Lựa chọn khôn ngoan: Chúng ta học được nhiều hơn khi đặt niềm tin, thay vì ngờ vực

Ai trong chúng ta cũng từng biết đến những người bị tổn thương vì đã quá tin tưởng: khách hàng bị lừa gạt, người yêu bị phản bội, bạn bè bị quay lưng. Chính bản thân ta cũng không ít lần nếm trải cảm giác bị phản bội khi đặt niềm tin sai chỗ. Những trải nghiệm cá nhân đó khiến ta tin rằng con người vốn cả tin, thậm chí dễ bị lừa.

Nhưng sự thật là, ta vẫn chưa tin tưởng đủ.

Hãy nhìn vào dữ liệu về niềm tin ở Mỹ (và nhiều quốc gia dân chủ, phát triển khác cũng có xu hướng tương tự). Lòng tin giữa con người với nhau - thước đo mức độ tin tưởng vào sự chân thành và đáng tin cậy của người khác - đang ở mức thấp nhất trong gần 50 năm qua. Nhưng có thật là con người ngày càng trở nên không đáng tin không? Tỷ lệ tội phạm đã giảm mạnh trong vài thập kỷ qua, cho thấy điều ngược lại. Sự tín nhiệm đối với truyền thông cũng đang chạm đáy, dù các hãng tin tức lớn vẫn duy trì mức độ chính xác đáng kể (dù không hoàn toàn không có sai sót). Trong khi đó, niềm tin vào khoa học vẫn tương đối vững vàng, nhưng ở một số lĩnh vực như biến đổi khí hậu hay tiêm chủng, một bộ phận dân số vẫn chưa đủ tin tưởng – và hậu quả thật khôn lường.

Các nhà khoa học xã hội có nhiều cách để đo lường mức độ tin tưởng của con người. Một trong những phương pháp phổ biến nhất là "trò chơi niềm tin". Trong đó, hai người chơi – thường là ẩn danh – cùng tham gia. Người chơi thứ nhất được trao một khoản tiền nhỏ, chẳng hạn 10 đô la, và quyết định chuyển bao nhiêu tiền cho người chơi thứ hai. Số tiền này sau đó sẽ được nhân ba, và người chơi thứ hai có quyền quyết định số tiền sẽ trả lại. Ở các nước phương Tây, niềm tin thường được đền đáp: người chơi thứ nhất càng chuyển nhiều tiền, người chơi thứ hai càng gửi lại nhiều hơn, và tổng số tiền mà người chơi thứ nhất nhận được cũng cao hơn. Dù vậy, trung bình, họ chỉ chuyển đi một nửa số tiền có trong tay.

Photo by Maja Hitij/Getty

Khi biến thể của trò chơi được bổ sung yếu tố về sắc tộc, thành kiến xuất hiện. Một số nhóm nhất định – như đàn ông gốc Đông Á và Phi ở Israel hay sinh viên da đen ở Nam Phi – bị nhận ít tiền hơn vì bị đánh giá là kém đáng tin hơn, dù thực tế họ không hề kém trung thực hơn so với các nhóm khác.

Nếu con người và các thể chế đáng tin hơn so với những gì ta nghĩ, tại sao ta không nhận ra điều đó? Vì sao ta không tin tưởng nhiều hơn?

Năm 2017, nhà khoa học xã hội Toshio Yamagishi đã mời tôi đến căn hộ của ông ở Machida, một thành phố thuộc khu vực Tokyo. Lúc đó, căn bệnh ung thư đã vắt kiệt sức lực của ông, nhưng ông vẫn giữ nguyên tinh thần háo hức với nghiên cứu và một trí tuệ sắc bén. Chúng tôi đã thảo luận về một ý tưởng của ông – một quan điểm có ý nghĩa sâu sắc với câu hỏi trên: sự bất đối xứng về thông tin giữa việc tin tưởng và không tin tưởng.

Khi bạn tin ai đó, bạn sẽ sớm nhận ra liệu niềm tin của mình có đúng chỗ hay không. Một người quen xin ở nhờ nhà bạn vài ngày. Nếu đồng ý, bạn sẽ biết liệu họ có phải là một vị khách tốt hay không. Một đồng nghiệp khuyên bạn thử dùng một phần mềm mới. Nếu nghe theo, bạn sẽ biết liệu nó có thực sự hiệu quả hơn phần mềm cũ không.

Nhưng khi bạn không tin ai đó, phần lớn thời gian, bạn sẽ không bao giờ biết liệu mình có nên tin họ hay không. Nếu từ chối cho người quen ở nhờ, bạn sẽ không bao giờ biết họ có phải là một vị khách tốt hay không. Nếu không nghe lời khuyên của đồng nghiệp, bạn sẽ không bao giờ biết phần mềm mới có thật sự hữu ích hay không.

Chính sự bất đối xứng này khiến chúng ta học hỏi nhiều hơn khi tin tưởng hơn là khi không tin tưởng. Hơn thế nữa, khi đặt niềm tin, ta không chỉ học được về những cá nhân cụ thể, mà còn nhận thức rõ hơn về hoàn cảnh nào thì nên hoặc không nên tin tưởng. Ta ngày càng tinh tế hơn trong việc đặt niềm tin.

Yamagishi và đồng nghiệp đã chứng minh lợi thế học hỏi từ việc tin tưởng. Trong một số thử nghiệm tương tự trò chơi niềm tin, các người chơi được phép tương tác trước khi quyết định có chuyển tiền hay không. Kết quả cho thấy, những người tin tưởng nhiều hơn lại giỏi hơn trong việc nhận diện ai là người đáng tin cậy.

Xu hướng này không chỉ giới hạn trong các thí nghiệm. Những người tin tưởng truyền thông nhiều hơn lại hiểu biết sâu sắc hơn về chính trị và tin tức. Những ai tin vào khoa học cũng thường có trình độ hiểu biết khoa học cao hơn. Dù những bằng chứng này chỉ mang tính tương quan, nhưng điều đó hợp lý: người càng tin tưởng nhiều càng có khả năng xác định chính xác ai là người đáng tin. Cũng như bất kỳ kỹ năng nào khác, niềm tin cũng cần được rèn luyện.

Phát hiện của Yamagishi mang đến một lý do để chúng ta tin tưởng nhiều hơn. Nhưng nghịch lý ở đây là: nếu tin tưởng giúp chúng ta học hỏi, lẽ ra chúng ta phải tin quá nhiều, thay vì quá ít. Trớ trêu thay, chính lợi ích từ niềm tin – rằng ta thu nhận được nhiều thông tin hơn khi tin tưởng – lại khiến ta có xu hướng dè chừng.

Khi bị phản bội, nỗi đau rất rõ ràng, từ sự bực bội, tức giận cho đến tuyệt vọng. Nhưng lợi ích từ bài học mà ta nhận ra sau đó lại dễ bị bỏ qua. Ngược lại, cái giá của việc không tin tưởng một người đáng tin lại gần như vô hình. Ta không biết mình đã bỏ lỡ một tình bạn đẹp chỉ vì không mở lòng. Ta cũng chẳng nhận ra mình đã bỏ qua một lời khuyên hữu ích đến nhường nào.

Chúng ta chưa đặt đủ niềm tin vì cái giá của sự cả tin quá rõ ràng, trong khi lợi ích học hỏi từ nó – cũng như cái giá của sự nghi ngờ sai lầm – lại gần như vô hình. Nếu ta chịu khó cân nhắc những tổn thất và lợi ích tiềm ẩn đó, ta sẽ nhận ra giá trị của niềm tin: những con người đáng quý ta có thể kết bạn, những bài học sâu sắc ta có thể thu nhận.

Cho người khác một cơ hội không chỉ là một hành động đẹp về mặt đạo đức. Đó còn là một lựa chọn thông minh.

Nguồn: The smart move: we learn more by trusting than by not trusting | Aeon.co