Làm sao để ứng xử với những bậc cha mẹ thiếu trưởng thành về cảm xúc

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Những bậc cha mẹ thiếu trưởng thành về mặt cảm xúc thường thể hiện sự hạn chế trong nhận thức về bản thân.
• Sự thiếu trưởng thành cảm xúc ở cha mẹ ảnh hưởng sâu sắc đến kiểu gắn bó của con cái khi trưởng thành.
• Người con khi lớn lên có thể học cách viết lại câu chuyện đời mình – từ nạn nhân trở thành người làm chủ.

Với nhiều người trưởng thành, mối quan hệ với cha mẹ vẫn là một nguồn cơn gây lo âu, bối rối và tổn thương tâm lý, ngay cả khi thời thơ ấu đã trôi qua từ lâu. Những thử thách này càng trở nên khó khăn hơn khi một hoặc cả hai người làm cha mẹ mang trong mình sự non nớt về mặt cảm xúc. Việc hiểu rõ biểu hiện của sự thiếu trưởng thành cảm xúc, ảnh hưởng của nó lên con cái khi lớn và cách để đối diện, chữa lành có thể thay đổi sâu sắc cuộc đời và các mối quan hệ của bạn.

Nhận Diện Những Bậc Cha Mẹ Thiếu Trưởng Thành Về Cảm Xúc

Cha mẹ thiếu trưởng thành về mặt cảm xúc thường thể hiện những hành vi cho thấy sự chậm phát triển về cảm xúc và thiếu tự nhận thức. Nhà tâm lý học lâm sàng Lindsay Gibson (2015) mô tả họ là những người đặt nhu cầu cảm xúc cá nhân lên trên hết, thiếu sự thấu cảm và hay cư xử như trẻ con: bốc đồng, dễ phản ứng quá đà và không có trách nhiệm.

Những dấu hiệu thường gặp gồm có:

• Khó kiểm soát cảm xúc: dễ nổi nóng, thất thường như trẻ nhỏ.
• Thiếu thấu cảm: hầu như không quan tâm đến cảm xúc của con cái.
• Luôn đặt bản thân làm trung tâm: mọi tương tác đều xoay quanh cảm xúc và nhu cầu của họ.
• Không biết tự soi xét hay nhận lỗi: hiếm khi xin lỗi một cách chân thành hoặc chịu trách nhiệm về hành vi sai trái.

Source: Cottonbro Studio/Pexels

Ảnh Hưởng Của Sự Thiếu Trưởng Thành Cảm Xúc Lên Con Cái Khi Trưởng Thành

Việc lớn lên trong một gia đình có cha mẹ thiếu trưởng thành về cảm xúc có thể để lại những tác động sâu sắc, lâu dài lên sự phát triển tâm lý và cảm xúc của một người.

Sự nghi ngờ bản thân kéo dài: người con trưởng thành thường xuyên tự vấn chính mình, nghi ngờ cảm xúc và quyết định của bản thân – do từng bị phủ nhận hoặc coi thường cảm xúc từ nhỏ.

Khó xây dựng mối quan hệ lành mạnh: thiếu hình mẫu cha mẹ tích cực khiến họ gặp khó khăn trong việc tin tưởng, thiết lập ranh giới và mở lòng với người khác.

Kiệt quệ về cảm xúc: sự bất ổn, hay thay đổi, lúc kéo lại gần rồi lại đẩy ra xa của cha mẹ thiếu chín chắn có thể khiến con cái cảm thấy tức giận, kiệt sức và dần tê liệt cảm xúc.

Kìm nén cảm xúc và nhu cầu cá nhân: để tránh gây rối loạn, gây ra sự không hài lòng, hoặc sợ bị từ chối, con cái có xu hướng dồn nén, không dám thể hiện bản thân (Gibson, 2019).

Ảnh Hưởng Đến Kiểu Gắn Bó Trong Các Mối Quan Hệ

Sự non nớt cảm xúc nơi cha mẹ ảnh hưởng mạnh mẽ đến cách một đứa trẻ – khi lớn lên – xây dựng và duy trì các mối quan hệ thân mật. Dựa theo thuyết gắn bó của John Bowlby, những trải nghiệm đầu đời với người chăm sóc đóng vai trò quyết định trong việc hình thành kiểu gắn bó.

Người con của cha mẹ thiếu trưởng thành về cảm xúc thường phát triển các kiểu gắn bó không an toàn:

• Gắn bó lo âu: Cha mẹ luôn bất nhất, không đoán trước được phản ứng sẽ khiến con cái lớn lên trong tâm thế bất an, quá lệ thuộc, dễ bị ám ảnh với sự bỏ rơi hoặc từ chối trong các mối quan hệ.
• Gắn bó né tránh: Một số người chọn cách rút lui khỏi cảm xúc – họ sợ sự thân mật, ngại mở lòng, khó tin tưởng ai – hậu quả từ việc từng bị bỏ mặc hoặc nhu cầu tình cảm không được đáp ứng.
• Gắn bó rối loạn: Trong những trường hợp nghiêm trọng, người con phát triển kiểu gắn bó lẫn lộn – hành vi mâu thuẫn, bối rối, khó hiểu – thường bắt nguồn từ tuổi thơ hỗn loạn và bất ổn cảm xúc.

Nhận ra những kiểu gắn bó này là bước đầu tiên quan trọng để xây dựng các mối quan hệ lành mạnh hơn.

Ví dụ như Tami, 34 tuổi, luôn có cảm giác phải “đi trên vỏ trứng” khi ở cạnh mẹ mình – bà Sabrina. Mỗi khi có bất đồng nhỏ, Sabrina lại phản ứng thái quá, đổ lỗi và tránh né trách nhiệm. Khi trưởng thành, Tami dần nhận ra mẹ mình thường xuyên thao túng cảm xúc, khiến cô cảm thấy tội lỗi, bị kiểm soát bằng kiểu giao tiếp thụ động – hung hăng.

Từ đó, Tami trở nên sợ hãi mâu thuẫn, luôn cố gắng làm vừa lòng người khác để tránh bị tổn thương thêm. Trong quá trình trị liệu, cô khám phá ra mình mang kiểu gắn bó lo âu – một hậu quả của sự thất thường trong cách mẹ thể hiện tình cảm. Không chỉ vậy, cha của Tami cũng xa cách về mặt cảm xúc, ít khi công nhận cảm xúc của cô, càng khiến cô cảm thấy cô đơn, bất an. Hệ quả là trong các mối quan hệ yêu đương, Tami luôn thấy bất ổn, khó tin tưởng và thường xuyên cần được trấn an – điều này vô tình làm rạn nứt những mối quan hệ thân thiết của cô.

Thông qua liệu pháp tâm lý, Tami dần hiểu hơn về kiểu gắn bó của bản thân và cội rễ của nó nằm ở mối quan hệ với cha mẹ. Cô học được những chiến lược để kiểm soát sự lo âu, thiết lập ranh giới rõ ràng và truyền đạt nhu cầu của mình một cách hiệu quả hơn — từ đó cải thiện đáng kể sự an yên trong tâm hồn cũng như chất lượng các mối quan hệ xung quanh.

Làm Sao Để Ứng Phó Và Chữa Lành

Đối diện và duy trì một mối quan hệ với cha mẹ thiếu trưởng thành về mặt cảm xúc đòi hỏi rất nhiều sự kiên nhẫn, lòng trắc ẩn (nhất là với chính bản thân mình) và khả năng thiết lập ranh giới vững vàng. Dưới đây là những chiến lược cốt lõi:

1. Nhận Diện Và Chấp Nhận

Chấp nhận không đồng nghĩa với đồng tình. Chấp nhận là khi ta nhìn rõ giới hạn của cha mẹ mình, để rồi từ bỏ những kỳ vọng không thực tế. Gibson (2015) nhấn mạnh: điều quan trọng là ta phải nhận ra sự thiếu trưởng thành cảm xúc của cha mẹ là một dạng giới hạn – không phải cố ý độc ác hay ác ý.

2. Thiết Lập Ranh Giới Lành Mạnh

Ranh giới rõ ràng là điều thiết yếu. Hãy nói rõ đâu là hành vi có thể chấp nhận được, và đâu là điều bạn sẽ không dung thứ. Ranh giới là tấm khiên bảo vệ sức khỏe tinh thần của bạn, và đồng thời cũng là cách định nghĩa lại mối quan hệ (Cloud & Townsend, 2017).

3. Thực Hành Sự Tách Biệt Cảm Xúc

Giữ cho mình một tâm thế bình thản khi tương tác với cha mẹ có thể giúp giảm căng thẳng đáng kể. Những người thiếu trưởng thành thường tìm kiếm phản ứng cảm xúc – nên việc giữ bình tĩnh sẽ giúp tránh leo thang mâu thuẫn.

4. Chăm Sóc Bản Thân Và Tham Vấn Tâm Lý

Ưu tiên những hoạt động giúp điều hòa cảm xúc như thiền chánh niệm, vận động cơ thể, viết nhật ký… sẽ giúp bạn vượt qua áp lực. Trị liệu tâm lý là một sự hỗ trợ vô giá: giúp bạn xây dựng chiến lược đối diện, hiểu được các vết thương cảm xúc, niềm tin tiêu cực cốt lõi, và từ đó phát triển sức mạnh nội tại.

Những Bài Tập Thực Tế Giúp Ứng Phó

Quan Sát Mà Không Hấp Thụ

Trong lúc tương tác, hãy tạo khoảng cách nội tâm để quan sát hành vi của cha mẹ bạn – chẳng hạn như đổ lỗi, làm bạn thấy xấu hổ, phản ứng phòng vệ hoặc không lắng nghe suy nghĩ và cảm xúc của bạn – nhưng không để bản thân bị cuốn vào cơn bão cảm xúc đó. Nhận ra những khuôn mẫu lặp đi lặp lại mà không xem đó là lỗi của bạn. Đồng thời, hãy giữ vững cảm xúc bên trong – thay vì phản ứng theo sự kịch tính của họ, hãy chọn là chính mình, hành xử từ một nơi vững chãi và có giá trị bên trong.

Chiến Lược “Bốn Người Trong Phòng”

Khi bạn cảm thấy bị kích hoạt cảm xúc hay bị tổn thương trực tiếp, hãy nhắc nhở bản thân rằng trong căn phòng ấy có đến bốn người: bạn hiện tại, bạn tiềm thức, cha/mẹ hiện tại và phần tiềm thức đầy tổn thương của họ. Hãy nghĩ rằng, người bị tổn thương thì hay làm tổn thương người khác. Và những gì một người không dám cảm nhận, họ cũng không thể chữa lành được. Khi một trong hai người (hoặc cả hai) đang bị mắc kẹt trong trạng thái “trở về tuổi thơ tổn thương”, thì có thể rất khó để giải quyết vấn đề lúc đó – hoặc thậm chí là trong tương lai gần. Bạn không thể bắt ép ai làm công việc chữa lành của chính họ. Hãy cho bản thân thời gian và không gian xứng đáng để xử lý những gì vừa diễn ra và cân nhắc xem mình muốn bước tiếp như thế nào trong mối quan hệ này.

Bản Thiết Kế Ranh Giới

Hãy viết ra những hành vi cụ thể mà bạn muốn thay đổi, và đặt ranh giới một cách rõ ràng, không dính mắc và không mong chờ. Hãy xem lại và điều chỉnh các ranh giới này định kỳ nếu cần. Hãy nhớ rằng: bạn không thể kiểm soát cách cha mẹ cư xử, nhưng bạn hoàn toàn có thể kiểm soát cách mình phản ứng. Hãy đặt ranh giới dựa trên giá trị của bạn – họ có tôn trọng hay không là chuyện của họ, còn cách bạn sống với giá trị ấy lại là điều thuộc về bạn.

Tiến Gần Hơn Tới Sự Tha Thứ Và Trưởng Thành

Tha thứ, theo nhà tâm lý học Robert Enright (2001), là một công cụ đầy sức mạnh trong hành trình chữa lành cá nhân. Tha thứ ở đây không phải là đồng tình với những gì đã xảy ra, mà là buông bỏ oán hận để giải phóng chính mình. Điều đó mở ra tự do nội tâm, và góp phần xây dựng các mối quan hệ lành mạnh hơn trong tương lai.

Tác giả Amanda Ann Gregory, trong cuốn sách “You Don't Need to Forgive: Trauma Recovery on Your Own Terms”, đã nói một cách rất sâu sắc rằng mỗi người có quyền định nghĩa sự tha thứ theo cách riêng – tùy thuộc vào nơi mà họ đang đứng trong hành trình chữa lành của mình.

Viết Lại Câu Chuyện Đời Mình

Người con trưởng thành của những bậc cha mẹ thiếu trưởng thành về cảm xúc hoàn toàn có thể viết lại câu chuyện của mình – từ vai trò của nạn nhân trở thành người làm chủ. Việc nhìn lại những trải nghiệm đã qua như một cơ hội để lớn lên sẽ góp phần rất lớn vào quá trình chữa lành.

Tiến sĩ Jonice Webb – chuyên gia hàng đầu về Hội chứng Bị Bỏ Mặc Cảm Xúc Thời Thơ Ấu (CEN) – từng chia sẻ:

“Nhiên liệu của cuộc đời chính là cảm xúc. Nếu thời thơ ấu ta không được lấp đầy, thì khi trưởng thành, ta buộc phải tự lấp đầy chính mình. Nếu không, ta sẽ mãi chạy trên một bình xăng cạn.” (Webb, 2012)

Câu nói này nhấn mạnh một điều cốt lõi: để thực sự chữa lành, ta cần nhìn thẳng vào những khoảng trống cảm xúc mà tuổi thơ để lại – và học cách nuôi dưỡng lại chính mình.

Đi qua một mối quan hệ với cha mẹ thiếu trưởng thành cảm xúc là một hành trình không dễ dàng. Nhưng một khi bạn nhận diện được khuôn mẫu, dám đặt ra ranh giới rõ ràng, và biết ưu tiên việc chăm sóc bản thân – bạn đang mở ra cánh cửa dẫn đến sự trưởng thành cảm xúc sâu sắc và bền vững.

Hãy luôn nhớ: bạn không thể thay đổi cha mẹ, nhưng bạn hoàn toàn có thể thay đổi cách mình phản ứng, và từ đó nuôi dưỡng một cuộc sống và những mối quan hệ lành mạnh hơn.
Bạn xứng đáng có được những lựa chọn dựa trên giá trị – những lựa chọn nuôi dưỡng sự độc lập, trưởng thành và sức mạnh nội tại của chính bạn.

Nguồn: How to Handle Relationships With Emotionally Immature Parents | Psychology Today