“Sự lười biếng” có bắt đầu từ trong não?

Chúng ta ai cũng biết những người có mức độ động lực rất khác nhau. Có người sẵn sàng bước thêm một dặm trong bất kỳ việc gì. Có người lại chẳng buồn nhấc tay, như thể không thể tự khiến mình bỏ công sức ra. Ta thường nghĩ họ là “lười”, thích nằm dài trên ghế sofa hơn là lên kế hoạch cho một dự án mới. Điều gì ẩn sau sự khác biệt ấy? Hầu hết chúng ta có lẽ sẽ cho rằng đó là do tính khí, hoàn cảnh, giáo dục hay thậm chí là hệ giá trị.

Nhưng nghiên cứu trong lĩnh vực thần kinh học và ở những bệnh nhân mắc rối loạn não bộ đang thách thức những giả định này, bằng cách hé lộ những cơ chế trong não chi phối động lực. Khi những hệ thống này trục trặc, những người từng rất nhiệt huyết có thể trở nên thờ ơ một cách bệnh lý. Từ chỗ tò mò, năng nổ, sáng tạo trong công việc, trong đời sống xã hội và trong tư duy, họ có thể bỗng chốc trở thành một phiên bản hoàn toàn trái ngược.

Ví dụ, trong phòng khám của tôi, có một thanh niên tên David. Cậu từng là nhân viên xuất sắc trong công ty, nhưng đột nhiên mất hết hứng thú với công việc lẫn với mọi người xung quanh. Trước đây, David là người năng suất, hướng ngoại, luôn chủ động trong công việc và trong các mối quan hệ. Vậy mà giờ, cậu hầu như chẳng làm gì và trông như chẳng quan tâm đến gì. Như chính lời cậu nói, cậu “chẳng buồn để ý”. Sau cùng, David bị sa thải, nhưng lại phản ứng bằng sự thờ ơ hoàn toàn. Cậu thậm chí chẳng thèm đăng ký trợ cấp thất nghiệp. Thấy cậu không trả nổi tiền thuê nhà, bạn bè cho cậu ở nhờ. Rồi họ nhanh chóng hối hận: David chẳng làm gì cả ngày, chỉ ngồi đợi họ về để nấu ăn cho cậu. Bác sĩ gia đình cho David dùng thuốc chống trầm cảm, nhưng vô tác dụng.

Nhưng David không hề bị trầm cảm. Thật ra, cậu khá vui vẻ. Sau khi tìm hiểu sâu hơn, chúng tôi phát hiện nguyên nhân là hai cơn đột quỵ nhỏ, mỗi bên một điểm trong não. Chúng nằm ở hạch nền - những nhân xám giữ vai trò then chốt trong hành vi có động lực. Nghiên cứu ở người và động vật đã chỉ ra rằng hạch nền chính là cầu nối giữa nhu cầu, mong muốn và hành động.

“Những người thờ ơ thường không muốn bỏ công sức ra khi phần thưởng trông có vẻ nhỏ bé.” Minh họa: Elia Barbieri/The Guardian

Khi hạch nền gặp trục trặc, con người không tự khởi động hành động, dù họ vẫn có thể làm nếu được nhắc. David, chẳng hạn, vẫn có thể đổ rác hay dọn nhà nếu có người yêu cầu. Nhưng nếu để cậu tự xoay sở, cậu sẽ chẳng làm gì. Các nghiên cứu về những người mắc chứng thờ ơ cho thấy nhiều người trong số họ không cảm thấy đủ “đáng” để ra tay hành động. Cái giá của việc nỗ lực dường như không đáng so với lợi ích có thể đạt được.

Ở một số bệnh nhân, những loại thuốc tăng cường hệ dopamine trong não có thể khôi phục động lực. Dopamine giữ vai trò quan trọng trong hệ thống thưởng của não, nhưng thay vì tạo ra cảm giác dễ chịu như ta từng nghĩ, những nghiên cứu mới cho thấy dopamine giúp thúc đẩy “sự muốn”, khiến con người chủ động tìm kiếm những kết quả mà họ cho là đáng giá. David đã được điều trị thành công theo cách này: mức độ động lực của cậu tăng trở lại khi dùng thuốc kích hoạt thụ thể dopamine trong não. Nhờ đó, David tìm được việc mới, sống độc lập trở lại và thậm chí tìm được một người bạn đời, những điều mà trước đây, trong trạng thái thờ ơ, cậu chẳng bao giờ buồn nghĩ đến.

Những bài học từ các bệnh nhân như David có thể áp dụng cho cả những người bình thường đang trải qua sự thờ ơ. Tại Đại học Oxford, chúng tôi đã quét não những sinh viên có mức độ động lực khác nhau, từ cực kỳ năng nổ đến vô cùng thờ ơ. Chúng tôi phát hiện những khác biệt rõ rệt trong cấu trúc não bộ của họ. Bản thân điều đó không có gì lạ: mọi hệ sinh học làm nên con người đều mang sự đa dạng tự nhiên, chịu ảnh hưởng bởi di truyền và môi trường. Điều thú vị nằm ở chỗ: những vùng não liên quan đến động lực lại hoạt động vất vả hơn ở những sinh viên thờ ơ, khi chúng tôi yêu cầu họ đưa ra lựa chọn xem một hành động nào đó có đáng để bỏ công sức hay không.

Việc phải quyết định xem một việc có đáng để bỏ công sức hay không dường như khiến những người thờ ơ kiệt sức hơn, đến mức họ thường né tránh luôn quyết định ấy.

Tại sao lại như vậy? Ta biết rằng hầu như ai cũng sẵn sàng làm việc vì những phần thưởng lớn. Một phát hiện lặp đi lặp lại ở những người thờ ơ là: khác với những người có động lực, họ không muốn bỏ công sức ra khi phần thưởng có vẻ nhỏ. Trong nghiên cứu của chúng tôi, mọi người được yêu cầu quyết định xem họ có muốn thực hiện một hành động đơn giản – bóp một dụng cụ đo lực ở nhiều mức độ nặng nhẹ khác nhau, để đổi lấy phần thưởng tiền rất nhỏ, được biểu tượng trên màn hình bằng những quả táo. Một số lựa chọn thì quá rõ ràng: “một quả táo cho mức nỗ lực tối đa” (không đáng) hay “15 quả táo cho mức nỗ lực vừa phải” (quá đáng để làm). Nhưng có những đề nghị khó phân định hơn, như “sáu quả táo cho 80% sức lực”. Người có động lực đưa ra quyết định rất nhanh. Người thờ ơ thì chậm lại, do dự rất lâu trước những lựa chọn ở ranh giới. Não họ phải làm việc vất vả hơn để đi đến một quyết định, mà việc suy nghĩ quá nhiều thì lại thường khiến ta khó chịu, và ta sẽ tránh nếu có thể.

Vì thế, với người thờ ơ, chỉ riêng việc cân nhắc xem một điều gì đó có đáng làm hay không đã đủ khiến họ kiệt quệ – và họ né tránh bằng cách không quyết định gì cả. Khi đứng trước lựa chọn làm hay không làm, họ có xu hướng nghiêng về “không”.

Điều này có ý nghĩa gì với những người bị gán là lười trong chúng ta hoặc với bạn bè, người thân của họ, những người đang mong chờ một sự thay đổi? Có lẽ việc trách móc hay quở trách họ, như thể sự thờ ơ là một lựa chọn đạo đức, sẽ chẳng mang lại kết quả. Thay vào đó, các nhà nghiên cứu đang tập trung vào chính sự ngại ngần khi phải suy nghĩ xem một hoạt động có đáng giá hay không.

Một cách thực tế để vượt qua điều này là lập kế hoạch cho ngày hoặc tuần sắp tới. Điều này tạo ra một nhịp sinh hoạt có cấu trúc, giúp giảm bớt gánh nặng phải liên tục suy nghĩ xem từng việc có đáng làm hay không. Bạn đưa ra lựa chọn từ sớm, để không bị vướng lại bởi nó trong khoảnh khắc. Lý tưởng nhất là một vài hoạt động trong kế hoạch nên mang ý nghĩa cá nhân, đem lại cảm giác hoàn thành hoặc niềm vui. Điều đó giúp củng cố giá trị của việc tham gia vào chúng, khiến phần thưởng trở nên “lớn hơn”, và vì thế khiến bạn dễ dàng nói “đồng ý” hơn vào lần sau.

Ngoài ra, nhiều nghiên cứu cho thấy việc vận động cơ thể có thể cải thiện sự thờ ơ. Tập thể dục nhịp điệu ba lần mỗi tuần trong 40-60 phút, tham gia lớp nhảy, hoặc thậm chí đi bộ nhanh cũng có thể nâng cao động lực, có lẽ nhờ tác động lên hệ dopamine trong não. Những nhắc nhở bên ngoài như báo thức điện thoại hoặc dấu hiệu trực quan (chẳng hạn, đặt đôi giày thể thao ngay cạnh cửa để nhắc mình đi tập hoặc chạy bộ) cũng có thể hiệu quả trong việc kích hoạt hành động.

Mục tiêu cuối cùng của những can thiệp như thế này là hợp tác với bộ não của ta, tận dụng những gì chúng ta đã khám phá về gốc rễ của sự thờ ơ, một phần thông qua những trường hợp đặc biệt như David. Chìa khóa để thay đổi hành vi thường nhật là biến việc đánh giá cái giá (nỗ lực) và lợi ích (phần thưởng) thành một thói quen không còn quá nặng nề. Ngay cả với những người thờ ơ nhất, điều này vẫn mở ra hy vọng rằng phản xạ “không” lập tức có thể dần biến thành khả năng suy nghĩ và nói “có”.

Tác giả: Masud Husain là giáo sư thần kinh học và khoa học thần kinh nhận thức tại Đại học Oxford, tác giả cuốn Our Brains, Our Selves (Canongate).

Nguồn: Does ‘laziness’ start in the brain? | theguardian.com