Lắng nghe tốt có thể giúp những bất đồng bớt gay gắt

Khi tham gia vào một cuộc tranh luận căng thẳng – có thể là để bảo vệ quan điểm chính trị của mình hoặc phản đối một chiến dịch nào đó – bạn thường có mong muốn mãnh liệt chứng minh rằng mình đúng và thay đổi suy nghĩ của đối phương. Vì vậy, điều quan trọng nhất là lập luận rõ ràng, nói với sự tự tin và dẫn dắt cuộc trò chuyện theo hướng có lợi, đúng không? Không hẳn.

Trong những cuộc tranh luận, mọi người thường không thực sự lắng nghe nhau. Hãy nghĩ đến lần bất đồng gần đây nhất của bạn: rất có thể trong lúc bạn nói, người kia đang mải nghĩ cách phản bác thay vì thực sự cố gắng hiểu quan điểm của bạn (và có lẽ chính bạn cũng đã làm điều tương tự). Khi ấy, cuộc trò chuyện không khác gì hai người đang nói chuyện mà không ai thực sự nghe thấy ai, chỉ là hai luồng ý kiến va chạm mà không có sự thấu hiểu. Điều này khiến đôi bên trở nên phòng thủ hơn, và kết quả là ai cũng rời cuộc tranh luận với niềm tin mạnh mẽ hơn vào quan điểm ban đầu của mình – một hiện tượng gọi là hiệu ứng boomerang. Nói cách khác, tranh cãi chỉ càng làm con người ta thêm cố chấp với suy nghĩ ban đầu.

Khi những bất đồng như vậy không được xử lý khéo léo – mà thường thì chúng không được – chúng có thể làm rạn nứt các mối quan hệ cá nhân và khiến sự chia rẽ trong xã hội ngày càng lớn hơn. Chẳng hạn, ở Mỹ, tình trạng phân cực chính trị đã gia tăng đáng kể trong những năm qua. Vào năm 2022, 28% người Mỹ coi đây là một trong những vấn đề nghiêm trọng nhất của đất nước. Cùng lúc đó, tỷ lệ người Mỹ sẵn sàng trò chuyện với những người thuộc đảng đối lập đã giảm đáng kể. Nhiều người thậm chí chỉ đọc tin tức từ những nguồn củng cố quan điểm sẵn có của mình, khiến ngay cả những sự thật cơ bản về các vấn đề chính trị cũng trở thành chủ đề gây tranh cãi.

Là một nhà nghiên cứu đã dành hơn một thập kỷ để tìm hiểu về sự lắng nghe trong giao tiếp, tôi quan tâm đến điều gì sẽ xảy ra nếu, thay vì vội vàng phản bác, người ta chọn cách đáp lại một cuộc tranh luận bằng sự chú ý trọn vẹn. Nghiên cứu của tôi cho thấy rằng nếu thay thế phản ứng phòng thủ bằng một cách lắng nghe thực sự chất lượng, ta có thể tạo ra những kết quả tích cực hơn, ít gây chia rẽ hơn.

Illustration by Tallulah Fontaine

Khi tôi nói đến lắng nghe chất lượng, tôi muốn nói đến một cách lắng nghe bao gồm ba yếu tố quan trọng. Đầu tiên là sự chú ý – thể hiện qua việc duy trì giao tiếp bằng mắt và tránh những thứ gây xao nhãng như điện thoại. Thứ hai là sự thấu hiểu – có thể được thể hiện qua việc diễn đạt lại ý của người nói để đảm bảo rằng mình đã hiểu đúng và không bỏ sót điều gì quan trọng. Và cuối cùng là ý định tích cực – tức là tiếp cận cuộc trò chuyện với thái độ không phán xét, không tìm cách bác bỏ ngay lập tức. Lắng nghe theo cách này không có nghĩa là bạn phải đồng ý với quan điểm của đối phương, mà chỉ đơn giản là tôn trọng quyền được bày tỏ suy nghĩ của họ.

Một cách tiếp cận cởi mở và không phán xét cũng có thể bao gồm việc đặt câu hỏi thay vì đưa ra nhận định ngay lập tức. Chẳng hạn, thay vì nói: “Tôi nghĩ rằng chính sách kinh tế của ứng viên của bạn sẽ gây hại cho đất nước”, một người biết lắng nghe có thể hỏi: “Bạn nghĩ chính sách kinh tế của ứng viên của bạn sẽ ảnh hưởng đến đất nước như thế nào?” Dù câu trả lời có ra sao, thì cách tiếp cận này cũng khiến đối phương bớt phòng thủ hơn so với việc ngay lập tức bị thách thức. Và khi được lắng nghe theo cách này, họ cũng có xu hướng lắng nghe lại một cách cởi mở hơn.

Có nhiều lý do để tin rằng lắng nghe chất lượng có thể tác động tích cực đến quan điểm của một người về những vấn đề gây tranh cãi. Trong nghiên cứu trước đây của tôi, khi một người cảm nhận được rằng họ đang được lắng nghe một cách nghiêm túc, quan điểm của họ thường trở nên ít cực đoan và bớt định kiến hơn. Không chỉ vậy, suy nghĩ của họ cũng trở nên phức tạp hơn. Trong một thí nghiệm, các sinh viên kinh doanh bày tỏ quan điểm về khả năng trở thành nhà quản lý trong tương lai. Khi được lắng nghe một cách nghiêm túc, họ có xu hướng nhận thức rõ cả điểm mạnh lẫn điểm yếu của mình hơn so với khi trò chuyện với một người lắng nghe kém hơn. Một nghiên cứu khác cũng cho thấy rằng những người nhận được sự lắng nghe chất lượng thường cảm thấy rõ ràng hơn về lập trường của chính mình.

Tuy nhiên, các nghiên cứu này chưa kiểm tra xem lắng nghe chất lượng có thể làm giảm sự cực đoan trong quan điểm của một người ngay cả khi người lắng nghe có quan điểm đối lập hay không. Vì vậy, tôi cùng các đồng nghiệp Netta Weinstein, Mark Leary, Dvori Saluk và Moty Amar quyết định thử nghiệm điều này.

Chúng tôi lập luận rằng khi một người được lắng nghe bởi một người thực sự chú tâm, thay vì một người phòng thủ hay lơ đãng, họ sẽ cảm thấy kết nối và thoải mái hơn với đối phương – một trạng thái mà các nhà tâm lý học gọi là sự cộng hưởng tích cực. Khi có sự cộng hưởng này, người nói sẽ có xu hướng suy ngẫm về quan điểm của mình một cách cởi mở hơn, từ đó có thể nhìn nhận nó một cách đa chiều hơn, đồng thời nhận ra rằng quan điểm của người lắng nghe cũng có thể có giá trị.

Quá trình này hoàn toàn trái ngược với những cuộc tranh luận tiêu cực, nơi mỗi người đều cảm thấy tự do quan điểm của mình bị đe dọa và lập tức tìm cách bảo vệ nó – điều được gọi là phản ứng tâm lý phòng vệ. Khi cảm thấy bị đe dọa, con người có xu hướng tạo khoảng cách với đối phương, trở nên khép kín hơn và chỉ tập trung vào những lập luận củng cố quan điểm của chính mình, khiến họ càng trở nên cực đoan hơn.

Nói một cách đơn giản, lắng nghe chất lượng có thể là một phương thuốc cho vấn đề này.

Những kỳ vọng của chúng tôi đã được củng cố qua một loạt thí nghiệm thực hiện tại Israel từ năm 2020 đến 2023, với nhiều bối cảnh và chủ đề thảo luận khác nhau. Chẳng hạn, trong một nghiên cứu, các sinh viên đại học đọc về hiệp định hòa bình năm 2020 giữa Israel và Sudan, sau đó đánh giá quan điểm của mình về một vấn đề nhập cư liên quan. Tiếp theo, họ trò chuyện qua Zoom với một trợ lý nghiên cứu – người được giới thiệu là có quan điểm trái ngược. Ban đầu, trợ lý này đặt câu hỏi về quan điểm của người tham gia, nhưng sau đó chuyển sang vai trò lắng nghe – không phản bác lại trong suốt cuộc trò chuyện kéo dài 10 phút.

Trong một điều kiện thí nghiệm, người lắng nghe được huấn luyện để thể hiện kỹ năng lắng nghe chất lượng cao: duy trì giao tiếp bằng mắt, ngôn ngữ cơ thể cởi mở, cùng những phản hồi bằng lời thể hiện sự quan tâm và thấu hiểu. Ở điều kiện khác, người lắng nghe thể hiện chất lượng lắng nghe thấp hơn: phản hồi tối thiểu, thỉnh thoảng mất tập trung, giữ thái độ trung lập. Trong các nghiên cứu khác, người tham gia thảo luận về quan điểm của họ đối với thẻ tiêm chủng COVID-19 hoặc thu nhập cơ bản phổ quát.

Kết quả cho thấy, những người lắng nghe chất lượng cao giúp người nói trải nghiệm sự kết nối và thoải mái hơn. Điều này thúc đẩy họ suy ngẫm sâu hơn về chính quan điểm của mình, từ đó dẫn đến sự điều chỉnh nhất định trong thái độ: họ không còn giữ quan điểm cực đoan hay thiên lệch mà dịch chuyển một phần về phía trung lập hơn. Hơn nữa, những người tham gia trong điều kiện lắng nghe chất lượng cao cũng cho biết họ cảm nhận được sự thay đổi trong quan điểm của mình và nhận thấy nó gần với quan điểm của người lắng nghe hơn so với nhóm đối chứng. Tuy nhiên, sự thay đổi này không phải là sự đồng nhất hoàn toàn. Thay vào đó, việc được lắng nghe với chất lượng cao giúp người nói nhận ra nhiều điểm tương đồng hơn giữa quan điểm của họ và người đối diện. Điều thú vị là, tất cả những tác động này diễn ra mà không có bất kỳ nỗ lực thuyết phục nào từ người lắng nghe.

Nghiên cứu này đã chỉ ra sức mạnh của việc lắng nghe đúng cách trong việc làm dịu những bất đồng. Khi một người lắng nghe với sự quan tâm thực sự, họ tạo ra cảm giác kết nối và an toàn cho người nói. Điều đó khiến người nói sẵn sàng nhìn nhận lại quan điểm của mình, làm giảm bớt sự khác biệt trong thái độ. Những phát hiện này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc lắng nghe trong việc xây dựng cầu nối và thúc đẩy những cuộc đối thoại tích cực, đặc biệt là khi hai người có quan điểm khác nhau.

Những phát hiện của chúng tôi cũng tương đồng với một phương pháp trị liệu tâm lý có tên gọi phỏng vấn tạo động lực (motivational interviewing). Đây là một cách tiếp cận trong tư vấn, giúp cá nhân khám phá và vượt qua sự do dự trong việc thay đổi hành vi. Cốt lõi của phương pháp này là sự lắng nghe thấu cảm và tạo ra một bầu không khí hợp tác, không phán xét. Người tư vấn lắng nghe với sự tò mò thực sự, cố gắng hiểu quan điểm, giá trị và mục tiêu của người đối diện. Khi con người cảm thấy được lắng nghe và thấu hiểu, họ sẽ dễ dàng đón nhận những thay đổi tích cực hơn.

Một tương lai nơi những cuộc trò chuyện về các vấn đề gây tranh cãi trở nên hiệu quả hơn đòi hỏi chúng ta phải đặt lắng nghe lên hàng đầu. Điều đó không chỉ phụ thuộc vào từng cá nhân, mà còn cần sự chung tay của cả cộng đồng trong việc xây dựng một văn hóa tôn trọng sự đa dạng về quan điểm. Các chương trình giáo dục, hội thảo và diễn đàn công cộng có thể cung cấp những công cụ thực tiễn để rèn luyện kỹ năng lắng nghe. Nếu các nguyên tắc của lắng nghe chất lượng cao được áp dụng nhiều hơn trong các cuộc thảo luận công khai, chúng có thể tạo ra những tấm gương tích cực cho xã hội. Khi con người học cách tìm hiểu trước khi mong muốn được thấu hiểu, những cuộc hội thoại sẽ trở thành sự trao đổi ý tưởng thực sự thay vì chỉ là cuộc đối đầu giữa các quan điểm.

Mỗi chúng ta cũng có thể biến lắng nghe chất lượng cao thành một cam kết và một kỹ năng cá nhân, ngay từ bây giờ. Lắng nghe cũng giống như một cơ bắp cần được rèn luyện. Tin vui là, đó là một kỹ năng hoàn toàn có thể cải thiện. Bước đầu tiên để trở thành một người lắng nghe tốt hơn chính là đặt ra mục tiêu cho bản thân – và đừng nản lòng nếu bạn nhận ra rằng việc lắng nghe đúng cách, đặc biệt trong những cuộc tranh luận, có thể đòi hỏi nhiều nỗ lực hơn bạn tưởng.

Nguồn: Why listening well can make disagreements less damaging | Psyche.co