Cuộc sống tốt đẹp nhất có thể

“Đừng để những điều bạn không thể làm cản trở những điều bạn vẫn có thể làm.”
— John Wooden (1910–2010), huấn luyện viên bóng rổ đại học Hoa Kỳ

Trước khi được chẩn đoán bệnh, Donna nghĩ về mình như một người nghệ sĩ, một phụ nữ bận rộn với công việc chuyên môn, một tình nguyện viên, một người mẹ, một người bà. Nhưng kể từ khoảnh khắc bác sĩ thông báo rằng bà mắc bệnh Parkinson ở tuổi 58, cách nhìn về chính mình của Donna đã thay đổi hoàn toàn — bà giờ đây chỉ còn là “bệnh nhân”. Thời gian từng được dành cho những điều khiến cuộc sống bà trở nên có ý nghĩa giờ bị chiếm trọn bởi các buổi hẹn khám, các xét nghiệm chẩn đoán, việc theo dõi không ngừng các triệu chứng, năng lượng trong người, phản ứng với thuốc. Nỗi mất mát trong bà là thật — sâu sắc và không thể phủ nhận.

Đáng buồn thay, trải nghiệm của Donna không phải là điều hiếm gặp. Bệnh tim mạch, viêm khớp, đa xơ cứng, tiểu đường, trầm cảm, ung thư, hen suyễn, bệnh Crohn, xơ nang, các rối loạn tự miễn, đau cơ mãn tính, hội chứng mệt mỏi mãn tính, bệnh Lyme — danh sách này cứ kéo dài mãi. Tôi dám chắc rằng phần lớn chúng ta đều biết ít nhất một người thân quen đang phải sống chung với một trong những căn bệnh mãn tính ấy, nếu bản thân chưa phải là người đang trực tiếp đối diện với chẩn đoán. Trên toàn cầu, cứ năm người thì có ba người qua đời vì một trong bốn căn bệnh chính: bệnh tim mạch, bệnh phổi mãn tính, ung thư hoặc tiểu đường. Hơn thế nữa, khoảng một phần ba người trưởng thành mắc cùng lúc nhiều bệnh mãn tính — điều này đang gây sức ép khôn lường lên các hệ thống y tế và nền kinh tế trên khắp thế giới. Tại các quốc gia phát triển, con số này thậm chí còn cao hơn, với khoảng ba phần tư người lớn tuổi mang trong mình nhiều bệnh cùng lúc. Riêng tại Vương quốc Anh, số bệnh nhân mắc từ bốn bệnh trở lên được dự đoán sẽ gần như tăng gấp đôi từ năm 2015 đến năm 2035. Đáng lo thay, những con số này còn chưa tính đến trẻ em — đối tượng mà tỷ lệ mắc bệnh mãn tính cũng đang tăng nhanh. Tóm lại, điều đó có nghĩa là hàng tỷ người trên thế giới, trong tình huống khả quan nhất, đang sống không trọn vẹn tiềm năng của mình; và trong kịch bản tồi tệ hơn, họ sống trong tình trạng sức khỏe suy kiệt, hạn chế mọi mặt, và cần đến sự chăm sóc y tế lâu dài.

Những câu hỏi lớn hơn như làm sao để ngăn ngừa các căn bệnh ấy hay giải quyết khủng hoảng y tế toàn cầu — thành thật mà nói — vượt ngoài hiểu biết của tôi. Tôi không phải nhà dịch tễ học, không phải chuyên gia y tế công cộng, nhà kinh tế học hay bác sĩ. Nhưng với tư cách là một nhà tâm lý học lâm sàng, tôi có cơ hội được đồng hành cùng nhiều người đang cố gắng tìm cách thích nghi với sự bất định và thất thường mỗi ngày do bệnh mãn tính mang lại. Tôi từng làm việc với những người được chẩn đoán mắc ung thư ở nhiều giai đoạn khác nhau, Parkinson, xơ nang, bệnh Lyme, béo phì, các loại bệnh tim mạch, đa xơ cứng, tổn thương não, liệt nửa người — và còn nhiều bệnh khác nữa. Tất nhiên, tôi cũng thường xuyên gặp gỡ những người phải đối mặt với các vấn đề sức khỏe tinh thần kéo dài, như trầm cảm, lo âu, sang chấn tâm lý, rối loạn lưỡng cực… Nguyên nhân dẫn đến những tình trạng này rất đa dạng và phức tạp. Nhưng có một điểm chung rõ ràng: khi không có cách chữa khỏi, người ta vẫn luôn khao khát sống một cuộc đời tốt nhất có thể, bất chấp bệnh tật hay khiếm khuyết.

Dù mỗi người và mỗi căn bệnh đều mang theo những thử thách riêng biệt, vẫn có những nguyên lý chung có thể giúp người bệnh mãn tính sống tốt hơn, ý nghĩa hơn. Trong công việc của mình, tôi tiếp cận những vấn đề ấy thông qua một phương pháp trị liệu có tên là Liệu pháp Chấp nhận và Cam kết — viết tắt là ACT (đọc như từ “act”, nghĩa là hành động, chứ không phải từng chữ cái). Tôi chân thành khuyến khích bất cứ ai đang trải qua hoàn cảnh tương tự tìm hiểu về phương pháp này — bởi nó đã giúp được rất nhiều thân chủ của tôi và còn rất nhiều người khác nữa.

Sống một cuộc đời giàu ý nghĩa trong khi phải vật lộn với bệnh mãn tính đòi hỏi một điều vô cùng quan trọng: sự linh hoạt trong tâm trí. Khi sống chung với bệnh mãn tính, sự cứng nhắc trong suy nghĩ và hành vi chính là rào cản lớn nhất ngăn ta sống tốt. Điều duy nhất bạn có thể chắc chắn là... chẳng có điều gì chắc chắn cả. Mỗi ngày trôi qua đều là một ẩn số. Hôm nay bạn sẽ cảm thấy thế nào? Buổi sáng ra sao? Còn buổi chiều? Bạn có thể làm được gì? Bạn sẽ cần nghỉ ngơi bao lâu? Đầu óc có tỉnh táo không? Cơn đau sẽ đến vào lúc nào, mức độ ra sao? Tác dụng phụ của thuốc hôm nay có nặng không? Ngay cả việc lên kế hoạch — cho bất cứ điều gì — cũng trở thành một thử thách đầy khó nhọc. Và vì con người vốn là sinh vật của thói quen, chúng ta thường cố bám víu lấy những gì quen thuộc, những lịch trình, nề nếp. Điều đó thường là tích cực — bởi chúng ta cần sự ổn định và dễ đoán. Nhưng khi bệnh mãn tính chen vào, mọi thứ có thể trở nên khó khăn, thậm chí là bất khả thi.

Sự linh hoạt trong tâm lý là khả năng hiện diện trọn vẹn với thực tại đang diễn ra — không phán xét — và phản ứng theo một cách giúp ta bước tiếp, thay vì bị kẹt lại trong cảm xúc, như giận dữ, thất vọng, buồn bã hay đau đớn. Việc rèn luyện được sự linh hoạt ấy nghe qua có thể là điều to lớn, thậm chí dường như bất khả thi. Nhưng đây không phải là một năng khiếu dành riêng cho một nhóm người đặc biệt. Đó là một kỹ năng, và kỹ năng thì có thể học được — nếu bạn thực hành đủ nhiều. Dưới đây là một vài cách để bạn có thể bắt đầu rèn luyện sự linh hoạt trong tâm trí, và tôi hy vọng rằng, chúng sẽ giúp bạn sống một cuộc đời có ý nghĩa hơn — dù bạn đang mang trong mình căn bệnh mãn tính nào. Đây cũng chính là những điều tôi vẫn làm cùng những người như Donna trong quá trình trị liệu, và tôi tin rằng, chúng đã phần nào soi sáng con đường họ đi qua giữa những ngày tháng tối tăm nhất. Nếu bạn thấy có điều gì đồng cảm, tôi khuyến khích bạn tìm hiểu thêm về ACT — Liệu pháp Chấp nhận và Cam kết — và nếu có thể, hãy làm việc với một chuyên gia trị liệu ACT để đồng hành cùng bạn trên hành trình sống cuộc đời trọn vẹn nhất có thể.

Hãy là người suy nghĩ, đừng chỉ là dòng suy nghĩ
Cụm từ này nhắc đến cách chúng ta đối diện với tiếng nói bên trong mình — cái giọng lẩm bẩm trong đầu vẫn vang lên mỗi ngày, suốt ngày, và dường như không bao giờ im lặng. Vì một lý do nào đó, giọng nói ấy thường rất gay gắt, khắt khe, thậm chí đôi khi độc ác. Và chúng ta thì thường nghe theo nó quá nhiều. Là con người, chúng ta có xu hướng đặt cái tôi làm trung tâm, và nếu tâm trí ta đang nói điều gì, ta dễ mặc định đó là sự thật. Nhưng chính điều đó lại bóp méo nhận thức của ta về thực tại, và dẫn ta đến những phản ứng cảm xúc hay hành vi sai lệch, không giúp ích gì.

Chẳng hạn, nếu bạn đang sống với bệnh mãn tính, bạn có thể thường xuyên bị ám ảnh bởi suy nghĩ rằng mình là gánh nặng cho người thân. Donna cũng từng đau đáu vì mình không còn làm được những điều từng khiến cuộc sống bà có ý nghĩa. “Là người suy nghĩ, chứ không chỉ là dòng suy nghĩ” nghĩa là: hãy học cách nhận diện những suy nghĩ trong đầu mình, quan sát cách tâm trí hoạt động, giữ một khoảng cách giữa suy nghĩ và thực tế, và rồi đưa ra những quyết định sáng suốt hơn về việc có nên tin vào hay bám theo những suy nghĩ đó hay không.

Vậy phải làm sao để thực hành điều này? Tôi không có ý bảo bạn cố loại bỏ hay kiểm soát suy nghĩ của mình — điều đó là bất khả thi. Suy nghĩ cứ đến, và nó đến. Thậm chí càng cố không nghĩ đến điều gì, ta lại càng nghĩ về nó. Thay vì vậy, hãy đơn giản là nhận biết nó, rồi phản ứng một cách khác đi, để tách mình ra khỏi nó. Một chuyện là bạn nghĩ: “Tôi là một gánh nặng.” Nhưng chuyện khác hẳn là bạn nhận ra: “À, mình đang có suy nghĩ rằng mình là một gánh nặng.”

Nghe thì có vẻ chỉ là cách diễn đạt khác nhau, nhưng thực chất thì khác biệt rất lớn. Nếu bạn nhận ra mình đang có một suy nghĩ, bạn sẽ có cơ hội lựa chọn cách phản ứng. Nếu đó là một suy nghĩ có ích, hãy tiếp tục với nó. Ví dụ, nếu bạn nghĩ đến giờ uống thuốc hay nhận ra rằng gia đình yêu thương và chăm sóc bạn — hãy nắm lấy những suy nghĩ đó. Nhưng nếu bạn đang có một suy nghĩ khiến bạn thấy mình là gánh nặng, và bạn thấy nó chẳng giúp ích gì, thì bạn hoàn toàn có thể lựa chọn dành bao nhiêu sự chú ý và năng lượng cho nó. Có lẽ chỉ cần nhận diện nó, rồi nhẹ nhàng chuyển sự chú ý sang điều gì tích cực và có ý nghĩa hơn là một lựa chọn khôn ngoan.

Điều quan trọng là tôi không khuyên bạn tranh luận với suy nghĩ, hay tự thuyết phục bản thân rằng nó đúng hay sai. Trong trường hợp này, sự thật không quan trọng bằng chức năng: nếu một suy nghĩ không giúp bạn tiến về phía trước, thì bất kể nó đúng hay sai, có lẽ tốt nhất là nên buông nó ra. Donna từng đau đáu mãi với suy nghĩ: “Mọi điều tôi từng yêu thương đều đã rời xa tôi.” Nhưng suy nghĩ ấy không mang lại ích lợi gì cho cuộc sống của bà cả. Cũng vậy, suy nghĩ “tôi là một gánh nặng” chẳng có giá trị gì tích cực. Vậy nên, hãy nhận diện suy nghĩ, đánh giá xem nó có hữu ích không, nếu không — buông nó xuống, và tiếp tục bước đi. Hãy cho phép bản thân cảm nhận đầy đủ những gì bạn đang cảm thấy. Đi xuyên qua cảm xúc ấy. Rồi quay lại với những điều có ý nghĩa hơn trong đời.

Cởi mở với sự chấp nhận
Đây có lẽ là khái niệm khó hiểu và dễ bị hiểu lầm nhất trong liệu pháp ACT. Với nhiều người — đặc biệt là những ai đang sống cùng bệnh mãn tính — khi nghe đến từ “chấp nhận”, họ cảm thấy khó chịu. Họ liên tưởng nó đến việc bị bảo “ráng chịu đi”, “đừng than nữa”, hay “sống chung với lũ thôi”. Trong nhiều hoàn cảnh, có thể từ này thật sự mang hàm ý như vậy. Nhưng trong góc nhìn của ACT, điều đó hoàn toàn không đúng. Thật ra, việc “cắn răng chịu đựng” hay “nín than” lại là điều ngược với chấp nhận. Nếu bạn làm điều đó chỉ để làm vừa lòng người khác, có thể bạn đang chối bỏ trải nghiệm thật của chính mình, đang bóp nghẹt những cảm xúc tự nhiên, đang quay lưng lại với thực tại.

Isabelle, 57 tuổi, được chẩn đoán mắc bệnh Parkinson cách đây 15 năm, hiện đang miệt mài vẽ tranh màu nước tại nhà riêng ở miền Bắc nước Pháp. Ảnh: Patrick Allard/REA.

Tự thân bệnh mãn tính là một hành trình kéo dài — đôi khi còn thoái hóa dần, đôi khi là vĩnh viễn. Việc nhận ra rằng bạn không kiểm soát được mọi thứ có thể giúp bạn thôi vật lộn với điều bất khả. Việc công nhận — thay vì phủ nhận hay xem nhẹ — trải nghiệm của mình sẽ giúp bạn nhìn nhận trung thực hơn về tình trạng, lựa chọn và con đường phía trước.

Khi bạn cho phép bản thân cảm nhận những điều mình đang cảm nhận, bạn sẽ có cơ hội bước qua chúng, và từ đó, dồn tâm trí và năng lượng vào những điều ý nghĩa hơn. Ví dụ, một nghiên cứu về những người bị tổn thương tủy sống tại Canada cho thấy, những ai đạt đến trạng thái chấp nhận tình trạng của mình thì thường thích nghi tốt hơn, sống chức năng hơn, và cảm thấy lạc quan hơn về cuộc sống. Điều này không có nghĩa là nếu có cơ hội đi lại được, họ không nên theo đuổi. Mà điều đó chỉ đơn giản nói rằng, nếu ta cứ dồn hết thời gian và năng lượng để không cảm nhận điều gì đó, hoặc cố thay đổi một thực tại chưa thể thay đổi, thì đó là cách sống vừa kém hiệu quả, vừa đầy lãng phí.

Sẽ luôn có thời điểm và không gian để chiến đấu với bệnh tật. Nhưng không phải là 24 giờ một ngày, 7 ngày một tuần. Việc buông bỏ cuộc chiến từng phút một, và chấp nhận thực tại — nơi bạn đang ở và những gì bạn vẫn có thể làm được — có thể tạo nên một chuyển hóa sâu sắc. Nó mở ra thời gian và năng lượng để bạn quay về với gia đình, bạn bè, thú vui, hoạt động thư giãn, nghỉ ngơi...

Donna là một nghệ sĩ, từng chơi guitar rất giỏi. Nhưng bệnh Parkinson đã khiến đôi tay bà không còn linh hoạt như trước. Đôi khi bà gần như chẳng thể chơi được nữa. Có thể bạn cũng hình dung được nỗi đau ấy sâu đến nhường nào. Đã có một thời gian, cây đàn trở thành thứ khiến bà đầy lo lắng, giận dữ, tuyệt vọng và thất vọng. Rồi Donna đứng trước một lựa chọn: hoặc là né tránh cảm xúc khó chịu bằng cách không bao giờ chơi đàn nữa, hoặc là chấp nhận giới hạn hiện tại của mình, và tiếp tục làm điều bà yêu — bằng tất cả khả năng còn lại.

Donna đã chọn nghiêng mình về phía nỗi đau mất mát kỹ năng xưa cũ, để rồi tìm lại niềm vui thuần khiết của việc chơi nhạc. Khi bà thôi bám víu vào kỳ vọng, thôi né tránh hay cố kiểm soát cảm xúc khó chịu, mà thay vào đó chấp nhận nơi mình đang đứng, bà lại thấy niềm vui trở về. Thậm chí, căn bệnh còn mở ra một cách nhìn mới về âm nhạc, khiến bà trưởng thành hơn theo một hướng khác, như một người nghệ sĩ đang đổi mới chính mình. Điều này không có nghĩa là nỗi đau khi nhớ lại điều mình từng làm được đã biến mất. Nhưng việc không để nỗi đau đó điều khiển lựa chọn của mình — đó chính là điều mà ACT gọi là chấp nhận. Và đây là yếu tố cốt lõi để có được sự linh hoạt trong tâm lý và sống một đời có ý nghĩa.

Hiện diện trong khoảnh khắc
Chắc hẳn bạn đã từng nghe nhiều về việc “sống chánh niệm”, “thiền định”, “tập trung vào hiện tại”, “đừng để quá khứ níu kéo hay lo lắng tương lai”… Những điều ấy đều rất đúng và rất đáng quý. Nhưng thực chất, chúng có ý nghĩa gì? Và nếu hiện tại của bạn đang đầy đau đớn, bất ổn, vậy tại sao lại muốn ở lại với nó? Việc “hiện diện” đôi khi là một khái niệm đầy thử thách.

Dưới góc nhìn của ACT, hiện diện nghĩa là hướng toàn bộ sự chú ý về khoảnh khắc này — ngay tại đây, ngay bây giờ — trong cơ thể bạn, trong tâm trí bạn, và trong không gian xung quanh bạn. Nghe thì đơn giản, nhưng thực hiện thì không hề dễ. Bởi bản chất tâm trí con người không dễ gì chịu đứng yên. Chúng ta luôn nhìn xa lo trước, luôn hối tiếc điều đã qua, luôn lo lắng điều chưa đến.

Nhưng vấn đề là: khi bạn không hiện diện, bạn đang đánh mất khả năng thật sự vượt qua những gì đang diễn ra. Việc nhận diện suy nghĩ — một yếu tố quan trọng trong ACT — cũng chỉ có thể diễn ra nếu bạn có mặt trong hiện tại. Hối tiếc quá khứ hay lo sợ tương lai chẳng giúp ích gì cho khoảnh khắc này. Điều bạn cần là đối diện với những gì đang hiện diện ngay trước mắt: dù đó là cơn đau, cơn giận, sự tủi thân, cảm giác tội lỗi, niềm vui, nỗi sợ hay tình yêu. Bất cứ điều gì đang có mặt, hãy hiện diện cùng nó. Hãy ở đó — thậm chí bước sâu vào trong nó — bởi với cảm xúc và cảm giác cơ thể, không có con đường vòng, không có lối tắt, không có đường tránh. Chỉ có thể bước xuyên qua. Và bạn không thể vượt qua nếu bạn không thật sự có mặt. Tránh né hiện tại thường chính là một hình thức trốn chạy, và trớ trêu thay, sự trốn chạy ấy lại đưa ta đến gần rắc rối hơn là bình yên.

Hãy lấy Donna làm ví dụ. Những lúc sức khỏe sa sút, bà dễ rơi vào vòng xoáy lo lắng về những điều mình không thể làm, những trải nghiệm bị bỏ lỡ, và cả viễn cảnh tương lai sẽ ra sao nếu một ngày tồi tệ cứ thế lặp lại. Vào những ngày như thế, tâm trí Donna có thể trôi dạt về quá khứ hoặc chạy trước về tương lai — trong khi các triệu chứng của bà lại đang hiện diện ngay trong khoảnh khắc này. Khi bà học cách nhận diện, gọi tên và nhìn thẳng vào chúng mà không phán xét, bà có thể chuyển sự chú ý sang những điều cũng đang hiện hữu trong hiện tại.

Những chú chim ngoài cửa sổ đang hót líu lo. Bà hít một hơi thật sâu. Cơn gió mát lành lướt qua làn da. Bà đặt lên bàn một chiếc đĩa than và thả mình vào âm nhạc. Thậm chí, bà nghe ra những thanh âm mà có lẽ khi còn khỏe mạnh, bận rộn, bà đã vô tình bỏ qua. Và như thế, một ngày tưởng chừng tồi tệ lại được sống theo một cách nhẹ nhàng và dịu dàng hơn — không đắm chìm trong tiếc nuối, lo âu hay tự trách. Bởi thực ra, niềm vui và vẻ đẹp của cuộc sống vẫn luôn ẩn mình đâu đó trong hiện tại, kể cả trong những ngày u ám nhất.

Hiện diện ở đây, trong khoảnh khắc này – chứ không phải ở đó, hay khi xưa
Không ai muốn bệnh tật. Nhưng một khi điều đó xảy đến, ta dễ quay về hoài niệm quá khứ khi ta còn khỏe mạnh, hoặc mơ về một tương lai tốt đẹp hơn. Việc nhớ lại hay hy vọng không sai. Nhưng nếu để những phiên bản “tôi của ngày xưa” hay “tôi của ngày mai” làm lu mờ nhận thức về “tôi của hiện tại”, thì điều đó dễ dẫn ta đến những lựa chọn sai lầm.

Có thể trước kia, bạn từng là một người tràn đầy năng lượng, làm việc không biết mệt. Nhưng giờ đây, bạn chỉ còn một phần nhỏ sức lực ngày trước. Nếu cứ ra quyết định dựa trên mức năng lượng cũ, bạn có thể kiệt sức suốt nhiều ngày sau đó, thậm chí làm tổn thương cơ thể mình — khiến bạn chẳng còn đủ sức cho bất kỳ hoạt động nào, kể cả những giây phút bên người thân.

Hiện diện trong khoảnh khắc, nghĩa là sống với “cái tôi” của hiện tại — chứ không phải “cái tôi” của quá khứ hay của tương lai. Điều đó không có nghĩa bạn sẽ mãi như thế này. Nó chỉ đơn giản là: hiện giờ bạn đang ở đâu, thì hãy đưa ra lựa chọn từ chính nơi ấy. Việc này sẽ giúp bạn ra quyết định sáng suốt hơn và sống có ích hơn.

Với Donna, nếu bà cứ mãi nhìn việc chơi guitar qua lăng kính “những gì mình từng làm được” hay “nỗi lo về khả năng chơi sau này”, thì sự thất vọng, tự phán xét khắt khe và cả nguy cơ từ bỏ sẽ ngày một lớn. Nhưng nếu bà ở lại với chính mình của hiện tại, đón nhận giới hạn và tiếp tục gắn bó với điều mang lại ý nghĩa — thì từng ngày sống của bà vẫn sẽ được lấp đầy bởi âm nhạc, bởi những niềm vui giản dị mà sâu sắc.

Biết điều gì là quan trọng
Hiếm có điều gì khiến ta nhìn lại và xác định lại giá trị cuộc đời rõ ràng như khi mắc bệnh mãn tính. Cuộc sống bị đảo lộn. Những thứ từng là ưu tiên — như kịp hạn chót công việc, được thăng chức, hay gây ấn tượng tại một buổi tiệc khu phố — bỗng chốc trở nên nhạt nhòa.

Hãy dùng sự sáng rõ này như chiếc la bàn dẫn lối cho lựa chọn và hành vi của bạn. Nếu căn bệnh khiến bạn nhận ra rằng gia đình là điều quý giá nhất, thì mỗi quyết định từ đây nên được xoay về phía giá trị đó. Với Donna, bà tìm lại được tình yêu với âm nhạc — không còn là vì thành thạo hay biểu diễn, mà đơn giản chỉ vì bà yêu nó. Và chơi đàn là một trong những cách để bà kết nối với điều thiêng liêng ấy.

Lúc trước tôi có nói về việc buông bỏ những suy nghĩ không hữu ích; thì việc biết điều gì quan trọng giúp bạn xác định được điều gì có ích. Tin vui là: dù bạn không kiểm soát được hết những suy nghĩ hay cảm xúc của mình, bạn hoàn toàn có thể quyết định điều gì là quan trọng với mình.

Nếu đó là sức khỏe, hãy thật sự gắn bó với quá trình điều trị. Đi khám đúng hẹn. Ngủ đủ, nghỉ ngơi đúng lúc. Từ chối những điều quá sức. Đón nhận những gì vừa sức và có ý nghĩa. Hãy nhìn lại các lĩnh vực lớn trong đời — gia đình, sức khỏe, bạn bè, nghỉ ngơi, tâm linh, nghề nghiệp — và xác định: điều gì thật sự quan trọng? Rồi từng bước, hãy hướng về phía ấy.

Điều quan trọng là đừng nhầm lẫn giữa giá trị sống và mục tiêu. Mục tiêu là những điều có điểm đến, có thể đạt được. Còn giá trị sống là kim chỉ nam không bao giờ tắt, dù bạn có chạm tới hay không. Bạn có thể đặt mục tiêu là tham dự một dịp đặc biệt cùng gia đình, nhưng điều thúc đẩy mục tiêu đó chính là giá trị “gắn bó với gia đình”. Một khi sự kiện qua đi, mục tiêu hoàn thành. Nhưng bạn sẽ chẳng bao giờ ngừng yêu thương và quan tâm đến gia đình mình. Mục tiêu có thể đi liền với giá trị, nhưng hai thứ không giống nhau. Và khi bạn đã rõ giá trị sống của mình là gì, đó chính là nơi bạn nên dồn tâm trí và sức lực.

Hãy để giá trị ấy soi sáng mọi lựa chọn trong đời. Suy nghĩ rằng “mình là gánh nặng” có giúp bạn đến gần hơn với điều có ý nghĩa không? Nếu không — hãy buông bỏ và bước tiếp. Khi suy nghĩ ấy quay lại, chỉ cần nhận diện, rồi lại nhẹ nhàng buông tay. Còn khi có một suy nghĩ trùng khớp với điều bạn trân quý — hãy đi theo nó. Đau đớn khi theo đuổi điều có giá trị là nỗi đau có mục đích. Còn nỗi đau không có mục đích — chỉ là khổ đau.

Donna yêu tiếng đàn, nhưng điều bà thực sự yêu là âm nhạc. Khi không còn chơi guitar được như trước, bà tìm những cách khác để sống với âm nhạc. Điều cốt lõi là ta cần nhận ra giá trị sâu xa ẩn sau bất kỳ hoạt động nào mình yêu thích, để nếu một ngày không còn làm được điều ấy, ta vẫn có thể tìm được những cách khác để tiếp tục kết nối với điều mình trân quý. Nếu bạn yêu nghệ thuật – thì hãy tạo ra nghệ thuật. Nếu không thể tạo ra, hãy chiêm ngưỡng nó. Tìm đến, khám phá, học hỏi và sống cùng nghệ thuật bằng bất cứ cách nào bạn có thể. Luôn soi lại những suy nghĩ của mình: liệu nó có đưa bạn tiến gần hơn tới giá trị sống của mình không? Nếu có – hãy toàn tâm toàn ý, dấn mình vào đó.

Tôi cũng nên làm rõ một điều về khái niệm "dấn thân" – vì có thể bạn sẽ hiểu lầm rằng lúc nào cũng phải làm một điều gì đó. Không phải vậy. Bạn hoàn toàn có thể (và có lẽ nên) dấn thân vào sự nghỉ ngơi. Hãy chợp mắt khi cần. Dám nói “không”. Buông bỏ những điều quá tải. Hãy cho phép mình chăm sóc chính mình – vì đây là nền móng cho mọi điều còn lại. Không có sự chăm sóc bản thân, sẽ không có điều gì khác tiếp diễn. Nghỉ ngơi, nạp lại năng lượng – không chỉ là điều “được phép”, mà là điều thiết yếu. Nó không khiến bạn lười biếng. Nó không khiến bạn vô dụng. Nó càng không biến bạn thành gánh nặng. Trái lại, nó cho thấy bạn là một con người trọn vẹn – biết nghĩ, biết cảm và biết yêu thương chính mình. Hãy trân trọng điều đó.

Nếu giá trị của bạn là sự nghỉ ngơi – thì hãy nghỉ ngơi. Nếu giá trị của bạn hướng về hành động – thì hãy hành động bằng bất cứ cách nào phù hợp với hoàn cảnh và năng lực của bạn. Tuy nhiên, hãy nhận ra rằng giá trị sống thường đi kèm với nỗi đau. Khi theo đuổi điều ta trân trọng, ta cần chấp nhận rằng đôi khi, nỗi đau sẽ đi cùng. Donna đã trải nghiệm điều này khi chơi đàn. Bà biết rằng việc gắn bó với âm nhạc sẽ mang theo nỗi buồn và sự khó khăn – vì nó nhắc bà về những điều mình không còn làm được nữa. Bà nhìn thẳng vào điều đó. Nhưng bà cũng biết, dù có khó, thì âm nhạc vẫn rất quan trọng với bà. Và chính điều đó khiến nỗi đau trở nên nhẹ nhàng hơn để mang theo.

Đó là sự khác biệt giữa nỗi đau và khổ đau. Nỗi đau xuất hiện khi ta bước đi trên con đường của giá trị sống – là nỗi đau có mục đích. Nỗi đau không gắn với điều gì – chỉ là khổ đau. Chắc chắn, trong cuộc đời này, có những nỗi khổ vô nghĩa. Và những ai mang bệnh mãn tính hiểu điều đó hơn ai hết. Nhưng không phải mọi nỗi đau đều là vô nghĩa. Khi bạn kết nối nỗi đau của mình với một giá trị sống – đó là bước đầu tiên để bạn sống một cuộc đời sâu sắc hơn, đầy sức sống hơn, có ý nghĩa hơn.

Trên hết, ACT (Acceptance and Commitment Therapy – Liệu pháp chấp nhận và cam kết) là một cách tiếp cận dựa trên hành động, nhằm tăng cường sự linh hoạt về tâm lý, giúp bạn cư xử theo những cách khiến cuộc sống trở nên có ý nghĩa hơn. Cái tên “ACT” – không phải ngẫu nhiên. Bởi chính hành động, dù là hành động gì, mới là điều cốt lõi.

Căn bệnh mãn tính có thể đã lấy đi nhiều điều ở bạn. Bạn có thể cảm thấy mình như chiếc vỏ rỗng của con người trước kia. Có thể bạn không còn đi dạo quanh khu nhà được nữa – hoặc thậm chí không thể đi lại chút nào. Có những ngày, bạn chẳng thể rời khỏi giường. Có thể bạn sẽ không bao giờ rời khỏi giường được nữa.

Sức bền của bạn có thể đã cạn. Bạn mệt rã rời vì những việc nhỏ nhặt nhất. Có thể bạn không còn suy nghĩ rõ ràng. Có thể bạn không chịu được ánh sáng. Việc ăn uống trở thành một thử thách. Cảm giác tận hưởng bữa ăn đã lùi vào quá khứ. Bạn có thể đau – mọi lúc, mọi nơi. Với bệnh mãn tính, thật dễ để dành cả ngày liệt kê những điều mình không còn làm được. Nhưng điều đó đưa bạn tới đâu? Liệu nó có đưa bạn tiến về phía giá trị sống của mình không?

Có thể bạn không thể tương tác với bạn bè, gia đình như cách bạn từng làm. Nhưng nếu bạn vẫn có thể kết nối với họ theo cách nào đó – dù nhỏ bé – thì điều đó vẫn có ý nghĩa.
Cuộc đời ta được tạo nên bởi những gì ta làm – bởi hành động. Và bất kỳ hành động nào, dù nhỏ đến đâu, mà giúp bạn tiến về phía điều bạn trân trọng – thì đều tốt hơn là buông xuôi, chỉ vì nó không còn “như xưa” hay “như bạn từng mơ”.

Có thể bạn không còn đọc sách cho cháu mình nghe được. Nhưng… cháu có thể đọc cho bạn nghe không? Có cách nào đó bạn có thể kết nối với chúng – phù hợp với giá trị sống của mình không? Có thể cách ấy không hoàn hảo, không giống như trước, nhưng nó vẫn là một cách. Và bất kỳ điều gì hướng bạn tới giá trị sống – dù bé nhỏ đến mấy – đều sẽ khiến bạn sống tốt hơn. Và khiến những người bạn yêu thương cũng sống tốt hơn. Khi ta hành động dựa trên điều có ý nghĩa, cuộc sống sẽ trở nên sâu sắc – kể cả khi nó đã không còn như trước. Bạn có thể không có lựa chọn về căn bệnh của mình. Nhưng bạn luôn có lựa chọn về cách sống cùng nó.

Cuối cùng, bệnh tình của Donna đã tiến triển đến mức bà không còn đủ sức cầm đàn để chơi nữa. Căn bệnh đã lấy đi điều ấy khỏi bà. Nhưng rồi bà nhận ra: tuy yêu việc chơi đàn, nhưng điều bà thực sự yêu – là âm nhạc. Và thế là bà viết. Bà lắng nghe. Bà mày mò với cây đàn organ, vì thấy nó dễ chơi hơn. Bà đi nghe hòa nhạc, tiếp tục chia sẻ tình yêu âm nhạc với bạn bè và người thân. Bà truyền lại cho người khác niềm vui mà âm nhạc mang đến cho mình. Bà vẫn giữ mình kết nối với thế giới âm nhạc theo cách có thể – dù giờ đây, tiếng nói âm nhạc thân quen của bà không còn vang lên như trước.

Lối rẽ khác cho bà là gì? Một cuộc sống không còn âm nhạc? Bà có thể đã ngừng chơi đàn ngay từ khi cảm thấy mình không còn đủ khả năng. Bà có thể đã chìm vào giận dữ, lo âu, bất mãn và nỗi đau khi đánh mất khả năng biểu diễn ở trình độ cao – nhưng rồi sao nữa? Liệu cuộc sống của bà có tốt đẹp hơn không? Chính nhờ khả năng “làm người nghĩ chứ không chỉ là ý nghĩ”, nhờ biết chấp nhận điều không thể kiểm soát, dám đối diện cảm xúc khó khăn, sống trọn trong từng khoảnh khắc, chấp nhận phiên bản hiện tại của bản thân, xác định rõ giá trị sống và tiến về phía đó – Donna đã tiếp tục nuôi dưỡng tình yêu âm nhạc của mình theo một cách mà lẽ ra sẽ không thể, nếu bà buông bỏ chỉ vì những tổn thương mà căn bệnh mang lại.

Bà đã làm cho điều tưởng như không thể trở nên khả thi. Nó có đúng như cách bà từng mơ ước không? Không. Nhưng ta có thể đồng ý rằng, con đường còn lại hẳn sẽ là một ngả rẽ tăm tối hơn, dẫn đến cuộc sống khắc nghiệt và lạnh lẽo hơn rất nhiều.

Những con số mà tôi đã dẫn ở đầu bài thật sự gây sốc và khiến người ta choáng ngợp. Trước một thực tại khốc liệt như thế, ta dễ cảm thấy mình nhỏ bé, bất lực giữa làn sóng bệnh tật dường như đang nhấn chìm nhân loại. Nhưng mỗi vấn đề y tế toàn cầu đều bắt đầu từ một hoàn cảnh cá nhân. Và chính ở nơi đó – trong từng con người – là nơi chúng ta có thể bắt đầu công việc của mình.

Bệnh mãn tính rất âm thầm, nhưng chúng len lỏi, chiếm lấy không chỉ cuộc đời người bệnh, mà cả những người thân xung quanh. Chúng quyến rũ, lôi kéo ta vào một thế giới nơi chỉ còn lại những gì ta không có và không muốn. Bạn có quyền cảm thấy giận dữ, bực bội, thất vọng. Không ai được phép phủ nhận cảm xúc ấy. Bạn cảm thấy ra sao – là hoàn toàn hợp lý. Nhưng bạn không cần để những cảm xúc đó – hay nỗ lực để kiểm soát chúng – quyết định cách bạn sống. Nếu bạn có thể trở nên linh hoạt hơn trong tâm lý – nếu bạn có thể phá vỡ cái vòng kìm kẹp cảm xúc cứng nhắc mà bệnh mãn tính tạo ra – thì bạn có thể tạo nên một cuộc đời ý nghĩa và tốt đẹp hơn, cho chính mình và cho những người bạn yêu thương. Bạn có thể không chọn được bệnh tật, nhưng bạn luôn có thể chọn cách sống cùng nó. Ở bất kỳ thời điểm nào, những lựa chọn của bạn hoặc là đưa bạn tiến gần hơn tới giá trị sống, hoặc là khiến bạn xa rời chúng. Hãy chọn vế đầu tiên – vì đó chính là con đường dẫn bạn đến một cuộc sống thật sự ý nghĩa. 

Nguồn: The best life possible | Aeon.co