Liệu hoài niệm quá mức có gây hại cho chúng ta?

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Nghiên cứu cho thấy người Mỹ đang đắm chìm trong hoài niệm nhiều hơn bao giờ hết và điều đó có thể mang lại một số hiệu ứng tích cực.
• Tuy vậy, hoài niệm cũng có mặt tối, và nếu quá đà, nó có thể gây hại cho sức khỏe tinh thần và cảm xúc.
• Những hệ quả tiêu cực tiềm ẩn của hoài niệm bao gồm: sự trì trệ, lý tưởng hóa quá mức, và đánh mất tính chân thật trong chính mình.

Nhà làm phim tài liệu nổi tiếng Ken Burns từng mô tả hoài niệm là một “sự đơn giản hóa có chủ đích về quá khứ.” Theo một nghĩa nào đó, điều đó cũng chẳng xấu, ai mà chẳng cần chút đơn giản hóa trong cuộc sống? Nhưng có lẽ, những cơn hoài niệm mà ta đón nhận nên đi kèm một vài cảnh báo lành mạnh. Dưới đây là 5 lý do vì sao nỗi nhớ quá khứ đôi khi có thể đưa ta đi lạc lối.

1. Trì trệ

Bám víu vào sự dễ chịu của ngày xưa có thể kìm hãm sự phát triển cá nhân. Nếu cứ mãi mê sống trong ký ức, ta dễ từ chối thích nghi với hiện tại hay mở lòng đón nhận tương lai.

Hãy tưởng tượng một ban nhạc nổi tiếng chỉ chơi đi chơi lại những bản hit cũ vì sợ phản ứng của khán giả với các ca khúc mới. Hoài niệm, lúc này, như một cái neo níu chân họ, ngăn bước tiến về phía trước.

Tin tốt là theo các nghiên cứu gần đây, hoài niệm thường mang màu sắc tích cực khi những ký ức được gợi lại có chủ đích. Ngược lại, khi hoài niệm cứ bất chợt ùa về trong dòng chảy thường nhật, nó lại dễ mang màu u ám. Những phát hiện này ủng hộ quan điểm rằng hoài niệm là một cảm xúc pha trộn, nó gắn ta với những niềm vui trong quá khứ, nhưng đôi khi lại rút ta khỏi thực tại.

2. Lý tưởng hóa quá khứ

Hoài niệm là cách ta chọn lọc ký ức để phù hợp với câu chuyện hiện tại của mình, một kiểu “lược giản” mang tính chiến lược. Nó không đòi hỏi ta phải đào sâu vào những ngóc ngách phức tạp như khi phân tích lịch sử.

Hoài niệm làm mượt những góc cạnh gồ ghề, che mờ những khúc quanh đau đớn, và giữ lại những khoảng sáng êm đềm. Ta thường nhớ tiếng cười, sự ấm áp, mà quên đi những vết xước, nỗi nhọc nhằn, và cả sự rối ren.

Nhưng nếu quá say sưa với bức tranh được tô hồng ấy, ta dễ nhầm lẫn giữa ký ức và sự thật. Khi ta bắt đầu tiếc nuối một thời chưa từng tồn tại đúng như ta nhớ, những quyết định sai lầm vì “nỗi nhớ sai lệch” rất dễ xảy ra.

Source: Rachel Claire / Pexels

3. So sánh và bất mãn

Nhiều người trong chúng ta đang vật lộn với một câu hỏi lớn: “Làm sao tôi có thể tiến bước thật xa về phía trước, mà vẫn giữ được những điều đẹp đẽ của ngày xưa?”

Câu hỏi hay hơn có lẽ nên là: “Những phần nào của quá khứ thật sự quan trọng?” và việc trả lời không phải lúc nào cũng dễ dàng.

Khi ta liên tục so sánh hiện tại với quá khứ, sự bất mãn rất dễ nảy sinh. Thực tại hiếm khi đáp ứng được kỳ vọng lấp lánh mà ký ức mang lại. Hoài niệm khẽ thì thầm: “Nhớ không? Ngày xưa mọi thứ đơn giản lắm mà.” Nhưng thật ra, cuộc sống chưa bao giờ thực sự đơn giản, chỉ là ký ức đã gạt bỏ phần rối rắm đi mà thôi.

Kể từ khi người dẫn chương trình Alex Trebek qua đời vào năm 2020, chương trình truyền hình “Jeopardy!” đã trải qua nhiều thay đổi: logo mới, đoạn mở đầu hào nhoáng, và cả giải đấu mang tên “Cơ hội thứ hai.” Nhiều khán giả trung thành vẫn hoài niệm về những điều giản dị từng khiến họ yêu mến chương trình, đến mức họ lo ngại những đổi mới này đang làm phai nhạt chất riêng quen thuộc. (Gửi lời đến nhà sản xuất: Xin đừng đụng đến giai điệu “Final Jeopardy” kinh điển nhé!)

4. Đánh mất bản sắc thật

Hoài niệm đôi khi khuyến khích ta chạy theo những chuẩn mực cũ kỹ. Ta bắt chước xu hướng, phong cách, cách sống của quá khứ, kể cả khi nó chẳng còn phù hợp với con người thật của mình nữa.

Tính chân thật dễ bị tổn hại khi ta cố gắng nhét mình vào một khuôn mẫu xưa cũ, thay vì sống đúng với bản sắc riêng biệt.

Chẳng hạn, nhiều người đang quay lại với điện thoại nắp gập, không phải vì tiện lợi, mà bởi chúng gợi nhớ về thời hoàng kim trong ký ức. Những chiếc “dumb phone” vốn phổ biến vào thập niên 1990 – 2000 đang được Gen Z đón nhận như một cách phản kháng lại thời đại smartphone.

Cùng với đó là sự hồi sinh của phong cách hoài cổ: máy ảnh dùng một lần, áo sơ mi caro rách vai, quần jeans rộng gối thủng gối…

Nghiên cứu cũng cho thấy: hoài niệm khiến người tiêu dùng sẵn sàng chi nhiều tiền hơn cho sản phẩm và dịch vụ, gắn bó với thương hiệu sâu sắc hơn, và tương tác kỹ thuật số nhiều hơn với những nhãn hàng gợi lại “cảm xúc xưa cũ.”

5. Trốn tránh thực tại

Khi phải đối mặt với khó khăn hay bất ổn, hoài niệm dễ trở thành một nơi trú ẩn hấp dẫn. Ta lùi về những ký ức êm đềm, né tránh những rắc rối thực tế đang chờ giải quyết.

Nhưng khi lạm dụng việc “trú ngụ” trong quá khứ, ta sẽ mất đi cơ hội đối diện và chữa lành thực tại.

Những người sử dụng hoài niệm như một cách đối phó có xu hướng tránh né cảm xúc thật, tương tự như việc tìm đến rượu, cờ bạc hay ăn uống vô độ. Có lẽ, đã đến lúc thêm “nghiện hoài niệm” vào danh sách ấy.

Lời kết

Hoài niệm không phải là điều xấu. Nó có thể mang đến sự ấm áp, kết nối và cảm giác thuộc về. Nhưng cũng như mọi cảm xúc mạnh mẽ khác, nó cần được giữ ở mức vừa phải.

Hãy trân trọng quá khứ, nhưng đừng để nó giam cầm bạn trong hôm nay hay làm mờ đi những khả năng rực rỡ đang chờ ở phía trước. 

Tác giả: Kevin Bennett, Ph.D. 

Tài liệu tham khảo:

Newman, D. B., Sachs, M. E., Stone, A. A., & Schwarz, N. (2020). Nostalgia and well-being in daily life: An ecological validity perspective. Journal of Personality and Social Psychology, 118(2), 325-347. doi:https://doi.org/10.1037/pspp0000236

Srivastava, E., Sivakumaran, B., Maheswarappa, S.S. & Paul, J. (2023) Nostalgia: A Review, Propositions, and Future Research Agenda, Journal of Advertising, 52:4, 613-632, DOI: 10.1080/00913367.2022.2101036

Nguồn: Could Too Much Nostalgia Be Bad for Us? | Psychology Today