Khi sự tàn nhẫn là một dạng lòng tốt: Liệu đôi khi ta có nên "xấu" vì lợi ích của người khác?

Hãy tưởng tượng một người thân thiết với bạn đang trì hoãn việc học trong khi kỳ thi quan trọng sắp đến gần. Nếu trượt bài kiểm tra này, cậu ấy sẽ không thể vào đại học – một bước ngoặt có thể thay đổi cả cuộc đời. Bạn đã động viên, khích lệ hết lời, nhưng mọi cách đều vô ích. Khi đó, liệu bạn có chuyển hướng, khiến cậu ấy lo lắng đến mức hoảng sợ, để rồi không còn lựa chọn nào khác ngoài việc lao vào học điên cuồng?

Đôi khi, cách duy nhất để giúp ai đó lại có vẻ như là một chiến thuật tàn nhẫn, thậm chí cay nghiệt – một lựa chọn có thể khiến người giúp cảm thấy áy náy, dằn vặt. Nhưng nghiên cứu từ nhóm của tôi tại Đại học Liverpool Hope (Anh) đã làm sáng tỏ cơ chế tâm lý đằng sau hiện tượng này.

Do not forsake me. Grace Kelly and Gary Cooper in High Noon (1952). Photo by Getty

Thông thường, ta vẫn nghĩ rằng cảm xúc tích cực sẽ dẫn đến kết quả tích cực – và nhiều nghiên cứu đã khẳng định điều đó. Trong lĩnh vực điều tiết cảm xúc giữa người với người (interpersonal emotion regulation) – tức là cách một cá nhân có thể ảnh hưởng đến cảm xúc của người khác – các nghiên cứu chủ yếu nhấn mạnh giá trị của việc gia tăng cảm xúc tích cực và giảm thiểu cảm xúc tiêu cực. Tuy nhiên, một số nghiên cứu khác lại chỉ ra rằng việc khiến ai đó cảm thấy tồi tệ đôi khi có thể hữu ích: tức giận giúp ta đối mặt với kẻ lừa đảo, hay làm tổn thương cảm xúc của ai đó có thể giúp họ có lợi thế trong một cuộc chơi.

Nghiên cứu của chúng tôi đã ghi nhận việc con người có xu hướng sử dụng sự tàn nhẫn như một hành động vị tha. Để xác minh hiện tượng này, chúng tôi đặt ra ba điều kiện cần thiết:

1. Động cơ làm cho người khác cảm thấy tồi tệ phải xuất phát từ lòng vị tha.
2. Cảm xúc tiêu cực mà người kia trải qua phải có tác dụng giúp họ đạt được một mục tiêu cụ thể.
3. Người gây ra nỗi đau phải có sự đồng cảm với người chịu tác động.

Để kiểm chứng khái niệm mà chúng tôi gọi là làm xấu đi cảm xúc vì mục đích vị tha (altruistic affect-worsening), chúng tôi đã tuyển chọn 140 người trưởng thành tham gia thí nghiệm. Họ được cho biết rằng sẽ chơi một trò chơi máy tính cùng một đối thủ ẩn danh để có cơ hội giành phần thưởng trị giá 50 bảng Anh dưới dạng phiếu mua hàng trên Amazon – dù thực chất, không hề có "đối thủ" nào cả.

Trước khi chơi, mỗi người đọc một đoạn tâm sự (được cho là do đối thủ viết) về nỗi đau của một cuộc chia tay tình cảm. Một số người được yêu cầu đặt mình vào vị trí của đối thủ để tăng mức độ đồng cảm, trong khi số còn lại được hướng dẫn giữ khoảng cách cảm xúc.

Các tình nguyện viên chơi một trong hai trò chơi:

• Soldier of Fortune – một trò chơi bắn súng, nơi mục tiêu là tiêu diệt càng nhiều kẻ địch càng tốt (mang tính đối đầu).
• Escape Dead Island – trò chơi sinh tồn, nơi người chơi phải trốn khỏi một căn phòng đầy zombie mà không bị giết (mang tính né tránh).

Sau 5 phút luyện tập, người chơi được yêu cầu chọn cách trò chơi sẽ được giới thiệu cho đối thủ. Kết quả đáng ngạc nhiên: những người có mức độ đồng cảm cao hơn đã yêu cầu thí nghiệm viên điều chỉnh trò chơi theo hướng làm cho đối thủ của họ tức giận trong trò bắn súng và sợ hãi trong trò sinh tồn – tức là tạo ra những cảm xúc tiêu cực, nhưng theo cách giúp đối thủ có cơ hội chiến thắng cao hơn.

Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy, xu hướng khiến người khác cảm thấy tồi tệ để giúp họ thành công phổ biến hơn nhiều khi người "ra đòn" có sự đồng cảm với "nạn nhân". Đáng chú ý hơn, sự tàn nhẫn này không hề ngẫu nhiên:

• Trong trò chơi bắn súng, những người giàu lòng trắc ẩn chọn nhạc nền và hình ảnh kích thích sự tức giận, giúp đối thủ trở nên hiếu chiến hơn.
• Trong trò chơi trốn thoát, họ chọn những yếu tố làm đối thủ sợ hãi, giúp họ cảnh giác và nhanh nhẹn hơn.

Dù có vẻ nghịch lý, nhưng trong cả hai trường hợp, sự thao túng cảm xúc tiêu cực này thực chất lại giúp đối thủ tiến gần hơn đến chiến thắng.

Tóm lại, con người có trực giác nhạy bén trong việc chọn loại cảm xúc tiêu cực nào sẽ tạo động lực tốt nhất. Và điều thú vị là những người tham gia thí nghiệm hoàn toàn có động cơ vị tha: họ cố ý tạo ra những cảm xúc giúp đối thủ chơi tốt hơn, ngay cả khi điều đó làm giảm cơ hội chiến thắng của chính họ.

Tuy nhiên, vẫn còn nhiều câu hỏi chưa có lời giải: Liệu quá trình này có xuất hiện từ thời thơ ấu hay tuổi dậy thì không? Nếu không, những yếu tố nào góp phần hình thành nó? Trong đời sống thực, con người sử dụng những chiến thuật gì để tác động đến cảm xúc của người khác? Nghiên cứu của chúng tôi chỉ xem xét hiện tượng này giữa những người xa lạ, nhưng điều gì sẽ xảy ra khi người "ra đòn" và người "chịu trận" lại là bạn bè thân thiết hay người trong gia đình? Một số nghiên cứu khác cho thấy rằng, trong những mối quan hệ gần gũi, động lực áp dụng chiến thuật này có thể còn mạnh mẽ hơn. Những nghiên cứu sử dụng nhật ký cá nhân hoặc video có thể giúp soi rọi cách con người điều chỉnh cảm xúc của nhau trong đời sống thường nhật.

Cuối cùng, đâu là giới hạn của việc "làm xấu" cảm xúc người khác? Ngay cả khi xuất phát từ ý định tốt đẹp, liệu một người vị tha nhất có thể vô tình gây tổn thương không? Có thể, việc trở nên tàn nhẫn là không cần thiết, và ta đã sai khi nghĩ rằng ai đó phải trải qua cảm giác tồi tệ mới có thể đạt được hạnh phúc lâu dài. Hoặc có thể, điều ta mong muốn thực ra lại khiến cuộc sống của người kia trở nên tệ hơn. Quay trở lại câu chuyện mở đầu, có thể người bạn sau khi bị thúc ép đã đỗ đại học, nhưng rồi nhận ra con đường đó không dành cho mình. Hoặc có thể, người bạn ấy vốn rất mong manh, và chiến thuật giúp họ đạt được mục tiêu lại vô tình khiến họ giảm sút sự tự tin, hạnh phúc, và cuối cùng rơi vào vòng xoáy tiêu cực.

Dù sự tàn nhẫn có hiệu quả, liệu đó có phải là chiến lược tốt nhất? Trong thí nghiệm ban đầu, những người tham gia không có lựa chọn giúp đối thủ bằng cách tạo ra cảm xúc tích cực. Vì vậy, chúng tôi không thể kiểm chứng liệu những người có mức độ đồng cảm cao hơn có thể đã muốn giúp đối thủ bằng cách tạo ra niềm vui, sự hạnh phúc thay vì nỗi sợ hay tức giận hay không. Nghiên cứu vẫn tiếp tục, nhưng một điều đã rõ ràng: sự đồng cảm không chỉ dẫn đến lòng trắc ẩn và sự hỗ trợ, mà đôi khi còn có thể là nguồn cơn của sự tàn nhẫn. Chỉ những nghiên cứu sâu hơn mới có thể xác định liệu sự tàn nhẫn có thực sự hiệu quả và an toàn cho những người thân yêu của chúng ta hay không.

Bài viết này được thực hiện với sự hỗ trợ của Templeton Religion Trust dành cho Aeon. Những quan điểm được trình bày thuộc về tác giả và không nhất thiết phản ánh quan điểm của Templeton Religion Trust. 

Nguồn: Cruel to be kind: should you sometimes be bad for another’s good? | Aeon.co