Cách những đứa con gái thiếu tình thương biện hộ cho bạo hành lời nói

“Trẻ con sống theo những gì chúng học được,” Dorothy Nolte từng viết, và câu nói ấy thực sự vang vọng trong tim những ai kém may mắn lớn lên trong những gia đình mà bạo hành lời nói là chuyện thường ngày như cơm bữa. Bạo hành lời nói để lại nhiều vết hằn sâu sắc, tất cả đều tổn thương. Nhưng điều đáng buồn là chính sự chối bỏ hay biện minh của chúng ta lại trở thành rào cản lớn nhất khi đã trưởng thành. Hiểu được cơ chế này chính là bước đầu để giành lại một cuộc sống không còn bị bạo hành.

Thế giới bé nhỏ của tuổi thơ

“Hồi còn nhỏ, tôi nhớ mẹ tôi có thể từ yên ả chuyển sang giận dữ chỉ trong chớp mắt. Bà căng cứng cả người lại, và nổi cơn thịnh nộ như thể không gì có thể ngăn cản. Tiếng la hét như muốn làm rung chuyển cả bức tường, nhưng điều kinh khủng nhất là nó kéo dài mãi không dứt. Càng hét, bà càng giận dữ hơn, và lời lẽ thì càng sắc bén, càng khiến tôi đau đớn. Nỗi đau đó thật không thể chịu đựng nổi, nhưng điều khiến tôi tổn thương nhất là cảm giác cô đơn cùng cực. Tôi chỉ nhớ là mình thấy lạc lõng, bị hiểu lầm, chẳng ai chạm tới được. Có lẽ một nửa tuổi thơ tôi là những đêm nằm khóc đến thiếp đi. Mãi về sau, qua nhiều buổi trị liệu, tôi mới hiểu cái cảm giác khó chịu ấy chính là lo âu và buồn bã. Tôi luôn thấy mình như kẻ lạc loài trong chính ngôi nhà của mình. Tôi cảm thấy mình là kẻ thất bại, là người chẳng ai muốn. Bất kỳ cảm xúc nào của tôi cũng bị chỉ trích, bị phủ nhận. Trái tim tôi khi ấy như bị bóp nghẹt.”

Lúc nhỏ, đứa trẻ nào cũng mặc định rằng những gì diễn ra trong nhà mình cũng đang diễn ra trong mọi nhà khác. Mẹ cha mình không khác gì những ông bố bà mẹ dẫn con ra công viên hay siêu thị. Mãi đến khi lớn hơn một chút, bắt đầu được sang nhà bạn chơi, ta mới lờ mờ nhận ra: có lẽ nhà mình... khác.

Tôi chắc khoảng chừng năm tuổi khi tôi lần đầu có cảm giác đó. Hôm ấy tôi đang chơi ở căn hộ của Beth. Hai đứa đang vẽ bằng tay trong bếp thì tôi làm đổ cả bát màu ra bàn. Sắc màu bắn tung tóe. Tôi lập tức co rúm lại, hoảng loạn nghĩ xem nên xin lỗi như thế nào, vì tôi đã quen với những tràng quát tháo, buộc tội, và mắng nhiếc. Nhưng thay vào đó, mẹ của Beth chỉ cầm giấy lau, dọn dẹp nhẹ nhàng, rồi thủ thỉ, “Tai nạn thôi mà. Không sao đâu con.” Bà còn rót thêm màu ra cho hai đứa tiếp tục chơi. Bà vỗ nhẹ vào lưng tôi như để an ủi. Tôi sững sờ, chẳng nói nên lời. Trong đầu tôi chỉ có một ý nghĩ: có lẽ các bà mẹ sinh ra ở Mỹ mới hiền thế, vì mẹ tôi là người Hà Lan.

Dĩ nhiên, chuyện đó chẳng liên quan gì đến quốc tịch. Phải rất nhiều năm sau tôi mới hiểu ra: có những cô gái khác cũng đang lớn lên trong những mái nhà mà mẹ hoặc cha họ cũng thường xuyên la hét, mắng nhiếc, chê bai, phủ nhận, thậm chí gọi tên xúc phạm, cười cợt hay đổ lỗi cho họ. Tất cả đều là những dạng bạo hành lời nói rất rõ ràng. Nhưng còn có những kiểu âm thầm hơn, như lờ đi, làm ngơ, hoặc cố tình không nói chuyện với con, để con chịu trận trong sự im lặng lạnh lùng.

Đó là lần đầu tiên tôi hiểu rằng, có những người mẹ không giống mẹ mình. Sự nhận ra ấy – và cảm giác rằng việc mẹ tôi mắng nhiếc, soi mói tôi không phải là điều đúng đắn hay công bằng, cứ lớn dần theo năm tháng. Nhưng điều tôi khao khát nhất, dù vậy, chỉ đơn giản là: được mẹ yêu thương.

Source: Photograph by Ilona Panych. Copyright free. Unsplash

Mâu thuẫn cốt lõi và bạo hành lời nói

Điều tôi đang mô tả, sự giằng co giữa một bên là nhận thức rõ ràng rằng mẹ tôi đang làm tổn thương tôi, và một bên là khao khát được mẹ yêu thương và che chở, chính là điều tôi gọi là “mâu thuẫn cốt lõi” trong cuốn Daughter Detox của mình. Mâu thuẫn ấy có thể kéo dài nhiều năm, thậm chí nhiều thập kỷ. Và chừng nào nó còn tồn tại, khi ánh mắt của người con gái vẫn hướng về phần thưởng xa vời mang tên tình yêu và sự công nhận từ mẹ, thì khả năng rất cao cô ấy sẽ tìm cách hợp lý hóa và bình thường hóa những gì mình đang chịu đựng, kể cả bạo hành lời nói.

Nhiều người con gái kể với tôi rằng họ đã mất cả một quãng đời để bào chữa cho những lời chê bai, kiểm soát, bằng cách nghĩ rằng mẹ mình không biết cách cư xử tốt hơn, hay sâu thẳm bên trong mẹ vẫn có ý tốt. Chính niềm tin đó đã nuôi dưỡng mâu thuẫn cốt lõi. Có người lại viện dẫn quá khứ khổ cực hay tuổi thơ không trọn vẹn của mẹ như một lý do. Cũng không ít người bắt đầu nghi ngờ chính ký ức của mình, rồi rơi vào vòng xoáy tự chất vấn và hoài nghi bản thân. Đây là chia sẻ của Mathilda, 47 tuổi:

“Mỗi lần gặp bà là một lần đau đớn, như bước ngược về quá khứ đầy vết xước. Bà vẫn công kích tôi bằng những kiểu cũ rích nhưng chẳng bao giờ hết đau. Ồ, bà sẽ nói kiểu như ‘Con dũng cảm ghê khi mặc cái đó đấy!’ (ý là tôi trông béo hay xấu) hay khen công việc mới của em gái tôi là tuyệt vời, rồi than tiếc vì tôi chưa bao giờ thành công như em ấy (ám chỉ công việc dạy học của tôi chẳng kiếm được bao nhiêu so với em). Nếu tôi phản ứng, bà lại bảo tôi nhạy cảm quá mức hay cố tình gây chuyện. Và tôi đã chấp nhận những lời cay nghiệt ấy suốt nhiều năm, nghĩ rằng tính bà vốn vậy, hay bà không biết mình đang làm tôi tổn thương, hoặc có lẽ tôi thật sự là nỗi thất vọng. Tôi vẫn cứ cố gắng làm vừa lòng bà, mong một ngày được nhận lấy chút yêu thương. Ngốc, ngốc, và thật ngốc.”

Bạo hành lời nói không chỉ phá hủy hình ảnh của bạn trong mắt người khác, mà còn hủy hoại tận gốc cái nhìn bạn dành cho chính mình. Vậy nên, bên cạnh mâu thuẫn cốt lõi và vòng luẩn quẩn của chối bỏ, bao biện, bình thường hóa, người con gái thiếu tình thương thường mặc định rằng lỗi là ở mình. Qua những cuộc phỏng vấn, tôi đúc kết được suy nghĩ phổ biến của họ: “Có lẽ bà nói đúng, tôi thật sự quá nhạy cảm,” “Biết đâu tôi đúng là vô dụng và tệ hại như bà nói,” “Làm sao một người mẹ lại có thể sai về chính con mình được?”, và muôn vàn phiên bản khác của những lời tự trách đầy đau đớn ấy.

Bạn cần hiểu rằng, sự tự trách và nghi ngờ bản thân không tự nhiên mà có, nó là cơ chế phòng vệ, giúp bạn né tránh sự thật đau lòng: người mà bạn tin tưởng sẽ yêu thương và bảo vệ bạn khỏi tổn thương, lại chính là người đang làm bạn đau. Dễ hiểu vì sao con đường phủ nhận lại trông "xanh mát" và dễ chịu hơn so với con đường đối diện sự thật ấy, dù con đường kia khiến bạn mãi mắc kẹt.

Những khoảnh khắc tỉnh ngộ

Ít khi nào phụ nữ dám đối mặt trực diện với mẹ mình về bạo hành lời nói khi còn ở tuổi đôi mươi hay đầu ba mươi. Phần lớn là khi họ bước sang tuổi bốn mươi hoặc năm mươi, họ mới thực sự buông ra tiếng thét: Đủ rồi! Nhiều người kể rằng họ bừng tỉnh khi chứng kiến cách gia đình chồng hay bạn đời đối xử với nhau, và họ chợt nhận ra sự khác biệt. Đôi khi, chính bạn thân, người yêu hay người chồng là người đầu tiên lên tiếng, đặt ra câu hỏi tưởng chừng đơn giản: “Sao bạn lại để người khác đối xử với mình như vậy?”, và lần này, bạn thật sự lắng nghe.

Cũng có khi, bước ngoặt đến vào khoảnh khắc bạn thấy mẹ mình đối xử với con bạn y hệt như đã từng làm với bạn. Đó là tiếng chuông cảnh tỉnh cuối cùng, như Sandra đã kể lại ở tuổi 43, khi chị không còn có thể tiếp tục giả vờ hay giữ hòa khí:

“Khi mẹ tôi bắt đầu xấu hổ con gái tôi mới 9 tuổi vì ăn ‘quá nhiều’, rồi bảo con bé rằng những đứa con gái béo thì chẳng ai chơi hay yêu, trong đầu tôi như vang lên hồi còi báo động. Tôi lập tức phản đối bà, nhưng bà không hề lùi bước. Bà đã từng làm vậy với tôi, và bà không được phép lặp lại điều đó. Không khi tôi còn ở đây. Từ đó, tôi không còn nói chuyện với bà nữa.”

Đặt bạo hành lời nói vào đúng ngữ cảnh

Bạo hành lời nói thường diễn ra trong những mối quan hệ có sự chênh lệch về quyền lực — nơi người có quyền kiểm soát cố tình duy trì thế thượng phong bằng cách hạ thấp, đè nén người yếu thế hơn. Hiểu được cách mà bạo hành lời nói trong thời thơ ấu ảnh hưởng đến bạn là bước đầu quan trọng để thoát ra khỏi vòng lặp đó trong đời sống trưởng thành.

Tôi từng hỏi một người con gái 52 tuổi, người từng bị mẹ chê bai, gạt ra rìa và thao túng tâm lý, rằng điều gì khiến chị vẫn tiếp tục biện hộ cho những lời nói độc hại từ bạn đời hay người khác khi đã lớn, và chị trả lời:

“Tôi nghĩ điều khiến tôi dễ tổn thương chính là tuổi thơ của mình. Tôi thường xuyên bị phủ nhận cảm xúc, bị nói rằng những gì tôi cảm nhận là không có thật. Khi lớn lên và gặp phải bạo hành lời nói, những phản ứng thời thơ ấu lại trỗi dậy: tôi thu mình lại, tôi đông cứng, không thể phản ứng. Tôi thấy xấu hổ và đóng băng mọi biểu hiện ra bên ngoài, nhưng phản ứng lớn nhất là sự bất lực, tôi không thể phản kháng. Chỉ nghĩ đến việc đứng lên bảo vệ bản thân, vạch mặt hành vi đó thôi cũng khiến tôi run sợ.”

Tìm đến một nhà trị liệu giỏi là con đường tốt nhất, nhưng bạn cũng có thể tự giúp chính mình bằng cách nhìn lại: bạn đã và đang chấp nhận những điều gì, đã coi điều gì là bình thường — và tại sao. Bạo hành lời nói không bao giờ là điều có thể chấp nhận.

Từ khóa ở đây là: không bao giờ. 

Tác giả: Peg Streep

Nguồn: How Unloved Daughters Rationalize Verbal Abuse | Psychology Today