Cách thần kinh học giải thích vì sao liệu pháp tâm lý hiệu quả

Ý CHÍNH

• Mỗi người xây dựng mô hình thế giới bên trong dựa trên những trải nghiệm trong quá khứ để dự đoán các sự kiện trong tương lai.
• Những trải nghiệm tiêu cực có thể dẫn đến việc hình thành các dự đoán sai lệch về thế giới.
• Việc cập nhật mô hình dự đoán đòi hỏi phải tạo ra các lỗi dự đoán, từ đó tái cấu hình các liên kết thần kinh.
• Hầu hết các phương pháp trị liệu tâm lý hoạt động bằng cách gây ra lỗi dự đoán, qua đó tái cấu trúc mô hình thế giới.

Image: Prostock-studio/Shutterstock

Liệu pháp tâm lý được công nhận rộng rãi về hiệu quả trong việc điều trị nhiều vấn đề sức khỏe tâm thần. Các nghiên cứu thực nghiệm, cả định lượng và định tính, cùng các phân tích và đánh giá tổng hợp đều chứng minh rằng liệu pháp tâm lý mang lại kết quả tích cực.

Tuy nhiên, cơ chế mà qua đó các hiệu ứng trị liệu này đạt được vẫn còn khá mơ hồ. Một giả thuyết phổ biến cho rằng liệu pháp tâm lý hoạt động bằng cách tái cấu trúc hoặc cập nhật nhận thức của người bệnh về các tình huống gây ra vấn đề, từ đó biến đổi những ý nghĩa sai lệch thành những ý nghĩa phù hợp hơn.

Quá trình này bao gồm việc xem xét lại và diễn giải lại các tình huống gây căng thẳng để cập nhật quan điểm của cá nhân. Thông qua quá trình tái cấu trúc nhận thức này, các triệu chứng được giảm bớt và sự căng thẳng cảm xúc cũng giảm theo. Dù khái niệm này khá quen thuộc với các nhà trị liệu tâm lý, nhưng một mô hình khoa học giải thích hiện tượng này có thể được tìm thấy trong các nguyên tắc thần kinh học hiện đại, đặc biệt là trong khung lý thuyết về Xử lý Dự đoán (Predictive Processing - PP).

Xử lý Dự đoán

Khung lý thuyết PP cho rằng mỗi người xây dựng một mô hình thế giới bên trong dựa trên những tương tác trong quá khứ với môi trường. Mô hình này được sử dụng liên tục để dự đoán các tình huống trong tương lai. Ví dụ, nếu bạn đã vào một căn phòng nào đó nhiều lần, bạn sẽ hình thành một hình ảnh trong đầu về cách bài trí của căn phòng và mong đợi rằng mọi thứ sẽ ở cùng vị trí mỗi khi bạn bước vào.

Một khái niệm quan trọng trong khung này là lỗi dự đoán. Nếu bạn bước vào phòng và phát hiện ra đồ đạc đã biến mất, sự khác biệt giữa kỳ vọng của bạn và thực tế tạo ra một lỗi dự đoán. Lỗi này buộc bạn phải cập nhật mô hình thế giới bên trong để phản ánh chính xác thực tế mới.

Từ góc độ thần kinh học, quá trình cập nhật này liên quan đến việc tái cấu hình các liên kết thần kinh. Khi xảy ra lỗi dự đoán, các mạch thần kinh trong não được kích hoạt để điều chỉnh các liên kết thần kinh, từ đó thay đổi mô hình thế giới bên trong. Sự dẻo dai của các khớp thần kinh này chính là cách mà não học hỏi từ thông tin và trải nghiệm mới, là cơ chế quan trọng giúp chúng ta thích nghi với môi trường thay đổi và điều chỉnh các dự đoán sai lệch.

Khả năng xây dựng một mô hình dự đoán về thế giới có lợi về mặt tiến hóa. Ví dụ, nếu một loài động vật gặp kẻ săn mồi ở một khu vực cụ thể, nó sẽ học cách tránh khu vực đó trong tương lai, qua đó tăng khả năng sống sót. Tuy nhiên, hệ thống dự đoán này cũng có thể mang lại tác dụng ngược lại: Một đứa trẻ học được rằng “thế giới là nơi nguy hiểm” có thể tiếp tục dự đoán như vậy khi trưởng thành, dù điều đó không còn đúng nữa.

Liệu Pháp Tâm Lý và Lỗi Dự Đoán

Có thể nói rằng liệu pháp tâm lý có thể được hiểu như một quá trình tận dụng khung lý thuyết PP để cập nhật mô hình thế giới của khách hàng bằng cách tạo ra các lỗi dự đoán. Quá trình này có thể xảy ra một cách ngầm ẩn hoặc rõ ràng.

Ví dụ, liệu pháp tiếp xúc có thể minh họa cho việc tạo ra lỗi dự đoán ngầm. Một khách hàng bị chó cắn khi còn nhỏ có thể tiếp tục sợ chó, tin rằng họ sẽ bị cắn lần nữa. Thông qua việc tiếp xúc dần dần, khách hàng đối diện với nỗi sợ của mình theo từng bước - ban đầu chỉ là nhìn chó từ xa, sau đó tiến lại gần, cuối cùng là vuốt ve con chó. Mỗi lần tiếp xúc an toàn đều phá vỡ dự đoán rằng họ sẽ bị cắn, buộc hệ thống dự đoán của khách hàng phải tái tổ chức. Dự đoán mới sẽ trở thành: "Chó không phải lúc nào cũng cắn."

Một ví dụ khác là việc chấp nhận trị liệu. Một khách hàng đang vật lộn với cảm giác xấu hổ có thể bày tỏ cảm giác rằng họ thực sự có khuyết điểm. Một nhà trị liệu tâm lý giỏi sẽ không phán xét cảm giác này mà thay vào đó chấp nhận và khám phá nó. Sự đáp ứng không phán xét này phá vỡ dự đoán của khách hàng rằng họ sẽ bị chỉ trích, qua đó tạo ra lỗi dự đoán. Qua thời gian, những trải nghiệm không bị phán xét lặp đi lặp lại có thể thay đổi mô hình dự đoán của khách hàng, khiến họ tin rằng mọi người không nhất thiết phải phán xét họ một cách gay gắt.

Cuối cùng, tái cấu trúc nhận thức và nhận thức sâu sắc có thể được hiểu qua việc nâng cao nhận thức hoặc hiểu biết. Một công cụ mạnh trong liệu pháp tâm lý là sử dụng câu hỏi sắc bén để tạo ra lỗi dự đoán. Ví dụ, một khách hàng tin rằng mình thực sự đáng xấu hổ có thể được hỏi: “Làm sao bạn biết người khác nghĩ bạn đáng xấu hổ? Điều này có thực sự dựa trên hành vi của bạn không, hay đó là một niềm tin hình thành từ trải nghiệm trước đây?” Câu hỏi này có thể dẫn đến nhận thức rằng những niềm tin đó không phải lúc nào cũng đúng, mà chỉ là dựa trên các mối quan hệ trong quá khứ. Nhận thức này tạo ra một lỗi dự đoán, khiến khách hàng phải cập nhật mô hình thế giới của mình.

Xử Lý Dự Đoán: Khung Lý Thuyết Để Hiểu Sự Thay Đổi Trong Trị Liệu Tâm Lý 

Ý tưởng trung tâm là mỗi người đều có những mô hình thế giới dự đoán được cấu trúc dựa trên trải nghiệm trong quá khứ, qua đó họ diễn giải các sự kiện trong cuộc sống. Khi những mô hình này dựa trên những trải nghiệm tiêu cực, chúng có thể duy trì những nhận thức hoặc dự đoán sai lệch về cách thế giới vận hành.

Nhiệm vụ của liệu pháp tâm lý là cập nhật các mô hình dự đoán này bằng cách thách thức các dự đoán cũ và tạo ra các lỗi dự đoán. Quá trình này, dựa trên việc tái cấu hình các liên kết thần kinh trong não, cho phép tái cấu trúc hoặc mở rộng thế giới quan của khách hàng, giúp họ nhìn nhận các khả năng mới và dẫn đến sự thay đổi tích cực trong trị liệu.

Nguồn: How Neuroscience Explains Why Therapy Works

Bạn đang cần tìm 1 nhà trị liệu tâm lý có chuyên môn và nhiều kinh nghiệm, hãy đặt lịch hẹn tại: https://psychologistvietnam.com/en/