Điều gì diễn ra khi bạn là người có trí tuệ vượt trội trong một gia đình không ai giống mình

Lớn lên với khả năng trí tuệ vượt trội trong một gia đình không ai có cùng cường độ suy nghĩ là một dạng cô đơn khó gọi thành tên. Nó không chỉ là chuyện "thông minh". Bạn chỉ đang sống đúng bản chất của mình, nhưng rồi, một cách tự nhiên, bạn luôn lạc nhịp với thế giới xung quanh.

Một trong những sự thật buồn của việc khác biệt thần kinh và không hòa nhịp với những người trong gia đình là cảm giác bị đè nén hoặc bị làm cho xấu hổ, dù không ai cố ý làm vậy. Cảm giác ấy vẫn bám theo bạn, ngay cả khi chẳng ai chủ tâm dập tắt hay hạ thấp bạn, dù đôi khi họ vô tình làm thế. Sự tổn thương ấy nảy sinh từ những khoảnh khắc nhỏ bé hằng ngày: khi sự hào hứng của bạn chỉ nhận lại ánh mắt trống rỗng, khi câu hỏi của bạn bị gạt đi, khi niềm say mê của bạn bị xem như khoe khoang. Nó xảy ra khi bạn bị bảo rằng: “Đừng nghĩ nhiều thế,” hoặc “Hỏi lắm vậy làm gì.” Dù lời nói ấy thốt ra trong sự bực bội hay lo lắng yêu thương, thông điệp đến với bạn vẫn giống nhau: Bạn quá nhiều.

Ngay cả cha mẹ - những người yêu bạn vô cùng - đôi khi cũng trở thành “kẻ áp chế” bất đắc dĩ. Họ muốn bảo vệ bạn khỏi nỗi thất vọng, nên luôn cảnh báo bạn đừng mơ ước quá xa. Họ muốn bạn hòa nhập, nên khuyên bạn giấu bớt ánh sáng của mình. Họ muốn bạn hạnh phúc, nhưng khái niệm hạnh phúc của họ lại đòi hỏi bạn trở thành một người khác. Những ý tốt ấy đôi khi khiến mọi thứ tệ hơn, vì đến cả nỗi giận dữ của bạn cũng đi kèm cảm giác tội lỗi.

Cha mẹ thường không nhận ra sự vượt trội của con nếu nó không phản chiếu trải nghiệm của chính họ. Họ có thể lầm sự mãnh liệt của bạn là “có vấn đề”, chiều sâu của bạn thành “suy nghĩ quá mức”, sự tinh tế của bạn thành “tự cao”. Khi họ bảo bạn “bình tĩnh lại”, “đừng nghĩ linh tinh nữa”, hoặc kéo bạn từ những suy tư trừu tượng về lại chuyện thực tế, họ tin rằng họ đang chuẩn bị cho bạn bước vào đời. Nhưng đối với bạn, mỗi lần như vậy là một lần cảm thấy mình bị phủ nhận, một thông điệp ngầm rằng con người thật của bạn là không ổn, rằng để được yêu, bạn phải thay đổi.

Một số cha mẹ mang trong mình nỗi day dứt về tiềm năng chưa được sống trọn. Ánh sáng của bạn vô tình soi rõ những khả năng bỏ lỡ của họ, những thỏa hiệp họ từng chấp nhận, những ước mơ họ từng gác lại. Không chủ ý, họ có thể phản ứng bằng cách xem nhẹ thành tựu của bạn, bỏ qua những khó khăn của bạn, hoặc cạnh tranh với bạn theo những cách rất kín đáo. Tất cả chỉ để giữ lấy vị thế “người lớn hiểu biết”, dù đôi lúc bạn đã vượt xa họ ở một vài lĩnh vực.

Rồi cuối cùng, bạn học, bằng cách chậm chạp và đau đớn, cách nuốt lời mình lại. Bạn học cách tự dịch mình sang phiên bản nhỏ hơn, dễ hiểu hơn, bớt sắc nét hơn. Bạn nói: “Thôi, không có gì đâu.” “Không quan trọng đâu.” Nhưng sự thật là: tiếng nói của bạn rất quan trọng.

Thời thơ ấu và tuổi dậy thì, bạn hình thành cảm nhận về bản thân một phần nhờ vào cách người khác phản hồi. Khi bạn nói ra một ý tưởng, và ai đó lắng nghe, bổ sung, tranh luận, đồng cảm, bạn sẽ học rằng thế giới nội tâm của mình có giá trị. Bạn trở nên tự tin vào trí óc của mình vì trí óc ấy được người khác chạm tới. Nhưng khi sự tương tác ấy không tồn tại, bạn lại hấp thụ một thông điệp khác: rằng những suy nghĩ, câu hỏi, khám phá của bạn chẳng đáng để nói ra. Không phải vì ai đó bảo bạn vô dụng, mà vì phản ứng bạn nhận được, lặp đi lặp lại, chỉ là sự không hiểu, nhẹ nhàng khó chịu, hoặc lịch sự mà xa cách. 

Để sống sót như một kẻ lưu đày ngay trong chính ngôi nhà của mình, có lẽ bạn đã trốn vào thế giới của sách vở hoặc internet để tìm những tâm trí đồng điệu. Bạn gặp các tác giả, các cộng đồng trực tuyến, những diễn đàn nhỏ bé mà đầy trí tuệ. Những “ngôi làng” ấy, những túi không khí sạch ấy, có lẽ đã cứu rỗi bạn. Nhưng một phần sâu xa trong bạn, phần đang sống giữa gia đình mình, vẫn luôn cảm thấy mình như một kẻ lạc loài nơi xứ người.

Những kiểu tự kiểm duyệt mà bạn luyện nên để sinh tồn thường không tự biến mất. Khi trưởng thành, bạn có thể thấy mình vô thức “hạ thấp” trí tuệ trong các cuộc trò chuyện. Bạn có xu hướng lo lắng trước khi chia sẻ một insight. Nghiên cứu cho thấy người lớn có năng lực vượt trội dễ gặp lo âu xã hội và hội chứng kẻ giả mạo, đặc biệt khi khả năng ấy không từng được nhìn nhận hay nâng đỡ từ thuở nhỏ. Bạn trở thành bậc thầy trong việc đọc tín hiệu xã hội, điều chỉnh sự hiện diện của mình, nén lại những phần sáng nhất để người khác được thoải mái. Bạn luôn quan sát, canh chừng xem liệu một ý tưởng, một nhận xét của mình có khiến người khác xa lánh hay không. Bạn không thể hồn nhiên vui mừng khi thành công; lúc nào cũng phải chỉnh độ hạnh phúc xuống mức mà người khác chấp nhận được. Dường như bạn phải liên tục điều chỉnh “nhiệt độ xã hội”: đủ để người ta thấy bạn, nhưng không quá nhiều; đủ đam mê, nhưng không để cháy; đủ tỏa sáng, nhưng không làm ai chói mắt.

Trở về với chính mình

Bước đi tiếp theo bắt đầu từ việc chấp nhận những sự thật rất người của việc sở hữu trí tuệ vượt trội hay khác biệt thần kinh. Bạn vận hành với chiều sâu, sự phức tạp và tốc độ hơn người, điều đó không tốt hay xấu, không khiến bạn trở thành ai cao hơn hay thấp hơn. Nhưng đúng là vì khác biệt, bạn khó tìm thấy những cộng đồng “được đóng sẵn” cho mình. Mọi người dễ hiểu sai ý bạn, dễ choáng trước những điều đối với bạn lại hoàn toàn tự nhiên.

 Bạn cũng cần cho phép mình đau buồn về những gì đã xảy ra, và vẫn đang xảy ra: nỗi cô đơn trong tri thức, sự mệt mỏi vì luôn phải tự chỉnh, tự dịch mình cho vừa người khác, và nỗi tiếc nuối về điều đáng lẽ đã khác đi nếu cha mẹ bạn sở hữu cùng độ sâu trí tuệ ấy.

 Nhưng nỗi buồn không phải điểm kết. Chỉ cần tìm thấy vài người đồng điệu, đôi khi chỉ một hoặc hai người thôi, mọi thứ cũng có thể đổi khác. Bạn không cần cả thế giới hiểu mình. Điều bạn cần, và có thể tìm được, là một nhóm nhỏ những người có thể theo kịp dòng ý tưởng của bạn, vui thích trong sự sắc bén của bạn, và không bắt bạn phải thu nhỏ lại. Có thể không hoàn toàn, không ngay lập tức, nhưng đủ để bạn thở, đủ để bạn nở.

Bạn có thể trở thành “người cha, người mẹ bên trong” của chính mình, người ôm lấy đứa trẻ từng hoang mang không hiểu vì sao mình luôn như kẻ ngoài hành tinh giữa thế giới này. Trong cơ thể người lớn với sự tự do và chủ động, bạn có thể tìm kiếm những người bạn chọn, những người thầy, những cộng đồng có thể hiểu bạn, dù chỉ một phần, dù đôi khi khuyết thiếu, dù không hoàn hảo. Bạn có thể thôi diễn vai “bản ngã giả” từng bảo vệ bạn khi nhỏ nhưng lại giam hãm bạn lúc trưởng thành.

Cảm giác lưu đày vĩnh viễn ấy chỉ kết thúc khi bạn tìm đường trở về ngôi nhà của chính mình.

References

Coleman, L. J., & Cross, T. L. (1988). Is being gifted a social handicap? Journal for the Education of the Gifted, 11(4), 41–56.

Daniels, S., & Piechowski, M. M. (2009). Living With Intensity: Understanding the Sensitivity, Excitability, and Emotional Development of Gifted Children, Adolescents, and Adults. Great Potential Press.

Gross, M. U. (1998). The "me" behind the mask: Intellectually gifted students and the search for identity. Roeper Review, 20(3), 167–174.

Kuipers, W. (2007). How to charm gifted adults into admitting giftedness: Their own and somebody else's. Advanced Development, 11, 9.

Lee, L. E., Rinn, A. N., Crutchfield, K., Ottwein, J. K., Hodges, J., & Mun, R. U. (2021). Perfectionism and the imposter phenomenon in academically talented undergraduates. Gifted Child Quarterly, 65(3), 220–234.

Tác giả: Imi Lo MA

Nguồn: What It's Like to Be a Gifted, High-IQ Person in a Non-Gifted Family | Psychology Today