Khi có được điều ta tưởng rằng mình mong muốn, ta mới thấy lòng ham muốn phức tạp đến nhường nào

Những khát khao làm ta thấy mình sống động hơn, nhưng chúng ta hiếm khi có đủ thời gian và không gian để thật sự suy ngẫm về chúng. Liệu pháp tâm lý chính là một cơ hội để làm điều đó. Một số khách hàng của tôi đến buổi trị liệu với nhận thức rõ ràng về mong muốn của mình, trong khi số khác chưa từng dành thời gian để thực sự tự hỏi bản thân mình muốn gì. Dù ở trạng thái nào, thường có một sự căng thẳng giữa những khao khát sâu thẳm và những kỳ vọng hay trách nhiệm mà họ đang mang. Có người thèm khát một điều gì đó đến quặn thắt, nhưng điều đó lại xung đột với hình ảnh họ muốn duy trì về bản thân. Những khát vọng sâu kín có thể đi ngược lại với quan niệm về điều đúng và sai, về những gì ta nên hoặc không nên mong cầu. Cảm nhận và bộc lộ ham muốn của chính mình có thể vừa hứng khởi vừa đáng sợ.

Sau nhiều năm trò chuyện với khách hàng về những trăn trở này, tôi nhận ra rằng chính họ đã dạy tôi nhiều điều về lòng ham muốn, hơn bất kỳ lý thuyết hay cuốn sách nào. Và đây là một vài bài học mà tôi đã rút ra.

Photo by Linda Raymond/Getty Images

1. Nơi nào thiếu lòng biết ơn, nơi đó có thể ẩn chứa một khát khao

Trong thế giới hôm nay, con người chịu rất nhiều áp lực phải biết ơn. Nhưng ngay cả khi một người thực sự có lý do để cảm thấy biết ơn, ngay cả khi họ muốn biết ơn, đôi lúc họ vẫn không thể làm được. Những lúc như vậy, việc tự hỏi điều gì đang ẩn sau cảm giác bất lực ấy có thể là một điều giá trị.

Tôi có một khách hàng ngoài 40 tuổi, tìm đến trị liệu khi con cô ấy vừa tròn một năm tuổi. Cô đã luôn mong có một đứa con, đã trải qua nhiều vòng thụ tinh nhân tạo, và giờ đây, khi cuối cùng cũng trở thành mẹ, cô tự hỏi vì sao mình vẫn chưa cảm thấy mãn nguyện. Cô liên tục nhắc đến lòng biết ơn, sự tích cực, như thể đang cố gắng động viên chính mình, nhưng ngay cả cô cũng không thấy thuyết phục. Cô cảm thấy mình nên hài lòng với vai trò làm mẹ. Nhưng đồng thời, cô cũng muốn có không gian để khám phá thêm về chính mình.

 Chẳng bao lâu, một sự thiếu thốn hiện rõ. Cô cảm thấy mất đi sự gắn kết với công việc, thiếu đi những kích thích trí tuệ. Cô khao khát được trò chuyện với những người trưởng thành, được thử thách tư duy. Trước đây, cô từng tin rằng mình sẽ vui vẻ từ bỏ công việc và các mối quan hệ xã hội để toàn tâm toàn ý chăm con trong những năm đầu đời. Nhưng khi điều đó trở thành hiện thực, cô bất ngờ nhận ra mình thất vọng. Việc trở thành mẹ đã thay đổi cuộc đời cô, nhưng điều đó vẫn chưa đủ.

Điều ta muốn ở một thời điểm nào đó không có nghĩa là ta sẽ không có những mong muốn khác trong tương lai. Khi ta đặt cược tất cả cảm xúc vào một khát khao duy nhất, có một loại "món nợ cảm xúc" vô hình có thể tích tụ theo thời gian, đặc biệt khi ta bỏ quên những phần quan trọng khác trong chính mình.

Trong trị liệu, cô đã đối diện với cảm giác tội lỗi và xấu hổ khi khao khát nhiều hơn những gì tình mẫu tử đơn thuần có thể mang lại.

 Sự tuyệt vọng có thể khiến ta thu hẹp tầm nhìn và phóng đại cơn khao khát. Người phụ nữ ấy đã bị cuốn trọn trong nỗi mong mỏi tột cùng được làm mẹ, đến mức tin rằng có con chính là điều duy nhất quan trọng. Cô từng nghĩ rằng khi đạt được điều mình ao ước, cô sẽ chìm đắm trong niềm biết ơn bất tận. Nhưng khi gạt bỏ những khao khát khác của bản thân, cô cảm thấy như đang phản bội chính mình.

Chỉ khi cảm nhận rõ nỗi đau của sự bất mãn, cô mới mở lòng để nhận ra rằng mình muốn nhiều hơn thế. Trong những buổi trị liệu, cô đối diện với mặc cảm tội lỗi và sự xấu hổ vì đã mong cầu nhiều hơn những gì tình mẫu tử đơn thuần có thể mang lại. Thay vì vùi lấp cảm xúc ấy, cô bắt đầu tò mò về những mong muốn của mình. Cô nhận ra rằng làm mẹ không có nghĩa là phải từ bỏ những phần khác của bản thân. Cô không cần phải chọn một trong hai – hoặc là một người mẹ trọn vẹn, hoặc là một người phụ nữ khao khát cuộc sống rộng lớn hơn. Cô có thể là cả hai. Và khi chấp nhận điều đó, cô dần tìm thấy những kết nối mới, những mối quan hệ mang đến cho cô sự thấu hiểu và sẻ chia.

Một khách hàng khác của tôi, một người đàn ông cuối tuổi 20, kể rằng dù có một cuộc sống mà nhiều người cho là thành công, anh vẫn cảm thấy bị mắc kẹt – trong kỳ vọng của người khác, trong những quy tắc xã hội.

"Tôi biết mình may mắn, nhưng dù cố gắng cảm thấy biết ơn, điều đó vẫn không giúp được gì," anh nói.

Anh đã sống theo những gì mà xã hội vẽ ra là đáng mơ ước – công việc tốt, những chuyến du lịch xa hoa, những thành tựu rực rỡ. Nhưng tất cả những điều ấy dường như không xuất phát từ chính anh. Chúng đến từ một nơi nào đó xa lạ với những mong muốn sâu thẳm nhất trong lòng. Anh đã để bản thân bị điều khiển bởi những điều "nên làm", thứ mà nhà phân tâm học Karen Horney gọi là "sự chuyên chế của chữ nên".

"Tôi không biết cách suy nghĩ cho chính mình," anh thú nhận.

Tôi thách thức suy nghĩ ấy của anh. Bởi ngay lúc này, khi ngồi trong phòng trị liệu, anh đã bắt đầu suy nghĩ cho mình, bắt đầu lắng nghe cảm xúc của chính mình. Câu nói "Nó không hiệu quả với tôi" chính là một bước ngoặt. Khi lặp lại lời đó, có lẽ anh đang nhấn mạnh với tôi, nhưng cũng là để tự mình nghe rõ hơn.

Anh nhận ra rằng mình đã có nhiều mối quan hệ hời hợt, nhưng chưa từng trải nghiệm một tình yêu thực sự – điều mà anh khao khát nhất. Nhưng lòng mong mỏi được yêu thương và được đón nhận cũng khiến anh chùn bước. Yêu nghĩa là chấp nhận rủi ro, đối mặt với khả năng tổn thương và mất mát.

"Tôi cảm thấy bất an khi thèm khát tình yêu," anh nói.

Nhưng rồi, anh dần có đủ dũng khí để đối diện với mong muốn ấy. Chúng tôi cùng nhau nhìn nhận về hình dung của anh về một mối quan hệ yêu đương. Anh hiểu rằng giữa thực tế và tưởng tượng luôn có một khoảng cách, và có thể anh sẽ thất vọng. Nhưng sau nhiều buổi trị liệu, anh nói với tôi:

"Tất nhiên, một mối quan hệ thực sự sẽ không giống như những gì tôi hình dung. Nhưng tôi mừng vì mình sẵn sàng khám phá. Tôi muốn một điều gì đó chân thật."

Anh đã dành nhiều năm cố gắng biết ơn một cuộc đời không thuộc về mình. Nhưng khi một người đánh mất kết nối với những khao khát của bản thân, họ sẽ lên tiếng. Sự từ chối của anh trước những điều "nên làm" không phải là sự vô ơn, mà chính là sức sống đang trỗi dậy trong anh.

2. Rủi ro có thể che mờ điều ta thực sự khao khát

Với nhiều người, một khát khao mãnh liệt không chỉ đơn thuần là một ước muốn – nó còn mang theo cả nỗi sợ hãi về những rủi ro mà nó có thể kéo theo. Nguy cơ bị từ chối, thất vọng hay thất bại có thể trở nên quá lớn, khiến ta ngoảnh mặt đi, chối bỏ điều mình thực sự mong muốn.

Tôi từng có một khách hàng ngoài 30 tuổi, cô ấy bắt đầu quan tâm đến việc ứng tuyển vào một vị trí cao hơn trong công việc. Nhưng rồi, cô tự thuyết phục bản thân rằng mình không thực sự muốn bước tiến đó. Cô liệt kê hàng loạt lý do: cô chưa đủ giỏi, cô không xứng đáng, cô không nên quá tham vọng. Trong các buổi trị liệu, tôi gợi ý cô thử tưởng tượng về viễn cảnh mình ứng tuyển và bị từ chối. Liệu cô có vượt qua được nỗi thất vọng đó không? Cô không chắc chắn.

Cô cứ chần chừ, do dự, cho đến khi thời hạn nộp đơn trôi qua, và cơ hội tuột khỏi tay cô. Cô thất vọng khi nhận ra chính mình đã ngăn cản bản thân ngay từ bước đầu tiên.

Nhưng sau đó, cô bắt đầu mở lòng với những khả năng khác. Dù không trúng tuyển công việc đầu tiên mà cô thử sức, nhưng ở lần tiếp theo, cô đã thành công. Việc khao khát một điều gì đó lớn lao hơn trong sự nghiệp đồng nghĩa với việc phải đối mặt với thất bại và sự bất định. Nhưng cố gắng chối bỏ mong muốn đó lại khiến cô bị mắc kẹt. Cuộc sống vốn dĩ không thể tránh khỏi những mất mát. Khi dám đối diện với sự thật ấy, cô dần giải phóng bản thân khỏi nỗi sợ hãi bị thua cuộc.

Nỗi sợ bộc lộ sự tổn thương cũng là điều đã ngăn cản một khách hàng khác của tôi. Cô thổ lộ rằng mình bị thu hút về mặt thể xác bởi một người bạn nữ, nhưng lại cố gắng tự thuyết phục rằng đó không phải là điều cô thực sự muốn. Cô nói với tôi rằng mình trân trọng việc hẹn hò với đàn ông, dù không hề cảm thấy bị hấp dẫn về mặt thể xác.

Cô tìm kiếm những điểm khó chịu ở người bạn gái của mình, cố đào bới những khuyết điểm, như thể chỉ cần chứng minh rằng người ấy không hoàn hảo, cô sẽ có lý do để từ bỏ cảm xúc của mình. Cuối cùng, cô cố tình gây gổ và đột ngột cắt đứt liên lạc với người bạn ấy.

Thế nhưng không lâu sau, cô lại bị thu hút bởi một người phụ nữ khác. Lần này, cô quyết định không trốn chạy nữa. Cô can đảm bày tỏ cảm xúc của mình – và bị từ chối. Nhưng điều bất ngờ là, cô không hề hối hận vì đã dám đối diện với lòng mình.

"Tôi từng sợ phải thừa nhận rằng mình thực sự muốn một mối quan hệ với một người phụ nữ," cô nói. "Tôi biết nếu nói ra, tôi sẽ buộc phải đối mặt với cảm xúc của mình, thậm chí có thể phải làm điều gì đó lớn lao. Khi nói thành lời, tôi căng thẳng đến mức tay ướt đẫm mồ hôi."

Khi ta khao khát một điều gì đó – một cơ hội, một con người – và dám tiến về phía nó, ta sẽ để lộ chính mình.

"Nhưng tôi mừng vì đã nói ra. Tôi đã sống đúng với bản thân. Tôi đã làm những gì có thể, tôi đã thử và tôi đã thất bại. Nhưng thà chịu mất mát vì đã thử, còn hơn cả đời sống trong tiếc nuối vì chưa từng dám bước đi."

3. Cuộc sống vẫn có thể trọn vẹn, ngay cả khi những khát khao của ta không bao giờ được lấp đầy

Thuở mới bước vào nghề trị liệu tâm lý, tôi từng gặp một người phụ nữ sắp bước sang tuổi 70. Bà tìm đến trị liệu như một món quà dành cho chính mình. Với ánh mắt xa xăm, bà kể rằng suốt những năm tháng chung sống, bà chưa từng một lần đạt cực khoái bên chồng.

"Chúng tôi đã bên nhau 45 năm," bà nói. "Không phải tôi chưa từng cố gắng, nhưng ông ấy chẳng bao giờ hiểu tôi thực sự muốn gì trong chuyện ấy. Và tôi cũng không định bắt đầu kể cho ông ấy nghe về những khao khát thầm kín của mình. Ông ấy vẫn nghĩ rằng suốt ngần ấy năm, tôi luôn mãn nguyện. Nếu có điều gì thay đổi theo thời gian, thì có lẽ đó là sự quen thuộc đã khiến chúng tôi ngày càng khách sáo với nhau, chứ không gần gũi hơn. Làm sao tôi có thể mong ông ấy nhận ra, khi chính tôi đã giả vờ quá khéo léo gần như cả cuộc đời?"

Món quà lớn nhất bà tự tặng mình chính là sự thật. Chúng ta thường giữ những bí mật, thậm chí với cả chính mình. Nhưng khi dám đối diện với những điều tưởng như không thể thốt ra, và tìm được ngôn từ để gọi tên chúng, ta chợt thấy lòng mình nhẹ nhõm hơn.

"Tất nhiên, tôi luôn biết rằng mình đang giả vờ. Nhưng tôi chưa bao giờ tự hỏi tại sao," bà trầm tư.

Tôi đã hỏi.

Ban đầu, bà muốn làm hài lòng chồng, muốn cảm thấy mình được khao khát, và việc giả vờ dường như là một điều tất yếu. Giờ đây, ít nhất bà có thể nói ra điều ấy với tôi. Trong căn phòng trị liệu này, bà không cần phải che giấu bất cứ điều gì.

Dần dần, bà học cách chấp nhận rằng ý nghĩa và sự mãn nguyện trong đời không đến từ một nguồn duy nhất, mà là một bức tranh ghép lại từ nhiều mảnh nhỏ. Những cuộc chuyện trò với những người bạn thân, niềm vui nấu ăn cho các cháu, sự say mê khi đọc bất cứ tác phẩm nào của Tennessee Williams, những bữa tối cùng chồng, tiếng cười trước những câu bông đùa hóm hỉnh của ông, hay khoảnh khắc ngắm nhìn một bức tranh của Cézanne—tất cả những điều đó làm bà thấy mình thực sự sống.

"Những trải nghiệm ấy, những nghi thức giản dị ấy, khiến tôi cảm nhận được sự hiện hữu của chính mình," bà nói. Hôn nhân của bà, dù không trọn vẹn về mặt thể xác, vẫn mang đến cho bà nhiều điều đáng quý.

Bà vẫn cần thừa nhận những hụt hẫng trong lòng mình. Việc gọi tên rõ ràng những thất vọng ấy, kỳ lạ thay, lại đem đến một sự giải tỏa sâu sắc. Khi chấp nhận những đòi hỏi thầm kín, những khao khát chưa thành, bà không còn thấy chúng như một gánh nặng nữa.

Có một khoảnh khắc, bà mỉm cười:

"Tôi vừa nhận ra rằng cuộc đời mình vẫn giàu có, ngay cả khi có những điều chưa trọn vẹn, ngay cả khi không có một cái kết viên mãn, theo mọi nghĩa. Và tôi thấy điều đó thật kỳ diệu."

Khi bắt đầu viết cuốn Tell Me What You Want (2023) về những khát khao của con người, tôi lại một lần nữa đối mặt với nghịch lý trong hành trình kiếm tìm sự mãn nguyện. Không ai có thể có được tất cả những gì mình muốn. Bởi lẽ, khi ta chạm đến điều mình hằng khao khát, rất có thể ta lại đổi ý, hoặc cảm thấy vẫn chưa đủ. Và rồi, luôn luôn có những mất mát.

Thế nhưng, ngay cả khi sự thỏa mãn dường như nằm ngoài tầm với, bản thân khao khát đã là một điều kỳ diệu. Nó khiến ta chuyển động, khiến ta sống. Không ai trong chúng ta có thể có tất cả mọi thứ, nhưng nếu ta đủ dũng cảm để trải nghiệm, để chấp nhận rủi ro của những nỗi thất vọng, để thành thật với chính mình, và để tìm thấy niềm vui từ nhiều nguồn khác nhau, thì những điều kỳ diệu gần như luôn luôn có thể xảy ra.

Nguồn: Getting what we think we want can reveal just how complex desire is | Psyche.co