Lo lắng – Một điều đáng quý

Từ thuở xa xưa, triết học đã cố gắng giúp con người thoát khỏi sự lo âu. Nhưng liệu lo lắng có thực sự chỉ là một gánh nặng, hay đó cũng là một phần tất yếu của một con người có đạo đức?

Hãy tưởng tượng bạn đang tham dự một bữa tiệc tối. Người ngồi cạnh bạn là Sam, một người mới quen, nhưng cả hai lại có khá nhiều bạn chung. Vì vậy, bạn muốn để lại ấn tượng tốt. Cuộc trò chuyện diễn ra suôn sẻ, Sam có vẻ thích thú với những câu chuyện của bạn, thỉnh thoảng mỉm cười, gật gù.

Thế rồi, bầu không khí chợt đổi khác. Sam ít giao tiếp bằng mắt hơn, cuộc nói chuyện trở nên lúng túng. Bạn bất giác tự hỏi: Có phải do câu chuyện nghịch ngợm thời sinh viên? Hay do quan điểm chính trị của bạn? Bạn nhìn sang Sam, anh ấy dường như đang nhìn bạn với ánh mắt khác đi. Bạn đã làm gì sai?

Trong khoảnh khắc đó, cảm giác lo lắng tràn vào tâm trí bạn. Bạn bắt đầu tua lại cuộc đối thoại trong đầu, cố gắng tìm hiểu điều gì đã xảy ra và làm cách nào để lấy lại nhịp điệu ban đầu. Bạn trở nên thận trọng hơn, dè dặt hơn. Khi tiếp tục trò chuyện, bạn cẩn thận lựa lời, thậm chí sẵn sàng xin lỗi nếu vô tình ngắt lời Sam. Bạn cố gắng đưa ra những bình luận để giải thích hoặc làm dịu đi những phát biểu trước đó. Bạn cảm nhận rõ ràng nỗi lo đang xâm chiếm. Và bạn sợ rằng mọi chuyện sẽ không đi theo hướng tốt đẹp.

Nhưng thực sự thì lo lắng có tệ đến vậy không? Nó chỉ là một cảm xúc khó chịu mà ta phải vượt qua, hay nó còn là điều gì khác?

Theo quan điểm của nhiều triết gia vĩ đại, từ các nhà Khắc kỷ, Aristotle cho đến Plato, lo lắng là một điều xấu. Khi lo âu, ta suy nghĩ vẩn vơ, bị cuốn vào những dòng suy tư không lối thoát. Tệ hơn, vì muốn thoát khỏi cảm giác đó, ta hành động một cách hấp tấp, vội vàng. Với họ, cảm xúc này là thứ nên tránh xa.

Photo by Gallery Stock

Immanuel Kant thậm chí còn đi xa hơn: ông cho rằng lo lắng không thể song hành với đạo đức. Với Kant, một con người đạo đức là người có thể kiểm soát tất cả cảm xúc và thiên hướng của mình bằng lý trí. Trong Siêu hình học về đạo đức (1797), ông viết rằng “sức mạnh thực sự của đạo đức nằm ở một tâm trí thanh thản”. Nhưng khi lo lắng, tâm trí ta chẳng còn chút thanh thản nào – ta bị dẫn dắt bởi cảm xúc thay vì lý trí. Điều đó thật tệ.

Quan điểm xem lo lắng như một lực cản tiêu cực có rất nhiều người ủng hộ. Nhưng tôi tin rằng đó là một sai lầm. Nghe có vẻ trái ngược với suy nghĩ thông thường, nhưng lo lắng có thể là một điều tốt. Thậm chí, tôi muốn thuyết phục bạn rằng nó đóng vai trò cốt lõi trong cách chúng ta đối mặt với những tình huống đạo đức và xã hội. Tôi không nói rằng chúng ta cần nhiều lo lắng hơn, nhưng chúng ta nên biết cách nuôi dưỡng nó đúng cách. Vì lo lắng không chỉ là một gánh nặng – đó còn là một phần không thể thiếu giúp ta sống tốt hơn.

Câu chuyện bữa tiệc tối kia có thể giúp ta hiểu gì về cảm xúc kỳ lạ mang tên lo lắng?

Trước hết, nó hé lộ bản chất của cảm xúc này. Lo lắng, theo cách ta thường trải nghiệm, là một phản ứng khó chịu ở mức độ vừa phải trước những mối nguy tiềm ẩn hoặc những điều bất định. Sự bồn chồn của bạn trong bữa tiệc, chẳng hạn, xuất phát từ việc không chắc chắn tại sao cuộc trò chuyện với Sam lại đột ngột trở nên gượng gạo. Bạn muốn gây ấn tượng tốt nhưng lại không rõ mình có đang làm được điều đó hay không. Kết quả là một cảm giác bất an len lỏi, một chút hoài nghi, một chút lo lắng, chính là nỗi lo của bạn.

Nhưng câu chuyện ấy cũng cho ta thấy lo lắng thực sự làm gì. Nó không chỉ là một cảm xúc thụ động, mà còn thúc đẩy ta hành động, giúp ta đối diện với tình huống của mình theo những cách rất riêng. Trong bữa tiệc, chính sự lo lắng đã khiến bạn cố gắng nhìn lại cuộc trò chuyện, tua ngược lại từng câu từng chữ để tìm ra điều có thể đã khiến Sam không hài lòng. Nó cũng khiến bạn cẩn trọng hơn, cố gắng bù đắp bằng thái độ nhã nhặn, chừng mực hơn.

Quan điểm coi lo lắng là một phản ứng hữu ích này trái ngược hoàn toàn với sự hoài nghi mà Kant và nhiều triết gia khác đã bày tỏ. Nhưng đó lại là góc nhìn được các nhà tâm lý học lâm sàng ủng hộ, trong đó có David Barlow, người sáng lập Trung tâm Nghiên cứu Lo âu và Các Rối loạn Liên quan tại Đại học Boston. Trong cuốn Lo âu và Các Rối loạn của Nó (2002), Barlow giải thích rằng lo lắng có chức năng cảnh báo ta về những tình huống tiềm ẩn nguy hiểm, đồng thời kích hoạt các cơ chế tâm lý nội tại. Chính những cơ chế này giúp chúng ta vận hành ở một cấp độ cao hơn, trưởng thành hơn. Chẳng hạn, trong các tình huống lo âu xã hội thông thường, cảm xúc này giúp ta hiểu rõ hơn về cách cư xử và giao tiếp với người khác.

Nhưng lo âu xã hội thông thường không phải là dạng duy nhất của lo lắng mà ta trải nghiệm. Chúng ta có thể lo nghĩ về những điều lớn lao hơn, như sự tồn tại của Thượng đế, hay băn khoăn liệu việc phá vỡ một lời hứa có đúng đắn hay không. Vậy còn những dạng lo lắng ấy thì sao? Liệu chúng có phải là những cảm xúc đáng có? Thông thường, câu trả lời là có.

Dùng nhầm thìa là chuyện nhỏ, nhưng thất hứa lại là chuyện lớn.

Lo âu xã hội, như trong cuộc trò chuyện với Sam, thường xoay quanh một dạng bất định đặc trưng: “Liệu mình có đang làm trò cười cho thiên hạ không?” Và vì thế, nó thường dẫn đến sự thận trọng, dè dặt, những hành vi giúp ta tránh để lại ấn tượng xấu. Nhưng có một loại lo lắng khác mà ai cũng từng trải qua: lo lắng về hình phạt. Bạn biết mình đã phạm lỗi, nhưng không biết liệu có bị khiển trách hay không. Kiểu lo lắng này thường thúc đẩy ta chủ động sửa sai, chẳng hạn như nhanh chóng nói lời xin lỗi trước khi bị nhắc nhở.

Rồi còn có lo âu hiện sinh – nỗi bất an về những điều rộng lớn hơn, như ý nghĩa cuộc đời, sự tồn tại của Thượng đế hay vị trí của ta trong thế giới này. Không có gì lạ khi những ai trải nghiệm kiểu lo âu này lại dành thời gian suy tư về niềm tin tôn giáo của mình, tìm đến các nhà lãnh đạo tinh thần hoặc chuyên gia để tìm kiếm câu trả lời.

Nhận ra rằng lo lắng có nhiều sắc thái khác nhau là một điều quan trọng. Trước hết, nó giúp ta hiểu rằng những loại lo lắng khác nhau, dù là lo âu xã hội, lo âu hiện sinh hay lo âu về hình phạt, đều có thể giúp ta giải quyết những bất định khác nhau trong cuộc sống. Nhưng quan trọng hơn cả, ta thấy rằng có những dạng lo lắng thực sự giá trị hơn những dạng khác. Dùng nhầm thìa khi ăn là chuyện nhỏ, nhưng thất hứa lại là chuyện lớn. Vì vậy, một kiểu lo lắng giúp ta hiểu đâu là điều đúng đắn về mặt đạo đức, ta có thể gọi nó là lo âu đạo đức, chắc chắn sẽ đáng quý hơn kiểu lo âu xã hội chỉ giúp ta tránh bị đánh giá bởi người khác.

Hãy thử hình dung một tình huống khác.

Căn bệnh Alzheimer của mẹ bạn đã tiến triển nhanh chóng trong năm qua, và bạn không còn đủ khả năng chăm sóc bà như trước. Bác sĩ khuyên bạn nên đưa mẹ vào một viện dưỡng lão, và lý trí của bạn cũng nghiêng về lựa chọn đó. Nhưng ngay khi ý nghĩ ấy xuất hiện, một nỗi bất an trào dâng trong lòng bạn. Bạn bắt đầu suy nghĩ lại, đào sâu vào từng chi tiết của tình huống hiện tại. Còn nhớ mẹ đã luôn lo lắng về những viện dưỡng lão như thế nào. Thực tế, chỉ mới năm ngoái, khi bệnh tình của bà chưa quá nghiêm trọng, bạn đã hứa với mẹ rằng sẽ không bao giờ đưa bà vào những nơi như thế.

Và giờ đây, bạn đang đối diện với một vấn đề vô cùng nan giải. Liệu bạn có nên làm theo lời bác sĩ? Câu hỏi ấy ám ảnh bạn suốt đêm, khiến bạn liên tục trăn trở. Cảm xúc bạn đang trải qua chắc chắn là một dạng lo lắng. Nhưng hãy để ý xem nó khác với những nỗi lo khác ra sao. Bạn không hề sợ hãi vì bản thân mình, như trong lo lắng về hình phạt, cũng không chỉ đơn thuần lo tránh bẽ mặt, như trong lo âu xã hội. Không, điều khiến bạn bất an chính là việc làm đúng hay sai.

Lo âu đạo đức là cảm xúc trỗi dậy khi ta đứng trước một quyết định khó khăn về đạo đức, ta muốn làm điều đúng đắn, nhưng lại không chắc đâu mới là lựa chọn đúng. Hơn thế nữa, sự mơ hồ này thúc đẩy ta tìm hiểu, buộc ta phải suy xét xem đâu mới là con đường phù hợp về mặt đạo đức. Ta cân nhắc các lựa chọn, phân tích lý do ủng hộ hay phản đối từng phương án. Ta tìm kiếm thông tin, lắng nghe ý kiến từ những người mình tin tưởng. Từ đó, có thể thấy lo âu đạo đức không chỉ là một dấu hiệu cảnh báo rằng ta đang đối diện với một quyết định khó khăn, mà còn là động lực thúc đẩy ta suy ngẫm, tìm hiểu sâu hơn.

Và dường như nó thực sự có tác dụng. Nghiên cứu của nhà khoa học chính trị Michael MacKuen tại Đại học Bắc Carolina cùng các cộng sự, công bố năm 2010 trên Tạp chí Khoa học Chính trị Hoa Kỳ, cho thấy lo âu về các vấn đề đạo đức và chính trị có thể giúp con người suy nghĩ cởi mở hơn. Khi bị thách thức về quan điểm đối với chính sách hành động khẳng định (affirmative action), những người tham gia nghiên cứu phản ứng theo hai cách: họ hoặc cảm thấy lo lắng, hoặc trở nên tức giận. Điều thú vị nằm ở chỗ: những người lo lắng có xu hướng chủ động tìm hiểu thêm về chính sách đó, sẵn sàng lắng nghe cả hai phía của vấn đề, và đáng ngạc nhiên hơn, sẵn lòng xem xét những giải pháp mới. Ngược lại, những người tức giận lại ít quan tâm đến việc tìm hiểu thêm, hoặc nếu có, họ cũng chỉ tìm kiếm những thông tin củng cố niềm tin ban đầu của mình.

Sự lo lắng ấy phản ánh một điều đáng quý ở bạn: một tâm hồn nhạy cảm với những phức tạp của đời sống đạo đức.

Giờ thì ta đã bắt đầu thấy được giá trị của lo âu đạo đức. Đó là một cảm xúc giúp ta thấu hiểu và điều hướng những tình huống khó khăn về đạo đức. Và quan trọng hơn, ta có thể lý giải cách nó hoạt động. Nó giống như một tín hiệu phá vỡ dòng suy nghĩ thường ngày, buộc ta phải dừng lại và đánh giá lại hành động của mình.

Hãy trở lại với câu chuyện viện dưỡng lão. Bác sĩ đã nói rằng, với tình trạng bệnh hiện tại, mẹ bạn cần được chăm sóc đặc biệt. Bạn định nghe theo lời khuyên ấy, nhưng rồi nỗi lo lắng trỗi dậy. Nó ngăn bạn hành động một cách máy móc, buộc bạn phải nhớ lại lời hứa của mình, suy nghĩ thấu đáo hơn về những nỗi lo và mong muốn của mẹ. Ngay cả khi cuối cùng bạn quyết định rằng việc phá vỡ lời hứa là điều cần thiết, thì chính sự lo lắng ấy đã đóng một vai trò quan trọng: nó giúp bạn nhận ra ý nghĩa đạo đức sâu sắc của quyết định mình sắp đưa ra.

Và khi ta nhận ra vai trò này của lo âu đạo đức, ta hiểu rằng giá trị của nó không chỉ nằm ở việc giúp ta đưa ra quyết định đúng đắn. Bởi lẽ, nỗi lo bạn cảm thấy khi đứng trước lựa chọn về mẹ không đơn thuần là một trở ngại cần vượt qua, nó là dấu hiệu của một điều đẹp đẽ hơn: sự nhạy cảm với những khía cạnh phức tạp của đạo đức và trách nhiệm. Một người không hề băn khoăn trước quyết định như vậy sẽ chẳng khác nào kẻ vô cảm trước một tội ác tày trời.

Có vẻ như bức tranh về đức hạnh mà Kant vẽ nên, với lý trí làm trung tâm, đã bỏ sót một điều quan trọng: đó là khuynh hướng cảm thấy lo âu về đạo đức khi đứng trước một quyết định khó khăn. Thứ cảm xúc này không chỉ là một phần trong đời sống tinh thần của con người, mà còn là yếu tố cốt lõi của một nhân cách đạo đức tốt. Nó đánh thức sự nhạy cảm, sự trăn trở về đạo lý, những điều làm nên cốt lõi của suy nghĩ và hành động đúng đắn.

Ta đã thấy được giá trị của lo âu đạo đức: nó là một cảm xúc có thể góp phần quan trọng vào khả năng suy nghĩ và hành động có đạo đức của con người. Nhưng đồng thời, ta cũng không thể phủ nhận rằng lo âu, dù là về đạo đức hay bất cứ điều gì khác, đôi khi có thể đi chệch hướng. Điều này thể hiện rõ qua các rối loạn tâm lý như chứng lo âu xã hội hay hội chứng căng thẳng hậu chấn thương, cũng như trong những trường hợp lo âu chi phối ngay cả những người có tâm lý bình thường. Vậy thì, liệu lo âu đạo đức có thực sự đáng quý như ta vẫn nghĩ?

Lo âu đạo đức là thứ ta cần học cách cảm nhận đúng lúc và đúng cách.

Có hai điều cần nói về vấn đề này. Trước tiên, thừa nhận rằng lo âu đạo đức đôi khi có thể gây ra vấn đề không có nghĩa là ta phủ nhận giá trị của nó. Cũng giống như nỗi sợ hãi hay cơn giận dữ, đây đều là những cảm xúc cần thiết, dù đôi khi chúng có thể biểu hiện theo cách tiêu cực, như sợ hãi đến mức hoảng loạn, hay giận dữ đến mức mù quáng. Và thứ hai, chính vì lo âu đạo đức có thể đi sai hướng, nên giá trị của nó phụ thuộc vào việc ta có biết cách nuôi dưỡng và kiểm soát nó hay không.

Tuy nhiên, nói rằng lo âu đạo đức là một cảm xúc cần được rèn luyện không có nghĩa là ta nên mong muốn cảm thấy nó thường xuyên hơn hay mãnh liệt hơn. Điều quan trọng ở đây là học cách cảm nhận nó vào đúng thời điểm, theo đúng cách. Ta cần biết phân biệt giữa sự bất an xuất phát từ nỗi trăn trở về điều đúng đắn nên làm, và sự bất an đến từ nỗi sợ bị trừng phạt hay xấu hổ.

Việc rèn luyện lo âu đạo đức cũng đòi hỏi ta biết cách hướng nó vào những hành động phù hợp. Như ta đã thấy, sức mạnh của lo âu nằm ở chỗ nó có thể thúc đẩy ta hành động để xua tan cảm giác bất an. Nhưng có vô số cách để làm điều đó. Khi đối diện với một quyết định khó khăn về đạo đức, như việc đưa mẹ vào viện dưỡng lão, bạn hoàn toàn có thể giải tỏa nỗi lo âu của mình bằng cách uống một viên thuốc an thần, hoặc đẩy trách nhiệm sang cho một người thân khác. Nhưng đó chỉ là cách trốn tránh, chứ không phải là cách đối diện với vấn đề. Để thực sự xử lý lo âu đạo đức, ta cần đào sâu vào sự bất định của mình, tìm kiếm một con đường phù hợp để vừa tôn trọng mong muốn của mẹ, vừa đảm bảo bà nhận được sự chăm sóc tốt nhất. Điều này cũng đòi hỏi ta phải chống lại xu hướng muốn né tránh những quyết định khó khăn.

Rõ ràng, việc rèn luyện lo âu đạo đức, học cách cảm nhận nó đúng lúc và phản ứng với nó theo cách đúng đắn, không phải là chuyện đơn giản. Nhưng bạn đâu nghĩ rằng trở thành một người tốt lại là điều dễ dàng, đúng không?

Nguồn: Worried well | Aeon.co