Một lý thuyết về kẻ đáng ghét

Bạn có bao giờ cảm thấy mình đang bị vây quanh bởi toàn những kẻ ngốc? Bạn có nghĩ rằng mình là người duy nhất tỉnh táo và hợp lý giữa một thế giới hỗn loạn? Nếu vậy, có lẽ chính bạn mới là kẻ đáng ghét mà mọi người tránh xa.

Hãy thử hình dung thế giới qua đôi mắt của một kẻ như vậy. Hàng người dài dằng dặc trong bưu điện chỉ toàn những kẻ tầm thường, vô nghĩa; thật là một sự bất công khi bạn phải đứng chờ trong khi họ loay hoay với mấy yêu cầu vớ vẩn. Tiếp viên hàng không không phải là một con người với những âu lo và áp lực của riêng cô ấy, mà chỉ là bộ mặt dễ thấy nhất của một hãng bay ngớ ngẩn đang cố ép bạn tắt điện thoại. Người lao công hay thư ký chỉ là những kẻ lười biếng suốt ngày phàn nàn, đáng bị giao cho những việc tầm thường. Người dám phản bác bạn trong buổi họp chắc chắn là một kẻ đần độn cần bị dập tắt ngay lập tức. Bước lên tàu điện ngầm, thay vì thấy con người xung quanh, bạn chỉ thấy một đám đông ngu ngốc cần phải chen lấn để vượt qua.

Chúng ta cần một lý thuyết về những kẻ đáng ghét. Thứ nhất, nó giúp chúng ta có cái nhìn điềm tĩnh và khách quan hơn khi chạm trán với một kẻ như vậy ngoài đời thực. Hãy tưởng tượng một giọng thuyết minh trong phim tài liệu: “Ở đây, chúng ta có thể thấy một kẻ đáng ghét trong môi trường tự nhiên của hắn. Hãy chú ý cách hắn tinh tế điều chỉnh dáng vẻ hách dịch của mình trong bối cảnh một nhà hàng Ý…” Và lý do thứ hai—chà, tôi chưa muốn tiết lộ ngay đâu.

Nhưng trước khi đi sâu vào vấn đề, tôi cần làm rõ một chút về cách sử dụng thuật ngữ. Từ “jerk” (kẻ đáng ghét) có thể mang hai ý nghĩa khác nhau (tạm bỏ qua những cách dùng liên quan đến tình dục hay ý nghĩa thuần túy về mặt thể chất). Nghĩa gốc của “jerk” ám chỉ một kẻ ngốc nghếch, cả tin, nhưng không thực sự xấu xa về mặt đạo đức. Khi Weird Al Yankovic hát vào năm 2006: “Tôi kiện hãng Fruit of the Loom vì khi đội quần lót của họ lên đầu, tôi trông thật ngớ ngẩn”, hay khi Willard Temple viết trên tờ Los Angeles Times vào năm 1959: “Hắn có thể cưới hoa khôi của trường… nhưng thay vào đó, gã tội nghiệp ấy lại phải lòng một cô gái gầy gò, mũi hếch”, thì rõ ràng ý nghĩa của “jerk” ở đây là một kẻ khờ khạo.

Illustration by Paul Blow

Nghĩa gốc này có thể bắt nguồn từ cụm “jerkwater town”—một thị trấn nhỏ đến mức tàu hỏa không thèm dừng, chỉ có nhân viên trên tàu kéo xích lấy nước cho đầu máy. Cụm từ này thể hiện thái độ khinh miệt của những đoàn khách vãng lai. Tuy nhiên, theo thời gian, “jerk” không còn chỉ đơn thuần là một từ mang hàm ý phân biệt giai cấp mà dần trở thành một thuật ngữ mang tính phê phán đạo đức. Sự dịch chuyển ngữ nghĩa này không có gì lạ, Friedrich Nietzsche từng chỉ ra điều đó trong Nguồn gốc của Đạo đức (1887). Trong tiếng Anh, nhiều từ ngữ từng mang ý chê bai giai cấp cũng đã trượt dài sang ý nghĩa đạo đức, như “rude” (thô lỗ), “villain” (tên ác nhân), hay “ignoble” (hèn hạ). Và chính kiểu jerk với ý nghĩa đạo đức này mới là đối tượng mà tôi muốn nói đến.

Có thể bạn đang thắc mắc: Tại sao một triết gia lại quan tâm đến một từ lóng mang tính xúc phạm? Chẳng phải Urban Dictionary đã làm tốt việc giải thích chúng rồi sao? Chẳng phải tôi nên tập trung vào chân lý, cái đẹp, tri thức hay những câu hỏi như “Tại sao lại có thứ gì đó tồn tại thay vì không có gì cả?” (Câu hỏi mà triết gia Sidney Morgenbesser ở Đại học Columbia từng hóm hỉnh đáp lại: “Nếu không có gì cả thì anh vẫn cứ phàn nàn thôi.”) Thực ra, tôi quan tâm đến tất cả những chủ đề đó. Nhưng tôi tin rằng trong cách chúng ta dùng từ “jerk” có chứa một loại trí tuệ dân gian, phản ánh một điều gì đó quan trọng về mặt đạo đức. Tôi muốn chiết tách điều quan trọng ấy, cô đọng lại bản chất của hiện tượng mà từ này đang cố gắng diễn đạt.

Những nghiên cứu trước đây có thể giúp tôi trong hành trình này, chẳng hạn như bài tiểu luận Về Sự Xạo (2005) của triết gia Harry Frankfurt ở Princeton, hay gần hơn với chủ đề của tôi, cuốn Những kẻ khốn nạn (2012) của triết gia Aaron James ở Irvine. Những từ ngữ thô tục mà chúng ta sử dụng có thể tiết lộ rất nhiều điều về hệ giá trị của ta.

Tôi cho rằng cốt lõi của “jerk” theo nghĩa đạo đức chính là: Kẻ đáng ghét là kẻ không thể (hoặc không thèm) nhìn nhận quan điểm của người khác, coi những người xung quanh chỉ là công cụ để thao túng hoặc là những kẻ ngu dốt cần phải đối phó, chứ không phải là những cá nhân có trí tuệ và đạo đức ngang hàng với mình.

Sự thiếu sót này có cả khía cạnh trí tuệ lẫn cảm xúc, và nó biểu hiện ở cả hai phía của mối quan hệ giữa hắn và những người xung quanh. Một kẻ đáng ghét vừa ngu dốt về mặt nhận thức, vừa thiếu đồng cảm về mặt cảm xúc. Hắn không thể nhận ra rằng mình có thể sai và người khác có thể đúng. Những mong muốn, giá trị của người khác không có ý nghĩa gì với hắn, trừ khi chúng phục vụ lợi ích của hắn. Cái dốt nát ngờ nghệch của “jerk” trong nghĩa gốc đã dần biến thành một kiểu dốt nát về đạo đức—một kiểu ngu muội đáng trách hơn nhiều.

Một số đặc điểm liên quan đến "kẻ đáng ghét" đã được tâm lý học và triết học nghiên cứu từ lâu—như bộ ba "tính cách đen tối" gồm chủ nghĩa cơ hội Machiavelli, chứng ái kỷ và tâm thần thái nhân cách, hay khái niệm "kẻ khốn nạn" mà Aaron James đã đề cập. Nhưng cách tôi hiểu về "kẻ đáng ghét" lại khác với tất cả những mô hình đó.

Theo James, "kẻ khốn nạn" là người luôn tự cho mình quyền được hưởng những đặc ân đặc biệt chỉ vì họ nghĩ rằng họ xứng đáng. Đây là một nét tính cách quan trọng của kẻ đáng ghét, nhưng không phải là toàn bộ câu chuyện. Những kẻ thái nhân cách, dù có phần giống với kẻ đáng ghét, lại có sự bốc đồng và ham thích mạo hiểm—những yếu tố không nhất thiết phải có ở kẻ đáng ghét. Một kẻ đáng ghét cũng không cần phải hoàn toàn ái kỷ như một kẻ tự luyến, hay có tư duy mưu mô, toan tính như một kẻ Machiavelli, dù hai đặc điểm này khá phổ biến ở những kẻ đáng ghét.

Quan niệm của tôi về "kẻ đáng ghét" có một sự thống nhất về mặt khái niệm, vừa hấp dẫn về mặt lý thuyết, vừa hữu ích trong việc giải thích những nét đặc trưng khó hiểu của kiểu người này—như chúng ta sẽ thấy.

Trái ngược với kẻ đáng ghét chính là người tử tế. Người tử tế nhìn thấy những người xung quanh, dù là người lạ, như những cá nhân có suy nghĩ riêng, có quan điểm đáng được lắng nghe, có mong muốn và mục tiêu đáng được tôn trọng. Người tử tế sẵn sàng nhường chỗ cho một người đang vội trong siêu thị, dừng lại nhặt giúp tập tài liệu rơi trên đường, hoặc gọi điện xin lỗi ai đó khi vô tình có lời nói hay hành động bất nhã. Trong một cuộc tranh luận, người tử tế có thể nhận ra rằng mình có thể sai và đối phương có thể đúng.

Sự thất bại về đạo đức và cảm xúc của kẻ đáng ghét là điều hiển nhiên. Nhưng thất bại về mặt trí tuệ của hắn cũng rõ ràng không kém—không ai có thể đúng hoàn toàn như hắn vẫn tưởng. Nếu chịu lắng nghe, hắn có thể học được nhiều điều. Một trong những điều quan trọng nhất mà hắn có thể học được, chính là mức độ "đáng ghét" của mình—một sự thật mà, như tôi sẽ giải thích ngay sau đây, một kẻ đáng ghét thực sự lại không bao giờ nhận ra. Và đây chính là lợi ích lớn thứ hai của việc có một lý thuyết về kẻ đáng ghét: nó có thể giúp bạn nhận ra rằng, có khi, chính bạn cũng là một trong số họ.

Nhưng trước khi tiếp tục, tôi muốn làm rõ một số điều.

Thứ nhất, không ai là một kẻ đáng ghét hoàn hảo hay một người tử tế hoàn hảo. Tất nhiên, hành vi của con người thay đổi tùy theo hoàn cảnh. Một số người có thể trở thành kẻ đáng ghét trong các cuộc họp nhóm bán hàng, nhưng lại là người tử tế khi đi du lịch chung với ai đó.

Thứ hai, kẻ đáng ghét là người có lỗi trong việc không thể nhận ra quan điểm và cảm xúc của người khác. Trẻ nhỏ hoặc những người mắc chứng rối loạn tâm thần nghiêm trọng không có khả năng nhìn nhận thế giới từ góc độ của người khác, nên họ không đáng trách và không thể bị xem là kẻ đáng ghét. Hơn nữa, không phải quan điểm nào cũng đáng được tôn trọng ngang nhau. Không xem xét quan điểm của một kẻ phát xít cực đoan chẳng thể coi là một dấu hiệu của sự đáng ghét—dù một người thực sự tử tế có thể cố gắng đến mức tối đa để hiểu họ.

Thứ ba, tôi sử dụng đại từ "hắn" để chỉ kẻ đáng ghét, vì lý do mà có lẽ bạn cũng đoán được. Nhưng nếu gọi người tử tế là "cô ấy" thì lại có vẻ thiên lệch, nên tôi cũng gọi người tử tế là "anh ấy".

Tôi đã nói rằng lý thuyết này có thể giúp chúng ta nhận ra liệu bản thân mình có phải là một kẻ đáng ghét hay không. Nhưng thực tế, đây lại là một câu hỏi khó hơn ta tưởng.

Nhà tâm lý học Simine Vazire từ Đại học Washington từng lập luận rằng chúng ta thường hiểu rõ về bản thân khi nói đến những đặc điểm trung tính và dễ quan sát, nhưng lại rất kém trong việc nhận thức những đặc điểm mang nặng tính đánh giá đạo đức và không dễ nhận diện. Nếu bạn hỏi ai đó rằng cô ấy có nói nhiều không, hay cô ấy thuộc kiểu người căng thẳng hay thoải mái, rồi so sánh với nhận xét từ bạn bè của cô ấy, kết quả thường khá tương đồng—và cũng trùng khớp với những thước đo khách quan của các nhà tâm lý học.

Vì sao? Vì dù có nói nhiều hay ít cũng chẳng sao cả, dù là người sôi nổi hay trầm lắng cũng đều ổn. Hơn nữa, những đặc điểm này rất dễ nhận thấy. Nhưng chẳng ai muốn nghĩ về bản thân như một kẻ cố chấp, ngu ngốc, bất công hay thiếu sáng tạo. Và nếu không muốn nhìn nhận theo cách đó, chúng ta sẽ dễ dàng gạt bỏ những dấu hiệu cho thấy mình thực sự có những đặc điểm đó. Những phẩm chất này thường liên quan đến hành vi theo những cách phức tạp—chúng ta luôn có thể tự thuyết phục rằng mình đã bị hiểu sai. Vì thế, ta thường bỏ qua chính những khuyết điểm của mình.

Trớ trêu thay, một kẻ đáng ghét hoàn hảo hoàn toàn có thể thừa nhận, theo cách hời hợt, rằng hắn là một kẻ đáng ghét. "Thì sao? Ừ, tôi là một kẻ đáng ghét đấy!" hắn có thể nói. Nhưng liệu hắn có thực sự hiểu điều đó? Chắc chắn là không.

Dựa trên mô hình tự nhận thức của Vazire, tôi cho rằng mối tương quan giữa mức độ “đáng ghét” mà một người tự đánh giá về mình và mức độ “đáng ghét” thực sự của họ gần như bằng không. Khái niệm này mang nặng yếu tố đạo đức, và con người thì luôn có xu hướng biện minh cho bản thân một cách dễ dàng!

Tại sao bạn vừa đối xử thô lỗ với cô thu ngân? À, vì cô ấy xứng đáng—vả lại, hôm nay tôi đã có một ngày quá tồi tệ. Tại sao bạn chen ngang vào hàng xe ngay trước lối ra thay vì kiên nhẫn chờ đến lượt? Chẳng phải đó chỉ là một chiến thuật lái xe thông minh thôi sao?—vả lại, tôi đang rất vội! Tại sao bạn lại có vẻ thích thú khi trừ điểm một sinh viên chỉ vì cô ấy nộp bài muộn một giờ? Quy định đã ghi rõ ràng—như vậy mới công bằng với những sinh viên đã cố gắng nộp bài đúng hạn—và khoảnh khắc đó không phải là nụ cười, mà chỉ là một cái nhăn mặt.

Cách hiệu quả nhất để nhận ra những khuyết điểm trong tính cách của mình là lắng nghe những lời góp ý thẳng thắn từ những người mà ta thực sự tôn trọng. Nhưng điều này lại là trở ngại lớn đối với kẻ đáng ghét. Bởi vì, theo định nghĩa, hắn không hề coi trọng góc nhìn của những người xung quanh. Hắn có xu hướng xem những người chỉ trích mình là kẻ ngốc, hoặc thậm chí cũng là những kẻ đáng ghét—thay vì thực sự tiếp thu những lời phê bình ấy.

Dù vậy, một kẻ đáng ghét "hoàn hảo" hoàn toàn có thể thừa nhận, theo một cách hời hợt, rằng hắn là kẻ đáng ghét. "Thì sao? Ừ, tôi là kẻ đáng ghét đấy!" hắn có thể nói. Nhưng chừng nào nhãn mác ấy vẫn không khiến hắn cảm thấy chút hổ thẹn nào, thì sự thiếu hiểu biết về đạo đức của hắn vẫn còn nguyên vẹn. Một phần bản chất của việc không thể nhìn nhận quan điểm của người khác chính là không nhận ra rằng thái độ thờ ơ, gạt phắt những suy nghĩ và lo lắng của họ sang một bên, là một điều sai trái.

Trớ trêu thay, người tử tế lại chính là người luôn lo lắng rằng mình có thể vừa cư xử không đúng mực, rằng có thể mình đã hành động quá đáng, và cảm thấy thôi thúc phải sửa sai. Cảm giác bất an này là điều không thể xảy ra nếu bạn không thực sự quan tâm đến suy nghĩ của người khác. Thực ra, chính nỗi băn khoăn ấy đã tạo nên một khoảng cách nhất định giữa bạn và kẻ đáng ghét—bởi chỉ cần bận tâm đến điều đó thôi đã khiến bạn bớt đáng ghét hơn rồi. Nhưng một khi bạn tự an ủi bản thân bằng suy nghĩ đó và ngừng lo lắng, thì chính bạn lại đang vô hiệu hóa nền tảng của sự an ủi ấy.

Những kẻ đáng ghét thường trút sự khó chịu của mình lên những người có địa vị thấp hơn trong xã hội, hoặc những người xa lạ. Nhân viên phục vụ, sinh viên, thư ký, người đi đường—họ là những người phải gánh chịu phần lớn sự khó chịu ấy. Nhưng với một chút tự kiểm soát, kẻ đáng ghét—dù luôn ngầm hoặc công khai xem mình quan trọng hơn đa số những người xung quanh—vẫn hiểu rằng quan điểm của những người ở trên mình trong hệ thống thứ bậc cũng đáng được xem xét. Thậm chí, hắn còn có thể thực sự kính trọng những cấp trên của mình. Có lẽ, sự tôn trọng đối với người quyền thế đã ăn sâu vào bản năng con người đến mức không thể hoàn toàn mất đi. Cũng có thể, kẻ đáng ghét vẫn giữ lại một chút quan tâm đối với những người mà hắn có thể hưởng lợi, trực tiếp hoặc gián tiếp, từ việc lấy lòng họ. Ít nhất thì hắn cũng đủ quan tâm đến đánh giá của họ để thể hiện sự tôn trọng một cách chiến thuật khi có mặt họ. Dù động cơ có là gì đi nữa, một kẻ đáng ghét điển hình sẽ "nịnh trên, đạp dưới". CEO của công ty hiếm khi nhận ra ai là kẻ đáng ghét, nhưng với các thư ký thì đó chẳng phải điều gì bí ẩn.

Vì kẻ đáng ghét thường phớt lờ suy nghĩ của những người có địa vị thấp hơn, hắn cũng ít khi nhận thức được hình ảnh của mình trong mắt họ. Điều này dẫn đến những nghịch lý đáng ngạc nhiên. Hắn có thể nổi cơn thịnh nộ vì một lỗi chính tả nhỏ trong tài liệu của sinh viên hay thư ký, trong khi bản thân lại mắc vô số lỗi. Hắn có thể khăng khăng đòi hỏi sự đúng giờ, trong khi chính mình luôn trễ hẹn. Hắn có thể nghiêm khắc trách mắng người khác và mong họ vui vẻ đón nhận, nhưng lại căm ghét đến cùng bất kỳ lời phê bình nào nhắm vào mình. Những sự thiếu công bằng này phản ánh tầm nhìn hạn hẹp của hắn về đạo đức, bắt nguồn từ sự thờ ơ với quan điểm của người khác. Những nghịch lý ấy sẽ trở nên hiển nhiên nếu hắn thực sự đặt mình vào vị trí của cấp dưới mà không có động cơ ích kỷ hay tự biện hộ—nhưng đó chính là điều mà kẻ đáng ghét không bao giờ làm.

Cảm giác quan trọng về bản thân là một cái cớ đầy hấp dẫn để phớt lờ lợi ích và mong muốn của người khác.

Sự xấu hổ, đối với kẻ đáng ghét, gần như không tồn tại—ít nhất là trước mặt những người dưới quyền. Để cảm thấy xấu hổ, ta phải tưởng tượng được ánh mắt phán xét của những người mà ta thực sự coi trọng. Nhưng khi vòng tròn những người mà kẻ đáng ghét xem là ngang hàng hoặc trên mình ngày càng thu hẹp, khả năng cảm thấy hổ thẹn của hắn cũng dần biến mất—và cùng với đó, hắn cũng đánh mất một cánh cửa quan trọng dẫn đến sự tự nhận thức về đạo đức.

Càng leo cao trên bậc thang xã hội, con người càng dễ trở thành kẻ đáng ghét. Đây là một suy nghĩ điển hình của kẻ đáng ghét: "Tôi quan trọng, và tôi đang bị bao vây bởi lũ ngu ngốc!" Cả hai nửa của câu nói này đều giúp hắn che giấu bản chất thực sự của mình. Cảm giác quan trọng về bản thân cho hắn cái cớ để phớt lờ mong muốn và lợi ích của người khác. Còn việc nghĩ rằng những người xung quanh đều kém cỏi lại giúp hắn có lý do để xem nhẹ quan điểm của họ.

Càng bước lên cao, hắn càng dễ tìm thấy bằng chứng cho thấy mình quan trọng hơn người khác (mức lương khổng lồ, chỗ ngồi hạng nhất) và cho thấy những kẻ dưới quyền hắn thật kém cỏi (vì họ không thể vươn lên như hắn). Hơn nữa, những kẻ xu nịnh sẽ dần thay thế những người dám chỉ trích thẳng thắn.

Tất nhiên, đây không phải là lý do duy nhất giải thích vì sao những kẻ đáng ghét lại phổ biến trong giới quyền lực. Có thể, chính những kẻ đáng ghét có nhiều khả năng thăng tiến trong kinh doanh và học thuật hơn những người tử tế—những người quá bận rộn giúp đỡ người khác mà quên đi lợi ích của chính mình. Nhưng tôi nghi ngờ rằng nguyên nhân còn đi theo hướng ngược lại: thành công không chỉ ưu ái những kẻ đáng ghét đã có sẵn, mà còn nuôi dưỡng thêm những kẻ mới.

Kẻ đạo đức giả đáng ghét là một giống loài đặc biệt, đáng để ta lưu tâm. Charles Dickens là bậc thầy trong việc khắc họa kiểu người này: những thầy giáo, mục sư, viên chức nhỏ nhen hay những kẻ thương nhân tự mãn. Scrooge lên án người nghèo là lười biếng, ông Bumble thì sững sờ khi Oliver Twist dám ngỏ lời xin thêm thức ăn. Họ đều coi thường ý kiến và mong muốn của những kẻ dưới mình trong xã hội, đều có một cái tôi tự phụ phình to đến mức mù quáng trước ánh nhìn thực sự của người khác dành cho họ, và đều tự biện minh bằng một mạng lưới dày đặc những điều “nên” đầy tính đạo đức giả.

Scrooge và Bumble chỉ là những nhân vật biếm họa, và ta có thể chắc chắn rằng mình không đến mức tệ như họ. Nhưng khi nhìn vào bản thân và tất cả những ai không phải là bậc thánh thiện tuyệt đối, tôi nhận ra một xu hướng rất con người: ta luôn tìm cách hợp lý hóa đặc quyền của mình bằng những lý do mang danh đạo đức nhưng thực chất là ngụy biện. Đây là lý do tôi cố tình lách luật để con gái mình được vào trường tốt nhất. Đây là lý do vị chủ tọa hội nghị nên gọi tôi phát biểu thay vì cô nghiên cứu sinh giơ tay trước. Đây là lý do tại sao tôi có thể giữ khư khư bốn trăm cuốn sách thư viện trong văn phòng của mình mà chẳng thấy ngại ngùng gì cả...

Dù ở lĩnh vực nào, kẻ đạo đức giả đáng ghét cũng luôn tỏa ra một luồng khí xem thường mọi thứ ngoài những điều hắn quan tâm.

Giới triết gia dường như đặc biệt có tài trong chuyện này. Với chút công sức, ta có thể bịa ra một lý do đạo đức để biện hộ cho bất cứ hành động nào! Có lẽ đó là lý do vì sao các nhà triết học đạo đức cũng chẳng cư xử tốt hơn mặt bằng chung là bao—đây là điều tôi và các cộng sự đã phát hiện qua nhiều nghiên cứu thực nghiệm, từ việc ăn cắp sách thư viện, cách cư xử tại hội thảo chuyên môn, cho đến tỷ lệ quyên góp từ thiện và cả chuyện gia nhập Đảng Quốc Xã vào những năm 1930. Kẻ đạo đức giả đáng ghét biện minh cho sự thờ ơ của mình đối với người khác, và chính sự thờ ơ ấy lại khiến hắn miễn nhiễm trước những lời phê bình từ bên ngoài, tạo thành một vòng luẩn quẩn tự bao bọc. Đây là lý do hắn thấy chẳng có gì sai khi tán tỉnh cấp dưới hay kê khống chi tiêu—bọn ngốc kia có ý kiến gì thì cứ kệ. Nếu thích, hắn có thể phủ lên tất cả bằng một lớp áo học thuật bóng bẩy.

Chính vì lẽ đó, kẻ đạo đức giả đáng ghét dễ mắc những sai lầm nghiêm trọng trong quan điểm đạo đức của mình. Một phần vì hắn thường dùng đạo đức để phục vụ lợi ích cá nhân, một phần vì hắn không coi trọng góc nhìn của người khác nên mất đi một kênh quan trọng để hiểu biết thế giới. Nhưng không chỉ có thế. Khi không biết trân trọng góc nhìn của người khác, hắn cũng không thể hiểu được đầy đủ những giá trị đẹp đẽ của cuộc sống—chẳng hạn như sự kỳ diệu của khiêu vũ, thể thao, thiên nhiên, thú cưng, các nghi lễ văn hóa địa phương, hay bất cứ điều gì hắn không hứng thú. Hãy nghĩ đến một học giả lôi thôi, bù xù, chỉ biết cau mày khinh bỉ khi thấy ai đó dành thời gian đi làm móng. Hoặc một tiểu thư bóng bẩy không thể hiểu nổi vì sao có người lại phí cả đời vùi mình vào những bản thảo tiếng Latinh cũ kỹ. Dù là ai đi nữa, kẻ đạo đức giả đáng ghét luôn tỏa ra một sự khinh thị âm ỉ đối với tất cả những gì không thuộc về thế giới của hắn.

Hơn thế nữa, lòng bao dung chính là cốt lõi của đạo đức trong đời sống thực tế. Không ai là hoàn hảo: lời nói chưa tròn trịa, đến trễ vài phút, trang phục kém tinh tế, cử chỉ đôi khi cáu gắt, có chút ích kỷ trong lựa chọn, hay đơn giản chỉ là tách cà phê đắt hơn mức cần thiết. Lòng bao dung thực sự giúp ta bỏ qua những thiếu sót ấy—hoặc tốt hơn nữa, không hề để ý đến chúng. Nhưng kẻ đạo đức giả đáng ghét lại chẳng hề có được sự bao dung đó. Hắn không hiểu rằng người khác cũng phải vật lộn để đạt được những chuẩn mực mà hắn tự cho là mình có. Hắn không nhận ra rằng đôi khi những điều hắn coi là sai trái thực chất lại chẳng có gì đáng trách. Nguyên tắc đạo đức cứng nhắc đến với hắn một cách tự nhiên. (Trong khi lòng bao dung là điều tự nhiên đối với những người nhân hậu.) Và nếu có bao dung, sự bao dung của hắn cũng thường méo mó—hắn tha thứ cho những lỗi lầm giống của mình, hoặc vì một lý do nào đó có lợi cho bản thân. Hãy nghĩ đến một kẻ đáng ghét kinh điển khác trong văn học: thầy giáo Severus Snape, luôn hăm hở trừng phạt Harry Potter hay bất cứ ai hắn thấy khó chịu, lúc nào cũng sục sôi bất bình, nhưng lại thường phán xét sai lầm—trái ngược hẳn với sự bao dung và tầm nhìn rộng lớn của cụ Dumbledore.

Mặc dù gần như chắc chắn có những lỗ hổng trong đạo đức, đôi khi kẻ đạo đức giả đáng ghét vẫn có thể đúng về một vấn đề quan trọng nào đó (như Snape đã từng đúng). Đặc biệt là khi hắn chọn một lý tưởng xã hội lớn để theo đuổi. Hắn không nhất thiết chỉ quan tâm đến tiền bạc hay danh vọng. Đôi khi, một lòng nhiệt thành mang tính trừu tượng đối với công lý hay chính trị có thể thay thế cho sự quan tâm chân thành với những con người ngay trước mắt hắn, thậm chí dẫn đến sự hy sinh đáng kể. Còn những người nhân hậu thì thường gặp bất lợi trong các cuộc chiến xã hội: chính khả năng thấu hiểu góc nhìn đối lập khiến họ thiếu đi sự tự tin tuyệt đối, và họ ít sẵn sàng giẫm đạp lên người khác để đạt được mục tiêu. Vì thế, trong một số phong trào, kẻ đạo đức giả đáng ghét có thể trở thành một nhà lãnh đạo hiệu quả. Nhưng tôi sẽ không nêu ví dụ cụ thể nào, vì có thể tôi sẽ mắc sai lầm và khiến ai đó phật lòng.

Làm sao để ta hiểu được chính mình, hiểu rõ bản chất đạo đức của mình? Ta có thể thử khoác lên vài nhãn mác: "lười biếng", "đáng ghét", "thiếu tin cậy" – nhưng có thực sự đó là ta không? Theo nghiên cứu của Vazire và các nhà tâm lý học về tính cách, cách tiếp cận này có lẽ không mang lại nhiều điều sáng tỏ. Một hướng đi hiệu quả hơn, tôi nghĩ, là chuyển từ việc tự soi chiếu bản thân (tôi là người như thế nào?) sang việc lắng nghe từ góc nhìn của người khác (bạn thấy tôi là người thế nào?). Thay vì mãi quẩn quanh trong suy nghĩ của chính mình, hãy thử mở lòng lắng nghe.

Lý tưởng nhất, bạn sẽ có vài người trong đời thực sự hiểu rõ con người bạn, những người có sự chính trực và thực lòng quan tâm đến phẩm cách của bạn. Họ có thể thẳng thắn nhưng đầy yêu thương, soi rọi những thiếu sót của bạn dưới ánh sáng và buộc bạn phải đối diện với chúng. Hãy cho họ cơ hội để làm điều đó – và chuẩn bị tinh thần để thất vọng về chính mình.

Nếu làm đúng cách, cách tiếp cận này có thể giúp bạn nhận ra những tính cách như lười biếng hay thiếu tin cậy, đặc biệt khi giới hạn phạm vi: lười biếng trong việc gì, thiếu tin cậy trong chuyện gì. Nhưng như tôi đã đề cập, sự đáng ghét thì không dễ đo lường đến vậy. Bởi lẽ, nếu một người đã đi quá xa trên con đường ấy, họ sẽ chẳng còn biết lắng nghe theo cách đúng đắn nữa. Họ sẽ nghĩ rằng những người chỉ trích mình chỉ toàn là kẻ ngốc (ít nhất là trong vấn đề này). Họ tin rằng người khác không hiểu được góc nhìn của họ – nhưng thực ra, chính họ mới là người không hiểu được góc nhìn của người khác.

Có lẽ, cách tốt nhất để nhận ra mình đáng ghét đến đâu không phải là tự suy xét về bản thân (ngôi thứ nhất), cũng không phải là trò chuyện với những người thân cận (ngôi thứ hai), mà là một điều gì đó khách quan hơn – một cách nhìn từ bên ngoài (ngôi thứ ba). Mỗi khi bạn nhìn quanh, có phải bạn luôn thấy mình được bao vây bởi những kẻ ngốc, những con người tẻ nhạt, những khuôn mặt vô danh, những kẻ đối địch, những kẻ dễ bị lừa gạt, và tất nhiên, cả những kẻ đáng ghét? Có phải bạn là người duy nhất ở đây có lý lẽ, có năng lực, có sự sáng suốt?

Nói cách khác, hình ảnh về thế giới mà tôi mô tả ở đầu bài viết này có quen thuộc với bạn không?

Nếu bạn đủ trung thực với bản thân để cảm thấy một chút xấu hổ khi nhận ra hình ảnh đó có phần giống với góc nhìn của mình, thì có lẽ bạn chưa phải một kẻ đáng ghét ở mức độ "kim cương thuần khiết". Nhưng ai lại hoàn toàn trong sạch chứ? Chúng ta đều lơ lửng đâu đó ở khoảng giữa. Chính điều đó khiến thế giới quan của một kẻ đáng ghét trở nên dễ nhận diện đến thế – bởi đôi lúc, nó cũng là thế giới quan của chính chúng ta. Nhưng may mắn thay, chỉ là đôi lúc mà thôi.   

Nguồn: A theory of jerks | Aeon.co