Hãy nghĩ về rối loạn tâm lý như những thói quen "bám dính" của tâm trí

Rối loạn tâm lý thực chất là gì? Câu hỏi này quan trọng hơn chúng ta nghĩ. Nó không chỉ ảnh hưởng đến cách các nhà nghiên cứu tìm hiểu về rối loạn tâm lý, mà còn định hình thái độ của xã hội đối với những người mắc phải và cả phương pháp điều trị dành cho họ.

Thế nhưng, dù quan trọng như vậy, vẫn chưa có câu trả lời thống nhất. Có người xem rối loạn tâm lý là bệnh lý của não bộ. Có người lại cho rằng đó là một khái niệm mang tính xã hội, dùng để y khoa hóa những hành vi lệch chuẩn. Một số ý kiến khác xem đây là những phản ứng tiến hóa vốn từng hữu ích nhưng giờ không còn phù hợp với cuộc sống hiện đại. Có người lại ví chúng như những lỗi lập trình trong tư duy của con người. Lại có người tin rằng, rối loạn tâm lý đơn giản chỉ là phản ứng tự nhiên trước những hoàn cảnh bi đát.

Khi bắt đầu học để trở thành nhà tâm lý lâm sàng, tôi cảm thấy bối rối trước quá nhiều cách hiểu khác nhau về rối loạn tâm lý. Điều gì mới thực sự khiến một trạng thái tâm trí trở thành "rối loạn" hay "mất chức năng"? Vì vậy, khi bước vào nghiên cứu tiến sĩ, tôi quyết định tìm kiếm một góc nhìn rõ ràng hơn về khái niệm này – nền tảng cốt lõi của tâm thần học, tâm lý học lâm sàng và cả những thảo luận rộng hơn về sức khỏe tinh thần.

Quan sát đầu tiên của tôi là: cách chúng ta định nghĩa rối loạn tâm lý phụ thuộc vào cách chúng ta hiểu về cơ thể và tâm trí con người. Chẳng hạn, một nhà sinh học tế bào có thể coi rối loạn tâm lý là một bệnh của não bộ, trong khi một nhà xã hội học lại xem đó là sản phẩm của xã hội. Nhận thức về cách con người vận hành sẽ ảnh hưởng đến quan niệm của chúng ta về điều gì được xem là "rối loạn". Nếu có thể quay ngược thời gian về gặp Descartes, có lẽ ông sẽ lý giải rối loạn tâm lý theo quan điểm nhị nguyên của mình: đó có thể là sự "hư hỏng" của linh hồn, hoặc một sự trục trặc nào đó trong cách linh hồn giao tiếp với cơ thể qua tuyến tùng.

Photo by Priscilla du Preez/Unsplash

Nhận thức này đặt ra những câu hỏi thú vị: Liệu có cách hiểu nào về con người giúp ta suy nghĩ sâu sắc hơn về rối loạn tâm lý? Liệu một góc nhìn toàn diện hơn có thể mang đến cách tiếp cận hữu ích hơn? Để thu hẹp phạm vi nghiên cứu, tôi tìm đến một lý thuyết gọi là "Chủ nghĩa hiện thân hành động" (Embodied Enactivism).

Chủ nghĩa hiện thân hành động là một nhánh nghiên cứu mới trong triết học tâm trí và khoa học nhận thức. Nó xem xét con người một cách toàn diện: vừa là một thực thể sinh học với những quá trình sinh lý phức tạp, vừa là một cá thể mang ý nghĩa và chịu tác động từ môi trường xung quanh. Điểm hấp dẫn của góc nhìn này là nó không giản lược con người thành chỉ bộ não hay chỉ một phần của hệ sinh học, mà nhìn nhận tất cả như một chỉnh thể động, luôn tương tác với thế giới.

Theo chủ nghĩa hiện thân hành động, tâm trí được định nghĩa bởi ba yếu tố: hiện thân, nhúng mình, và hành động.

• Hiện thân có nghĩa là tâm trí không chỉ nằm trong não bộ mà là sự phối hợp của cả hệ thống não - cơ thể. Chúng ta không phải những bộ não lái cơ thể như lái một cỗ máy, mà bản thân cơ thể là một phần của "cái tôi".
• Nhúng mình thể hiện sự kết nối hai chiều giữa chúng ta và thế giới xung quanh, nơi ta vừa tác động lên môi trường, vừa chịu sự tác động từ nó. Môi trường này không chỉ là vật lý mà còn bao gồm cả yếu tố văn hóa - xã hội.
• Hành động có nghĩa là chúng ta không chỉ quan sát thế giới như một tập hợp những sự kiện rời rạc, mà luôn trải nghiệm nó với một ý nghĩa nhất định. Ý nghĩa đó không chỉ nằm sẵn ngoài kia, cũng không phải do ta hoàn toàn tự tạo ra, mà xuất hiện từ mối liên hệ giữa thế giới và mục đích sinh tồn của chúng ta. Nói cách khác, thế giới mang ý nghĩa đối với chúng ta bởi vì chúng ta tồn tại trong nó.

Cách tiếp cận này giúp ta nhìn nhận rối loạn tâm lý như một hệ thống phức hợp, trong đó não bộ, cơ thể và môi trường tác động lẫn nhau. Nó cũng phù hợp với thực tế rằng rối loạn tâm lý không thể quy về một nguyên nhân đơn lẻ, chẳng hạn như mất cân bằng hóa học trong não. Thay vào đó, chúng là mạng lưới những cơ chế đan xen nhau, kéo dài từ cấp độ gene đến yếu tố văn hóa, duy trì những khuôn mẫu hành vi không thích nghi.

Hơn thế nữa, chủ nghĩa hiện thân hành động còn mang đến cách nhìn mới về giá trị và chuẩn mực. Thay vì xem rối loạn tâm lý là một sự lệch chuẩn thuần túy theo quan điểm xã hội hay là một căn bệnh khách quan, nó kết hợp cả hai yếu tố: rối loạn tâm lý là những khuôn mẫu suy nghĩ, cảm xúc và hành vi khiến con người mâu thuẫn với chính cách họ tồn tại trong thế giới. Đây là điểm giao thoa giữa cách nhìn khách quan và chủ quan, có thể giúp dung hòa những tranh luận vốn dai dẳng trong ngành tâm lý học.

Tóm lại, nếu ta hình dung tâm trí con người như một dòng chảy, thì rối loạn tâm lý giống như những chỗ nước xoáy – những thói quen tâm trí mắc kẹt trong một vòng lặp không lối thoát. Và có lẽ, thay vì chỉ cố gắng "sửa chữa" bộ não hay áp đặt những chuẩn mực lên con người, ta cần hiểu rõ hơn về sự kết nối giữa họ và thế giới – bởi vì chính trong sự kết nối đó, ý nghĩa thực sự của rối loạn tâm lý mới dần được hé mở.

Có một nghịch lý thú vị cho thấy tại sao việc nhìn nhận rối loạn tâm lý dưới lăng kính của chủ nghĩa hiện thân và hành vi tạo tác (embodied enactivism) lại có giá trị. Ngày càng có nhiều nghiên cứu ủng hộ cách tiếp cận này, vốn cho rằng rối loạn tâm lý không phải là những căn bệnh với bản chất cố định, mà là mạng lưới của nhiều cơ chế tác động lẫn nhau. Dù bị chi phối bởi vô số yếu tố từ não bộ, cơ thể đến môi trường sống, ta vẫn nhận thấy những khuôn mẫu đau khổ và rối loạn quen thuộc—như trầm cảm hay lo âu—thay vì một mớ hỗn độn của những vấn đề cá nhân riêng lẻ. Vì sao lại như vậy?

Chủ nghĩa hiện thân và hành vi tạo tác gợi ý rằng những khuôn mẫu này thực chất là những "khuynh hướng dính chặt" (sticky tendencies) trong hệ thống não bộ - cơ thể - môi trường của con người. "Dính chặt" ở đây có thể hiểu giống như khái niệm "hồ chứa hấp dẫn" (attractor basin) trong toán học—một trạng thái mà một hệ thống có xu hướng rơi vào và mắc kẹt ở đó, bất kể xuất phát điểm ban đầu là gì. Nói một cách đơn giản hơn, rối loạn tâm lý là những lối mòn trong suy nghĩ, hành vi và cảm xúc mà con người rất dễ rơi vào, và một khi đã mắc kẹt trong đó, ta khó có thể thoát ra vì chúng có cơ chế tự duy trì.

Lấy trầm cảm làm ví dụ. Một phần bản chất của trầm cảm chính là nó tạo ra một vòng lặp suy nghĩ - cảm xúc - hành vi mà hệ thống tâm lý con người rất dễ mắc kẹt trong đó. Từ góc nhìn này, rối loạn tâm lý không phải là những thứ do con người tùy tiện đặt ra, mà là những mô thức có thật trong thế giới, có thể được khám phá và lý giải. Và quan trọng nhất, điều đó có nghĩa là chúng ta có thể tìm cách để giải thích và can thiệp vào chúng.

Hãy tưởng tượng bạn đang cầm trên tay một chiếc khay lớn, có đáy uốn lượn như một địa hình với những ngọn đồi và thung lũng nhỏ. Giờ hãy thả một viên bi vào khay và nghiêng tay để viên bi lăn theo địa hình đó. Bạn sẽ thấy viên bi bị mắc kẹt ở các thung lũng, lướt qua các đỉnh đồi, đôi khi lặp lại một số quỹ đạo nhất định. Trong phép ẩn dụ này, vị trí của viên bi trong khay tượng trưng cho trạng thái tinh thần của một người, còn hình dạng của địa hình tượng trưng cho vô số yếu tố tác động đến hành vi—từ hóa học thần kinh cho đến văn hóa xã hội. Ở góc trên cùng bên trái của khay, có một thung lũng sâu hơn hẳn, đại diện cho trầm cảm hoặc một rối loạn tâm lý nào đó. Khi viên bi rơi vào thung lũng này, bạn phải nghiêng khay rất mạnh, thậm chí lắc dữ dội thì mới có thể đưa nó ra khỏi đó. Trong lúc mắc kẹt, viên bi chỉ có thể lăn qua lăn lại trong không gian chật hẹp của thung lũng, lặp đi lặp lại cùng một mô thức hành vi. Đó là lý do vì sao trầm cảm lại "dính chặt".

Theo góc nhìn này, nếu muốn hiểu về trầm cảm (hay bất kỳ rối loạn tâm lý nào khác), ta cần xem xét mạng lưới các yếu tố đã tạo ra và duy trì trạng thái đó. Ta cần tìm hiểu xem hệ thống này được cấu thành như thế nào để khiến một người tiếp tục mắc kẹt trong mô thức suy nghĩ, cảm xúc và hành vi có hại cho chính họ.

Dĩ nhiên, tôi không cho rằng chủ nghĩa hiện thân và hành vi tạo tác là câu trả lời cuối cùng cho câu hỏi: "Rối loạn tâm lý là gì?". Nhưng tôi tin rằng đây là một cách tiếp cận khả thi, giúp tôi tìm được sự sáng tỏ trong quá trình đào tạo tâm lý lâm sàng của mình. Nếu muốn khoa học về rối loạn tâm lý tiến xa hơn, chúng ta cần tiếp tục đặt ra câu hỏi này và không ngừng tinh chỉnh câu trả lời.

Nguồn: Think of mental disorders as the mind’s ‘sticky tendencies’ | Aeon.co