Tính cách không chỉ là bạn là ai, mà còn là bạn đang ở đâu

Trong lĩnh vực tâm lý học, có một hình ảnh đã trở thành biểu tượng: một đứa trẻ ngồi trước một viên kẹo dẻo, đấu tranh để không ăn nó. Nếu có đủ ý chí để chờ đợi, bé sẽ được thưởng một viên kẹo thứ hai khi người thực hiện thí nghiệm quay lại. Bằng bài kiểm tra "kẹo dẻo" này, nhà tâm lý học gốc Áo Walter Mischel đã chứng minh rằng những đứa trẻ có thể trì hoãn sự thỏa mãn tức thời và chờ đợi phần thưởng lớn hơn thường đạt được nhiều thành công hơn trong cuộc sống. Chúng học giỏi hơn, đạt điểm cao hơn trong các kỳ thi, và thậm chí kiểm soát căng thẳng tốt hơn.

Những nghiên cứu tiên phong của Mischel tại Đại học Stanford (California) và sau đó là Đại học Columbia (New York) đã tạo ra ảnh hưởng sâu sắc đến cả giới chuyên môn lẫn công chúng trong cách hiểu về sự kiên nhẫn, nguồn gốc của nó và vai trò của nó trong đời sống con người. Từ những nghiên cứu này, nhiều người cho rằng phải tồn tại một nét tính cách bẩm sinh nào đó—một đặc điểm cố hữu của mỗi cá nhân—khiến một đứa trẻ có thể đạt được thành tựu cao hơn trong cuộc sống. Nhưng liệu đây có thực sự là kết luận đúng đắn rút ra từ những thí nghiệm ấy?

Điều gì sẽ xảy ra nếu sự kiên nhẫn, và có lẽ nhiều đặc điểm tính cách khác, không phải là kết quả của việc chúng ta là ai, mà là của việc chúng ta đang ở đâu?

Two Shuar children play in the rainforest in Amazonian Ecuador. Photo by David Ducoin/Gamma-Rapho/Getty

Khi nghiên cứu sự ảnh hưởng của môi trường lên đặc điểm tính cách, các nhà khoa học phải đối mặt với hai thách thức lớn.

Thách thức đầu tiên là làm lung lay niềm tin rằng tính cách—vốn được hiểu là những khuôn mẫu hành vi ổn định theo thời gian—là một phần cố định trong bản sắc con người, như thể chúng xuất phát từ bên trong mỗi cá nhân một cách tất yếu. Đúng là tính cách con người được hình thành từ sự tương tác giữa gen và môi trường (câu trả lời cho câu hỏi "Do bẩm sinh hay do nuôi dưỡng?" luôn là "Cả hai"). Thế nhưng, nghiên cứu của nhà tâm lý học Nick Haslam tại Đại học Melbourne cùng các cộng sự đã chỉ ra rằng con người có xu hướng nghiêng về yếu tố bẩm sinh, tin rằng các đặc điểm tính cách gần như bất biến.

Nói cách khác, nếu có một người bạn tên Jane rất kiên nhẫn, bạn sẽ dễ dàng nghĩ rằng cô ấy luôn như vậy, dù ở trong bất kỳ hoàn cảnh nào—thậm chí ngay cả khi sự kiên nhẫn không phải là chiến lược tốt nhất, như trong một tình huống nguy hiểm khi ngày mai chưa chắc đã đến. Bạn sẽ cho rằng sự kiên nhẫn là thứ đến từ chính con người cô ấy, chứ không phải từ thế giới xung quanh.

Thách thức thứ hai nằm ở đối tượng nghiên cứu của tâm lý học trong suốt thế kỷ qua. Các nhà khoa học biết khá nhiều về cách các đặc điểm tính cách hình thành, nhưng phần lớn những hiểu biết này đến từ nghiên cứu trên một nhóm người rất đặc thù: những người sống trong các xã hội công nghiệp hóa.

Một nghiên cứu có ảnh hưởng lớn mang tên "Những con người kỳ lạ nhất thế giới?" (2010), do nhà nhân chủng học Joseph Henrich và cộng sự tại Đại học British Columbia thực hiện, đã cho thấy khoảng 96% đối tượng tham gia các nghiên cứu tâm lý đến từ những xã hội gọi là "WEIRD"—tức là phương Tây (Western), có trình độ giáo dục cao (Educated), công nghiệp hóa (Industrialized), giàu có (Rich), và dân chủ (Democratic).

Sự thiên lệch này gây ra nhiều vấn đề. Trước hết, những người sống trong các xã hội WEIRD không đại diện cho toàn nhân loại, vì họ chỉ thuộc 12% dân số thế giới. Nhưng quan trọng hơn, họ sống trong một môi trường hoàn toàn khác với những điều kiện mà con người đã tiến hóa qua hàng nghìn năm. Nếu tính cách con người thực sự chịu ảnh hưởng từ môi trường, thì chúng ta không thể chỉ nghiên cứu những người sống trong các nền văn minh hiện đại mà bỏ qua những xã hội khác.

Nếu môi trường có ảnh hưởng mạnh mẽ đến tính cách, thì cách tốt nhất để nghiên cứu quá trình này là quay trở lại thời thơ ấu—giai đoạn nhạy cảm và linh hoạt nhất trong sự phát triển của con người. Với ý tưởng này, nhóm nghiên cứu của tôi đã tiến hành một nghiên cứu tại bốn cộng đồng khác nhau trên thế giới: Ấn Độ, Mỹ, Argentina, và đặc biệt là một nhóm trẻ em Shuar bản địa sống tại rừng Amazon thuộc Ecuador—nơi giúp chúng tôi khắc phục sự thiên lệch về đối tượng nghiên cứu.

Những cộng đồng Shuar mà chúng tôi tìm đến rất xa xôi, chỉ có thể tiếp cận bằng những chuyến đi thuyền dài men theo dòng sông Morona uốn lượn. Nhiều người Shuar ở đây vẫn duy trì lối sống truyền thống: săn bắn, trồng trọt, đánh cá. Hàng hóa công nghiệp chưa có ảnh hưởng lớn đến cuộc sống của họ—ít nhất là cho đến thời điểm này.

Để đo lường sự kiên nhẫn, chúng tôi đã thực hiện một bài kiểm tra tương tự như thí nghiệm kẹo dẻo của Mischel: trẻ em từ 4 đến 18 tuổi được chọn giữa một viên kẹo có thể ăn ngay hôm nay hoặc nhiều viên kẹo hơn nếu chờ đến ngày mai. Nếu có đủ kiên nhẫn, các em sẽ có "gia tài kẹo" vào ngày hôm sau.

Để kiểm tra mức độ chấp nhận rủi ro, chúng tôi đưa ra hai lựa chọn: một túi an toàn luôn chứa một viên kẹo và một túi rủi ro, trong đó chỉ có một phần sáu cơ hội nhận được nhiều kẹo hơn.

Chúng tôi phát hiện ra những khác biệt đáng kể, đặc biệt là giữa trẻ em Shuar và ba nhóm còn lại. Những đứa trẻ ở Mỹ, Argentina và Ấn Độ có xu hướng kiên nhẫn hơn và dễ dàng chấp nhận rủi ro hơn. Ngược lại, trẻ em Shuar tỏ ra thiếu kiên nhẫn và rất thận trọng với sự không chắc chắn—chúng gần như không bao giờ chọn túi rủi ro.

Những phát hiện này gợi lên một câu hỏi sâu sắc: liệu tính cách thực sự là thứ nằm sẵn bên trong chúng ta, hay nó được định hình bởi môi trường mà chúng ta lớn lên? Nếu một đứa trẻ Shuar được sinh ra và nuôi dưỡng tại Mỹ, liệu nó có trở thành một đứa trẻ kiên nhẫn và thích chấp nhận rủi ro hơn không? Và nếu một đứa trẻ Mỹ lớn lên trong rừng Amazon, liệu nó có trở nên dè dặt, thận trọng hơn không?

Có lẽ, tính cách của chúng ta không chỉ là chuyện chúng ta là ai, mà còn là chuyện chúng ta đang ở đâu.

Trong một nghiên cứu tiếp theo vào năm sau, chúng tôi đã xem xét sâu hơn trong chính cộng đồng Shuar và phát hiện ra một điều thú vị: những đứa trẻ Shuar sống gần các thành phố có xu hướng hành xử giống trẻ em Mỹ hơn so với những đứa trẻ Shuar lớn lên trong rừng sâu. Có vẻ như môi trường sống gần đô thị—và có lẽ cả quá trình công nghiệp hóa nói chung—đang định hình hành vi của trẻ nhỏ theo một cách rất rõ rệt.

Để hiểu vì sao công nghiệp hóa có thể ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự phát triển hành vi, ta cần nhìn lại tác động sâu xa của nó trong lịch sử loài người. Cách đây khoảng 10.000 năm, sự xuất hiện của nền nông nghiệp đã khởi đầu cho một trong những bước chuyển mình vĩ đại nhất của nhân loại. Khi con người không còn phụ thuộc hoàn toàn vào săn bắn hái lượm để sinh tồn, họ bắt đầu xây dựng những xã hội phức tạp hơn, với nhiều sáng tạo văn hóa mới mẻ.

Một trong những thay đổi quan trọng nhất chính là cách con người tích lũy, dự trữ và trao đổi tài nguyên. Những biến đổi này đã giúp giảm bớt sự bất định trong cuộc sống. Trước đây, con người phải trông chờ vào những nguồn tài nguyên khó đoán như thú săn hay hoa trái rừng sâu. Nhưng khi thị trường xuất hiện, nó cho phép chúng ta tạo ra những kho tài nguyên lớn hơn và ổn định hơn.

Sự phát triển của thị trường cũng có thể đã thay đổi cách con người nhìn nhận về "khả năng chi trả". Trong các xã hội WEIRD (phương Tây, có trình độ giáo dục cao, công nghiệp hóa, giàu có, dân chủ—mà chữ R trong WEIRD chính là rich, nghĩa là giàu có), trẻ em có thể cảm thấy rằng chúng đủ khả năng theo đuổi những chiến lược như kiên nhẫn hay chấp nhận rủi ro. Nếu chẳng may rút phải viên bi xanh và không được viên kẹo nào, cũng chẳng sao—chúng vẫn còn nhiều cơ hội khác.

Nhưng với những đứa trẻ Shuar sống trong rừng sâu, nơi tài nguyên khan hiếm hơn, thì mất đi một viên kẹo là chuyện không hề nhỏ. Với chúng, tránh rủi ro có thể là một chiến lược sống còn.

Theo thời gian, những chiến lược này có thể ổn định lại và trở thành những khuôn mẫu hành vi lặp đi lặp lại—tức là trở thành một phần của tính cách. Chẳng hạn, nếu sống trong một môi trường mà chi phí của việc chờ đợi quá cao, con người có thể sẽ luôn có xu hướng mất kiên nhẫn.

Những nghiên cứu khác cũng ủng hộ quan điểm rằng môi trường định hình tính cách nhiều hơn ta từng nghĩ. Ở Bolivia, khi nghiên cứu người Tsimané bản địa, các nhà nhân chủng học từ Đại học California, Santa Barbara đã không tìm thấy nhiều bằng chứng ủng hộ mô hình "Big Five"—năm nhóm đặc điểm tính cách phổ biến trong tâm lý học phương Tây, bao gồm sự cởi mở, sự tận tâm, sự hướng ngoại, sự dễ chịu và sự bất ổn cảm xúc. Những kết quả tương tự cũng được tìm thấy ở các nông dân vùng nông thôn Senegal và bộ lạc Aché ở Paraguay.

Nói cách khác, mô hình tính cách "Big Five" hóa ra lại là một sản phẩm của xã hội WEIRD, hơn là một chân lý áp dụng cho toàn nhân loại.

Trong một nghiên cứu gần đây, nhà nhân chủng học Paul Smaldino tại Đại học California, Merced cùng các cộng sự đã tiếp tục đi sâu vào mối liên hệ giữa tính cách và công nghiệp hóa. Họ lập luận rằng khi xã hội ngày càng phức tạp hơn, nó tạo ra ngày càng nhiều "ngách"—tức là các vai trò xã hội và nghề nghiệp khác nhau mà con người có thể đảm nhận. Và khi các vai trò trở nên đa dạng hơn, thì những kiểu tính cách phù hợp với từng vai trò cũng trở nên phong phú hơn.

Nói cách khác, khi một xã hội càng có nhiều công việc và vị trí khác nhau, thì nó càng cần nhiều kiểu người khác nhau để lấp đầy những vai trò đó. Điều này có thể khiến tính cách trở nên đa dạng hơn theo thời gian.

Những nghiên cứu này đang vẽ nên một bức tranh rõ ràng: môi trường có thể có tác động sâu sắc đến tính cách con người hơn ta từng nghĩ. Khi mở rộng phạm vi nghiên cứu ra ngoài những xã hội WEIRD và nhìn nhận các quan điểm cố hữu về tính cách với sự hoài nghi cần thiết, chúng ta có thể tiến gần hơn đến việc hiểu được điều gì thực sự làm nên con người chúng ta.

Nguồn: Personality is not only about who but also where you are | Aeon.co