự thoải mái cho người ấy. Theo thời gian, khi nơi ở trở nên an toàn và dễ chịu hơn, họ có thể sẽ dần sẵn sàng tiếp nhận những hình thức hỗ trợ khác, chẳng hạn như điều trị từ chuyên gia sức khỏe tâm thần am hiểu về cách chữa trị chứng HD.

Khi bạn chuẩn bị giúp người ấy dọn dẹp và sắp xếp lại đồ đạc, hãy cùng nhau thực hiện những bước sau:

Xác định nơi lưu trữ đồ đạc

Trước khi bắt tay vào dọn dẹp, hãy cùng nhau thống nhất cách thức và vị trí lưu trữ các món đồ. Nếu có thể, hãy sử dụng các hộp nhựa trong suốt. Những chiếc hộp này không chỉ giúp người ấy yên tâm rằng đồ đạc của họ vẫn được giữ an toàn, mà còn dễ dàng tìm lại nếu sau này họ cần dùng đến. Đồng thời, hãy chỉ định một nơi an toàn để cất giữ những giấy tờ và vật dụng quan trọng (ví dụ như tiền mặt, sổ chi phiếu, giấy khai sinh, hộ chiếu, chìa khóa xe). Khi dọn dẹp, bạn sẽ phát hiện ra nhiều món đồ quan trọng nằm lẫn lộn với những vật vô giá trị – và bạn sẽ cần một kế hoạch rõ ràng để bảo quản những món đồ quan trọng này.

Chọn một khu vực nhỏ để bắt đầu

Hãy bắt đầu với một không gian nhỏ, nơi mà sự bừa bộn gây nguy hiểm. Có thể đó là một phần tư mặt bếp, ba bậc đầu tiên của cầu thang, chồng giấy tờ cạnh bếp nấu hoặc trên lò sưởi, hay những đống báo cũ và quần áo chắn ngang cửa ra vào. Có nhiều lý do để chọn cách tiếp cận này. Trước tiên, điều quan trọng nhất là đảm bảo sự an toàn cho người ấy trong chính ngôi nhà của mình. Việc dọn sạch giường để họ ngủ ngon là điều vô nghĩa nếu họ có nguy cơ thiệt mạng vì đống báo cũ bén lửa trên bếp gas. Thứ hai, trong một ngôi nhà bừa bộn nghiêm trọng, bạn có thể mất hàng giờ để dọn dẹp phòng bếp hoặc phòng ngủ mà chẳng thấy tiến triển rõ rệt. Để giữ vững động lực – và quan trọng hơn là giữ cho người kia cũng có động lực – hãy tập trung vào những khu vực nhỏ nhưng tiềm ẩn nhiều nguy cơ. Khi cả hai cùng thấy được kết quả, tinh thần sẽ lên cao hơn.

Với người mắc HD, quá trình này vô cùng mệt mỏi. Họ thường không thể làm quá 30 phút mỗi lần, nhất là khi mới bắt đầu hành trình dọn dẹp lại tổ ấm của mình. Làm từng chút một và thấy được kết quả sẽ giúp họ tránh khỏi cảm giác kiệt sức.

Đặt ra những nguyên tắc "giữ lại" và "loại bỏ"

Ở giai đoạn đầu này, điều quan trọng là đừng vội bàn đến việc vứt bỏ đồ đạc.

Mỗi người chúng ta đều có những “luật ngầm” riêng về việc giữ hay bỏ một món đồ. Chẳng hạn, ta giữ hộ chiếu và bằng lái cho đến khi cần làm mới, giữ đồ gia truyền cho đến khi trao lại cho người thân. Ta giữ giấy tờ xe khi còn sở hữu xe, bỏ báo sau vài ngày, tạp chí sau một tháng, và vứt những bộ đồ quá chật, quá rộng, bị rách hay đã cũ. Những quy tắc này đã trở thành phản xạ tự nhiên với đa số chúng ta. Nhưng với người mắc HD, việc đưa ra quyết định nên giữ hay bỏ một vật lại là điều vô cùng khó khăn. Và khi không thể quyết định, họ thường chọn cách… giữ lại.

Những nguyên tắc rõ ràng về việc "giữ lại" và "loại bỏ" sẽ giúp việc phân loại trở nên dễ dàng và nhanh chóng hơn, nhờ đó tăng hiệu quả dọn dẹp. Vì vậy, bạn hãy thử cùng người ấy xây dựng những quy tắc này trước khi bắt đầu. Dán chúng lên tường gần khu vực đang dọn để dễ theo dõi. Hãy đồng hành cùng người ấy trong việc tuân thủ những nguyên tắc đó, nhưng tuyệt đối đừng gây áp lực hay tranh luận. Nếu thấy cần thiết, hãy chuyển hướng nhẹ nhàng bằng cách bày tỏ sự quan tâm của bạn và nhắc lại lợi ích của một không gian sống gọn gàng, ngăn nắp và bình yên hơn.

Phân loại đồ đạc theo nhóm

Khi đã sẵn sàng để bắt tay vào dọn dẹp, bạn có thể giúp người ấy phân loại đồ đạc theo từng nhóm. Hãy nhẹ nhàng trấn an họ rằng bạn không hề có ý định vứt bỏ bất cứ thứ gì – mà chỉ đơn giản là sắp xếp lại cho có trật tự. Trong giai đoạn đầu đầy nhạy cảm này, điều quan trọng là phải nói rõ ràng: việc vứt bỏ chưa nằm trong kế hoạch. Bởi ngay cả việc đơn thuần là phân loại đồ đạc cũng đã là thử thách lớn đối với người mắc chứng tích trữ. Còn nếu mục tiêu của việc phân loại là để bỏ đi, thì với họ, điều ấy gần như không thể chịu đựng nổi.

Thông thường, ta có thể phân loại thành các nhóm như: “giữ lại và cất trữ”, “tái chế”, “bán” và “loại bỏ”. Nhưng nếu cách phân chia như vậy khiến người ấy cảm thấy quá áp lực, bạn có thể chọn cách đơn giản hơn: “giữ lại”, “bỏ đi” và “có thể”. Hãy nhớ, ở thời điểm này, mục đích chỉ là phân loại, chưa phải quyết định dứt khoát. Về sau, khi người ấy đã cảm thấy thoải mái hơn với việc phân loại, bạn có thể bắt đầu nhẹ nhàng khuyến khích họ dần chuyển những món đồ trong nhóm “bỏ đi” ra khỏi ngôi nhà, dựa vào những quy tắc “giữ” và “loại bỏ” mà hai người đã thống nhất từ trước.

Ban đầu, tiến độ phân loại có thể sẽ rất chậm. Bạn sẽ thấy người ấy đặt phần lớn đồ vào nhóm “giữ lại” và “có thể”. Lúc ấy, hãy dùng những nguyên tắc đã cùng nhau đặt ra để giúp họ đưa ra quyết định: món đồ này nên chuyển từ “có thể” sang “giữ lại”, hay ngược lại. Tránh nói cho họ biết phải phân loại thế nào, và tuyệt đối đừng thúc ép họ nhanh hơn. Hãy kiên nhẫn. Theo thời gian, bạn sẽ thấy họ bắt đầu phân loại nhanh hơn, tự tin hơn. Điều quan trọng nhất trong giai đoạn này là giúp người ấy cảm thấy thoải mái với việc sắp xếp lại đồ đạc – một bước đầu tiên rất cần thiết trong hành trình tìm lại sự ngăn nắp. Và khi họ đã quen dần, bạn có thể cùng họ nhẹ nhàng chuyển dần những món đồ từ nhóm “có thể” sang “bỏ đi”.

Lời nhắn cuối

Giúp đỡ một người tích trữ không phải là một cuộc đua nước rút, mà là hành trình dài hơi. Hãy nhìn mọi chuyện bằng ánh mắt của người đi đường trường, luôn đặt sự an toàn lên hàng đầu. Gác lại những hình dung cá nhân về việc “họ nên sống thế nào”, mà thay vào đó, hãy tôn trọng quyền được sống theo cách họ chọn – miễn là điều đó không gây nguy hiểm cho chính họ.

Điều cốt lõi là giữ được một mối quan hệ tích cực và đầy tin tưởng. Bởi bạn không thể giúp ai đó nếu họ không sẵn lòng mở cửa đón bạn vào nhà. Vậy nên, hãy giữ cho cánh cửa ấy luôn rộng mở. Thứ họ thực sự cần từ bạn lúc này không phải là lời khuyên, mà là lòng trắc ẩn, sự thấu hiểu và thật nhiều kiên nhẫn.   

Nguồn: How to tell if someone is hoarding – and provide effective help | Psyche.co