Đàn ông mê sắc đẹp, phụ nữ ham giàu sang – và những quan niệm phi khoa học khác

Trong buổi hẹn hò đầu tiên, Mia và Josh trò chuyện như thể họ đã quen nhau từ lâu. Josh mê mẩn sự thông minh, sắc sảo của Mia, còn Mia lại say đắm vẻ ấm áp và nụ cười thân thiện của Josh. Mối quan hệ của họ dần nở rộ, nhưng đôi lúc, những nghi ngại vẫn len lỏi vào suy nghĩ của cả hai.

Josh là người trực tiếp chăm sóc con riêng từ cuộc hôn nhân trước, và tình hình tài chính của anh không mấy khả quan. Điều đó chẳng khiến Mia bận lòng, vì cô thấy con người của Josh đáng giá hơn nhiều. Dẫu vậy, anh không hẳn là mẫu đàn ông mà cô thường bị thu hút – cô vốn thích những chàng trai trẻ trung, khỏe khoắn, điển trai hơn. Về phần Josh, anh vẫn luôn mơ về một người phụ nữ giàu có, đầy tham vọng, có địa vị và học vấn cao – tốt nhất là phải có một, thậm chí hai tấm bằng Tiến sĩ. Tấm bằng Thạc sĩ của Mia có phần khiến anh lưỡng lự. Dù sao đi nữa, từ trước đến nay, đàn ông thường là người "nâng cấp" địa vị qua hôn nhân chứ không phải ngược lại.

Detail from The Reluctant Bride (1866) by Auguste Toulmouche. Courtesy Wikimedia

Câu chuyện này nghe có vẻ lạ lùng, và đúng là như vậy – vì tôi vừa bịa ra nó. Đây là viễn cảnh về thế giới hẹn hò dị tính có thể diễn ra trong 100 năm tới. Hiện tại, đàn ông vẫn có xu hướng coi trọng sắc đẹp và sự trẻ trung của bạn đời hơn, trong khi phụ nữ thường ưu tiên tài chính và địa vị hơn ngoại hình. Nhưng tại sao lại như vậy?

Nhiều nhà tâm lý học tiến hóa lý giải rằng điều này bắt nguồn từ những bản năng sinh học bẩm sinh. Họ cho rằng phụ nữ có một thôi thúc nguyên thủy: gắn bó với đàn ông giàu có để đảm bảo sự chu cấp lâu dài cho con cái trong suốt thời gian mang thai và nuôi dạy con. Còn đàn ông, họ quan tâm đến khả năng sinh sản của phụ nữ, mà nhan sắc và tuổi trẻ chính là những dấu hiệu đáng tin cậy. Ngày xưa, kiểu hành vi này giúp con người thích nghi tốt hơn, vì thế, nó được chọn lọc và khắc sâu vào gene của chúng ta mãi mãi.

Dù nghi thức hẹn hò hiện đại có khác xa so với tổ tiên, nhưng như nhà tâm lý học David Buss từng khẳng định trong cuốn The Evolution of Desire (2003): "Dù muốn hay không, chúng ta vẫn vận hành theo những chiến lược giao phối của tổ tiên – vì đó là thứ tâm lý duy nhất mà con người sở hữu." (Hiện vẫn chưa có nhiều nghiên cứu về xu hướng chọn bạn đời trong cộng đồng LGBT trên phạm vi lịch sử và văn hóa, đơn giản vì dữ liệu còn quá ít.)

Tuy nhiên, trong 50 năm qua, vai trò giới tính đã thay đổi một cách sâu sắc. Những năm 1980, tiếp viên hàng không ở Mỹ có thể bị sa thải nếu kết hôn. Mãi đến năm 1990, quyền bầu cử của phụ nữ mới được đảm bảo trên toàn lãnh thổ Thụy Sĩ. Vậy chẳng lẽ những thay đổi lớn lao này lại không ảnh hưởng gì đến tiêu chí chọn bạn đời của nam và nữ? Hay chúng ta vẫn bị mắc kẹt trong cái gọi là "định mệnh sinh học", như các nhà tâm lý học tiến hóa khẳng định?

Kết quả nghiên cứu đã cho thấy điều ngược lại: sự khác biệt trong tiêu chí chọn bạn đời giữa nam và nữ đang ngày càng thu hẹp. Xu hướng này gắn liền với sự bình đẳng giới ngày càng tăng, khi phụ nữ có nhiều cơ hội hơn trong kinh doanh, chính trị và giáo dục. Ở những quốc gia có mức độ bình đẳng giới thấp như Thổ Nhĩ Kỳ, phụ nữ coi trọng tiềm lực tài chính của bạn đời gấp đôi so với phụ nữ ở các quốc gia bình đẳng hơn, như Phần Lan. Và giống như trường hợp của Josh và Mia, đàn ông Phần Lan giờ đây có xu hướng ưu tiên bạn đời có học vấn cao hơn so với phụ nữ nước họ.

Dĩ nhiên, định kiến giới vẫn tồn tại trong từng cá nhân, ngay cả ở những quốc gia có bình đẳng giới cao. Nhưng nếu tiêu chí chọn bạn đời thực sự bị định đoạt bởi sinh học, thì tư tưởng cá nhân đáng lẽ không thể ảnh hưởng đến nó. Ấy vậy mà một nghiên cứu trên chín quốc gia đã chứng minh điều ngược lại: những người đàn ông có tư tưởng gia trưởng càng cao thì càng coi trọng vẻ ngoài trẻ trung, hấp dẫn của phụ nữ; trong khi những người phụ nữ có tư tưởng bất bình đẳng giới càng lớn thì càng ưu tiên tiền bạc và địa vị khi chọn bạn đời.

Những bằng chứng này hé lộ những lỗ hổng nghiêm trọng trong lập luận của các nhà tâm lý học tiến hóa. Nếu gene thực sự quyết định tiêu chí chọn bạn đời, vậy tại sao những bản năng tưởng chừng như đã ăn sâu vào tiềm thức ấy lại có thể thay đổi cùng với mức độ bình đẳng giới trong xã hội và trong từng cá nhân?

Công bằng mà nói, các nhà tâm lý học tiến hóa không phủ nhận rằng văn hóa và tập quán địa phương có thể ảnh hưởng đến cách con người chọn bạn đời. Tuy nhiên, họ không xem bình đẳng giới là một trong những yếu tố đó, bởi ngay cả ở những xã hội tương đối bình đẳng, khoảng cách trong tiêu chí chọn bạn đời giữa nam và nữ vẫn chỉ thu hẹp lại, chứ chưa biến mất hoàn toàn. Nhưng chính điều này lại củng cố quan điểm ngược lại: sự khác biệt đó chỉ giảm dần theo mức độ bình đẳng giới đạt được. Để xóa bỏ hoàn toàn, xã hội phải đạt đến bình đẳng giới tuyệt đối – điều mà cho đến nay vẫn chưa trở thành hiện thực.

Tiếc thay, ngay cả ở những quốc gia có mức độ bình đẳng cao, những khuôn mẫu giới truyền thống vẫn chưa hoàn toàn phai nhạt. Một nghiên cứu tại Đan Mạch cho thấy những người chồng có vợ kiếm được nhiều tiền hơn mình có xu hướng sử dụng thuốc điều trị rối loạn cương dương cao hơn so với những người chồng khác. Một cách lý giải là họ cảm thấy áp lực phải thể hiện sự nam tính của mình vì không thể giữ vai trò “trụ cột gia đình”; cách hiểu khác lại cho rằng sự mất mát trong vị thế người kiếm tiền chính có thể dẫn đến những ảnh hưởng tâm lý sâu sắc.

Tại Mỹ, một nghiên cứu khác chỉ ra rằng phụ nữ độc thân thường có xu hướng giảm bớt tham vọng nghề nghiệp và tỏ ra mềm mỏng hơn để trở nên hấp dẫn hơn trong mắt đàn ông. Nhưng nếu đàn ông ngày càng coi trọng học vấn và tiềm lực tài chính của phụ nữ, thì những chiến thuật này sớm muộn gì cũng mất đi hiệu quả.

Vậy nếu một xã hội thực sự đạt được bình đẳng giới hoàn hảo thì sao? Liệu khi đó, tiêu chí chọn bạn đời của nam và nữ có hoàn toàn giống nhau? Tôi đoán rằng sự khác biệt vẫn sẽ tồn tại, dù có thể rất nhỏ. Yếu tố then chốt có lẽ nằm ở việc nuôi con bằng sữa mẹ sau khi sinh – một việc đòi hỏi nhiều năng lượng, thời gian và khó kết hợp với công việc trả lương, ít nhất là trong cách vận hành lao động hiện nay. Điều đó có nghĩa là phụ nữ có thể vẫn tìm kiếm một người chồng có tiềm lực tài chính tốt để bù đắp cho khoảng thu nhập bị gián đoạn. Nhưng lựa chọn này không xuất phát từ một bản năng nguyên thủy muốn tìm kiếm “người đàn ông bảo vệ” mà đơn thuần là một quyết định hợp lý dựa trên nhu cầu thực tế. Hơn nữa, những chính sách xã hội tiến bộ, sự thay đổi trong môi trường làm việc và sự tham gia nhiều hơn của người cha vào việc chăm sóc con cái đều có thể giúp giảm bớt áp lực này.

Đôi khi, sinh viên của tôi đặt câu hỏi: Liệu việc nam và nữ có tiêu chí chọn bạn đời giống nhau có thực sự đáng mong muốn không? Họ lo lắng rằng sự bình đẳng đó có thể làm mất đi nét hấp dẫn trong chuyện tình cảm. Một số người khác lại băn khoăn: nếu đàn ông và phụ nữ ngày càng kết hôn với những người ngang bằng về học vấn, địa vị và thu nhập, liệu điều đó có vô tình làm gia tăng bất bình đẳng kinh tế trong xã hội không?

Nhưng theo báo cáo về khoảng cách giới năm 2017, những lo ngại này vẫn còn xa vời. Với tốc độ thay đổi hiện tại, phải mất ít nhất 100 năm nữa thì một cặp đôi như Josh và Mia mới thực sự trở thành điều bình thường. Bình đẳng giới vẫn còn là một chặng đường dài phía trước. 

Nguồn: Men want beauty, women want wealth, and other unscientific tosh | Aeon.co