Khoa học thần kinh mới tiết lộ 3 bí mật giúp bạn trở nên thông minh cảm xúc

Thừa nhận đi: bạn thậm chí còn không biết một “cảm xúc” thực sự là gì. Hầu hết mọi người sẽ nói rằng cảm xúc là một dạng cảm giác. Nhưng cảm giác là gì? Ừm… một cảm xúc chăng? Tuyệt vời lắm, thuyền trưởng của những vòng luẩn quẩn!

Và hóa ra, những nghiên cứu mới nhất chỉ ra rằng những gì ta biết về cảm xúc bấy lâu nay đều sai. Mà không phải sai bình thường đâu, sai một cách trầm trọng.

Lisa Feldman Barrett – Giáo sư Tâm lý học tại Đại học Northeastern, đồng thời là nhà nghiên cứu tại Bệnh viện Đa khoa Massachusetts và Trường Y Harvard – đã viết một cuốn sách có thể thay đổi hoàn toàn cách bạn nhìn nhận về cảm xúc: How Emotions Are Made: The Secret Life of the Brain (Cuốn sách này đã được xuất bản với tựa đề: Nguồn gốc cảm xúc: https://s.shopee.vn/9pP4Qn8Rts).

Hãy sẵn sàng. Chúng ta sẽ khám phá sự thật đằng sau cách cảm xúc vận hành, lý do chúng ta luôn vật lộn với chúng, và vì sao bí mật của trí tuệ cảm xúc có thể nằm ngay trong… từ điển Merriam-Webster.

Đã đến lúc khởi động lưỡi cưa của Occam. Hãy bắt tay vào việc thôi!

Vì sao chúng ta hiểu sai về cảm xúc

Bạn nghĩ rằng cảm xúc là thứ vốn có trong bộ não và phổ quát ở mọi nền văn hóa, đúng không? Tất cả chúng ta đều sở hữu một hộp màu cảm xúc giống nhau: giận dữ, sợ hãi, hạnh phúc, buồn bã, v.v.

Nhưng nghiên cứu mới nhất nói rằng tất cả những điều đó đều sai. Cái gì cơ? Bạn không nghe nhầm đâu. Thực tế, có những nền văn hóa không hề có đủ bộ màu cảm xúc như chúng ta.

Người Tahiti không có khái niệm về nỗi buồn. Đúng vậy, nếu bạn sống trên một hòn đảo thiên đường giữa Thái Bình Dương, có lẽ bạn sẽ ít cảm thấy buồn hơn. Nhưng với người Tahiti, họ thậm chí không có từ nào để diễn đạt cảm xúc ấy.

Theo How Emotions Are Made:

“Người Utka Eskimo không có khái niệm về ‘giận dữ.’ Người Tahiti không có khái niệm về ‘buồn bã.’ Điều này thật khó chấp nhận với người phương Tây… Một cuộc sống không có nỗi buồn ư? Thật sao? Khi người Tahiti rơi vào một hoàn cảnh mà người phương Tây sẽ gọi là ‘buồn,’ họ chỉ cảm thấy mệt mỏi, khó chịu, uể oải, hoặc mất hứng thú – tất cả những trạng thái ấy đều được gói gọn trong một từ duy nhất của họ: pe’ape’a.”

Và ngược lại, có những nền văn hóa sở hữu những gam màu cảm xúc mà chúng ta chưa từng biết đến.

Người Na Uy có một khái niệm về niềm vui tột cùng khi yêu, gọi là Forelsket.
Người Philippines có từ Gigil – chỉ cảm giác muốn ôm chặt hoặc bóp nhẹ thứ gì đó quá mức đáng yêu.
Người Nhật có từ Arigata-meiwaku – cảm giác khi ai đó giúp đỡ bạn một cách miễn cưỡng, gây phiền toái cho bạn, nhưng bạn vẫn buộc phải biết ơn.

Tôi biết bạn đang nghĩ gì: “Đây chỉ là chơi chữ thôi! Muốn ôm Hello Kitty không phải là một cảm xúc thực sự. Còn pe’ape’a thì chẳng qua chỉ là một cách gọi khác của ‘buồn’ mà thôi.”

Nhưng nói như thế có nghĩa là bạn vẫn tin rằng cảm xúc là thứ được lập trình sẵn trong não và phổ quát với tất cả mọi người. Trong khi đó, nghiên cứu đã chứng minh điều ngược lại.

Photo: Getty Images

Theo How Emotions Are Made:

“Trong hai thập kỷ qua, đã có bốn phân tích tổng hợp lớn về mối liên hệ giữa cảm xúc và hệ thần kinh tự chủ. Nghiên cứu lớn nhất trong số đó đã tổng hợp hơn 220 công trình và gần 22.000 đối tượng thử nghiệm. Không một nghiên cứu nào tìm ra dấu vết sinh lý cụ thể và nhất quán của từng cảm xúc.”

Sự thật là: Không hề có một hộp màu cảm xúc cố định. Cảm xúc không phải thứ có sẵn trong não hay phổ quát. Chúng là những khái niệm mà ta học được. Và vì thế, chúng khác nhau giữa các nền văn hóa.

Nếu bạn nghĩ rằng pe’ape’a và “buồn” là một, vậy tôi hỏi bạn: Bạn có nhầm lẫn giữa “hối tiếc” và “đau khổ” không? Bạn có đánh đồng “thất vọng” với “tang thương” không?

Tôi cá là không. Bạn có thể gom chúng lại thành một nhóm gọi là “nỗi buồn” nếu muốn. Nhưng điều đó có thực sự chính xác với trải nghiệm của bạn không? Tôi nghi ngờ điều đó.

Bạn không cảm thấy Forelsket vì một lý do đơn giản: Bạn chưa từng được dạy về nó.

Cảm xúc – Những gì ta chưa từng biết

Fago, litost và những cảm xúc khác không thực sự tồn tại… với bạn. Vì sao ư? Vì bạn chưa từng biết đến chúng. Những khái niệm cảm xúc này không quan trọng trong văn hóa Mỹ trung lưu, nên bộ não bạn không có sẵn dự đoán về chúng. Đó là lý do vì sao bạn không cảm thấy Fago theo cách tự nhiên như khi bạn cảm thấy vui hay buồn.

Đúng vậy, Fago, Litost hay bất cứ cảm xúc nào khác cũng chỉ là những từ ngữ do con người tạo ra. Nhưng điều đó cũng đúng với những gì ta vẫn gọi là “hạnh phúc”, “buồn bã”, “sợ hãi”, “tức giận”, “ghê tởm” hay “ngạc nhiên.”

Nếu bạn lớn lên trong một nền văn hóa khác, bạn có thể đã cảm nhận mọi thứ theo cách rất khác. Cảm xúc không chỉ khác nhau giữa người này và người khác (khi tức giận, có người chỉ im lặng mà sôi sục, có người lại đập phá đồ đạc), mà chúng còn khác nhau một cách rõ rệt giữa các nền văn hóa.

Nhưng nếu bạn chỉ biết đến ba khái niệm “giận dữ”, “hạnh phúc” và “buồn bã”, thì cả thế giới cảm xúc của bạn sẽ chỉ gói gọn trong ba sắc thái đó.

Chúng ta học được những khái niệm cảm xúc này một cách vô thức khi sống trong một nền văn hóa nào đó, hoặc đôi khi được dạy một cách có chủ đích từ khi còn nhỏ. Chúng được truyền từ người này sang người khác, từ thế hệ này sang thế hệ tiếp theo.

Khi ta trải qua một cảm giác nào đó, bộ não sẽ kích hoạt một khái niệm cảm xúc – giống như khi ta nhớ lại một ký ức – và thực sự tạo ra cảm xúc ấy trong khoảnh khắc đó. Quá trình này diễn ra gần như ngay lập tức, đến mức ta không hề nhận thức được.

Cảm xúc không chỉ là thứ xảy ra – Chúng được tạo ra

Tôi đã cảm thấy buồn vào khoảnh khắc ấy. Vì sao? Vì tôi lớn lên trong một nền văn hóa mà từ rất lâu, tôi đã học được rằng “buồn bã” là cảm xúc xuất hiện khi những cảm giác thể chất nhất định xảy ra cùng với một mất mát đau thương.

Dựa trên những mảnh ghép của trải nghiệm trong quá khứ – ký ức về những vụ xả súng, những nỗi buồn trước đây – bộ não tôi nhanh chóng dự đoán cơ thể tôi nên phản ứng thế nào trước thảm kịch ấy. Những dự đoán đó khiến tim tôi đập mạnh, mặt tôi nóng bừng, dạ dày tôi quặn thắt. Chúng khiến tôi bật khóc – một phản ứng giúp làm dịu hệ thần kinh. Và chính những điều đó đã tạo nên ý nghĩa của cảm giác mà tôi gọi là “buồn bã.”

Bằng cách này, bộ não tôi đã tạo ra cảm xúc mà tôi đang trải qua.

Giờ thì bạn đã biết cảm xúc thực sự vận hành như thế nào. Và đó là chìa khóa để phát triển trí tuệ cảm xúc – điều mà ai cũng nhắc đến nhưng chẳng mấy ai biết phải rèn luyện ra sao.

1) Trí tuệ cảm xúc bắt đầu từ sự tinh tế trong cảm xúc

Nếu vốn từ vựng cảm xúc của bạn chỉ có hai từ “tôi thấy ổn” và “tôi thấy tệ”, thì có lẽ bạn không phải là người quá thông minh về mặt cảm xúc.

Giống như cách một người bình thường chỉ nhìn thấy ba màu đỏ, xanh, vàng, nhưng một nhà thiết kế nội thất lại có thể phân biệt cả màu hoa oải hương, màu hồng san hô, màu xanh xô thơm, màu đỏ mận, màu lam ngọc – một người có trí tuệ cảm xúc cao cũng có khả năng cảm nhận được nhiều sắc thái khác nhau trong từng cảm xúc của mình.

Người tinh tế về cảm xúc không chỉ nói “tôi thấy vui,” mà họ có thể phân biệt giữa “hạnh phúc”, “hân hoan”, “hồ hởi” hay “ngất ngây.”

Họ giống như những chuyên gia rượu vang của thế giới cảm xúc:

Nỗi buồn này có dư vị ngọt ngào, thoảng nhẹ chút tuyệt vọng, và đọng lại dư âm của một niềm tiếc nuối khó phai…

Nếu bạn có thể nhận ra sự khác biệt giữa hàng loạt sắc thái của niềm vui (hạnh phúc, mãn nguyện, phấn khích, thư giãn, hân hoan, hy vọng, tự hào, biết ơn, viên mãn…) và những tầng sâu của nỗi buồn (bực bội, chán chường, lo âu, hối hận, ghen tị, u sầu, day dứt, sợ hãi, bất an…), thì bộ não của bạn sẽ có nhiều lựa chọn hơn để phân loại, dự đoán và phản ứng với cảm xúc của chính mình.

Những người cứ nhắc mãi về tầm quan trọng của trí tuệ cảm xúc thực sự có lý. Vì nếu thiếu sự tinh tế trong cảm xúc, bạn sẽ dễ gặp phải những vấn đề về tâm lý, chẳng hạn như rối loạn cảm xúc, lo âu, trầm cảm, hoặc mất kiểm soát hành vi.

Những người mắc chứng trầm cảm, lo âu xã hội, rối loạn ăn uống, rối loạn nhân cách, hoặc đơn giản là những người thường xuyên cảm thấy bất an đều có xu hướng không thể phân biệt rõ ràng các sắc thái khác nhau của cảm xúc tiêu cực.

Quan trọng hơn, nếu bạn có thể nhận ra chính xác cảm xúc của mình, bạn sẽ có nhiều cách hiệu quả hơn để xử lý nó.

Nếu trong tâm trí bạn, mọi cảm giác tồi tệ đều chỉ gói gọn trong cụm từ “tôi thấy không ổn”, thì làm sao bạn có thể tìm ra giải pháp phù hợp?

Bạn sẽ dễ chọn cách đối phó sai lầm – như một ly rượu mạnh để tạm quên đi tất cả.

(Nghiên cứu cực kỳ kỹ lưỡng của tôi về việc dùng rượu để giải quyết cảm xúc – mẫu nghiên cứu n = 1 – sẽ sớm được công bố!)

Nhưng nếu bạn có thể phân biệt giữa “tôi cảm thấy cô đơn” và “tôi thấy không ổn,” thì bạn biết mình nên làm gì – bạn gọi điện cho một người bạn.

Và sự tinh tế trong cảm xúc không chỉ giúp bạn vượt qua những khoảnh khắc khó khăn, mà còn mang đến một cuộc sống hạnh phúc hơn.

Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng, những người có khả năng phân biệt rõ ràng giữa các cảm giác tiêu cực của mình có xu hướng kiểm soát cảm xúc tốt hơn 30%, ít tìm đến rượu bia khi căng thẳng, và ít có xu hướng phản ứng tiêu cực với người khác khi bị tổn thương.

Vậy đấy, thay vì chỉ dừng lại ở mức “tôi thấy không ổn,” hãy rèn luyện để có thể diễn tả một cách tinh tế hơn: “Tôi đang bị một cảm giác mông lung, chán nản, vô định bao trùm.”

Đó là bước đầu tiên để thực sự kiểm soát cảm xúc và làm chủ cuộc sống của chính mình.

Nhưng làm thế nào để nâng tầm trí tuệ cảm xúc hơn nữa? Hãy cùng khám phá…

2) Trí tuệ cảm xúc nằm ngay trong cuốn từ điển

Không, tôi không chỉ muốn nói rằng cụm từ “trí tuệ cảm xúc” có trong từ điển (dù đúng là nó có thật đấy). Ý tôi là, một cuốn từ điển thực sự có thể giúp bạn phát triển trí tuệ cảm xúc.

Nếu bạn chưa từng biết từ “ennui” nghĩa là gì, bạn sẽ không thể nhận diện được nó. Mà một khi bạn không nhận diện được, bạn cũng chẳng thể phân biệt nó với những trạng thái cảm xúc khác. Vì thế, học thêm những từ diễn tả cảm xúc chính là chìa khóa để bạn nhận ra những sắc thái tinh tế hơn trong thế giới nội tâm của mình.

Bạn có từng nghĩ rằng việc học từ mới có thể giúp bạn có một đời sống cảm xúc lành mạnh hơn chưa? Nghe có vẻ lạ lẫm, nhưng khoa học thần kinh đã chứng minh điều đó là sự thật.

Trong cuốn How Emotions Are Made: The Secret Life of the Brain, tác giả viết:

Ngôn từ gieo mầm cho những khái niệm. Những khái niệm định hình dự đoán của bộ não. Dự đoán này sẽ điều chỉnh trạng thái cơ thể bạn. Và trạng thái cơ thể ấy quyết định cảm xúc mà bạn trải nghiệm.

Nói cách khác, vốn từ vựng của bạn càng phong phú, bộ não bạn càng có thể điều chỉnh trạng thái cơ thể một cách chính xác hơn, giúp bạn kiểm soát cảm xúc tốt hơn. Những người có khả năng phân biệt rõ ràng các sắc thái cảm xúc thậm chí còn ít phải đến bác sĩ hơn, ít dùng thuốc hơn và dành ít thời gian nằm viện hơn.

Tất nhiên, không phải cứ thuộc lòng cả cuốn từ điển là bạn sẽ trở thành một bậc thầy về trí tuệ cảm xúc. Bạn vẫn cần dành thời gian để lắng nghe chính mình, ngồi xuống với cảm xúc, phân biệt chúng, gọi tên chúng một cách chính xác.

Bạn đang tức giận, giận dữ, hay chỉ là bực bội thoáng qua? Hãy thử cảm nhận. Hãy gọi đúng tên cảm xúc của mình.

Nếu từ điển không có sẵn câu trả lời… hãy tự tạo ra từ của riêng bạn!

Nhưng nếu ngay cả từ điển cũng không thể giúp bạn? Nếu chẳng có từ nào đủ để diễn tả chính xác cảm giác mà bạn vẫn thường xuyên trải qua?

Không sao cả. Cảm xúc không phải là thứ được lập trình sẵn trong não bộ. Chúng là những khái niệm. Và điều đó có nghĩa là…

Bạn hoàn toàn có thể tự tạo ra cảm xúc của riêng mình.

3) Hãy Tạo Ra Những Cảm Xúc Mới

Nghe có vẻ điên rồ, đúng không? Nhưng theo Lisa Feldman Barrett, đây lại là một cách tuyệt vời để nâng cao trí tuệ cảm xúc. Và thực ra, nó không hề khó như bạn nghĩ.

Bạn có bao giờ cảm thấy lạc lõng, bối rối, hoặc đơn giản là “không ổn” mà không thể gọi tên được cảm giác ấy? Bạn nhận thấy những rung động mơ hồ trong lòng, nhưng chẳng có khái niệm nào vừa vặn để chứa đựng chúng. Thế là bộ não của bạn chỉ biết nhún vai và quẳng chúng vào cái kho “cảm xúc linh tinh.”

Vậy thì… hãy đặt tên cho chúng.

Cái cảm giác nặng nề khi tối Chủ nhật đến gần, báo hiệu một tuần làm việc đang chờ phía trước? Hãy gọi nó là “chứng Chủ nhật muộn phiền”.

Cái sự lâng lâng kỳ lạ chỉ xuất hiện khi bạn ở bên người ấy? Hãy đặt cho nó một cái tên thật đặc biệt – “say đắm diệu kỳ” chẳng hạn.

Những rung động ấy là độc nhất, khác biệt. Hãy tách chúng ra khỏi những trạng thái lo lắng hay hân hoan khác. Hãy khiến chúng trở nên rõ ràng hơn trong thế giới nội tâm của bạn.

Nghe có vẻ ngớ ngẩn? Cứ thử đi! Ở Nhật Bản có một từ gọi là “age-otori” – chỉ cảm giác hụt hẫng khi nhận ra mình trông tệ hơn sau khi cắt tóc. Ai cũng từng trải qua điều đó, nhưng phải có một người thực sự nhạy bén về cảm xúc mới nghĩ ra cách gọi tên nó. Hãy là người đó.

Và nếu bạn muốn những cảm xúc này trở nên “thật” hơn? Hãy chia sẻ chúng với ai đó. Nói với người yêu của bạn về cảm giác đặc biệt mà họ mang đến. Biết đâu, họ cũng đang cảm nhận điều tương tự.

Hạnh phúc, nỗi buồn hay thậm chí cả “age-otori” đều chỉ là những khái niệm được tạo ra. Chúng trở thành thực tế vì chúng ta cùng nhau thừa nhận sự tồn tại của chúng. Cũng giống như những tờ tiền giấy – bản thân chúng chỉ là những mảnh giấy xanh vô nghĩa, nhưng nhờ sự đồng thuận của mọi người, chúng có giá trị.

Hãy thêm những sắc màu mới vào bảng màu cảm xúc của bạn. Vì chỉ khi đó, bạn mới có thể vẽ nên một thế giới cảm xúc rực rỡ hơn – cho chính mình, và cho những người xung quanh.

Tóm Lại

Làm thế nào để trở nên tinh tế hơn trong thế giới cảm xúc?

• Cảm xúc là những khái niệm: Chúng không được lập trình sẵn trong não, cũng không phải là những trạng thái chung cho mọi người. Chúng là thứ ta học được qua trải nghiệm và văn hóa.
• Trí tuệ cảm xúc bắt đầu từ sự tinh tế trong cảm xúc: Nếu bác sĩ chỉ đơn giản nói “Anh bị bệnh” mà không chỉ ra rõ ràng đó là cảm cúm hay ung thư, chắc chắn bạn sẽ mất niềm tin vào họ. Tương tự, bạn không thể cứ gộp chung tất cả cảm xúc vào một chữ “buồn” mà không phân biệt được giữa cô đơn, tiếc nuối hay trống rỗng.
• Trí tuệ cảm xúc nằm trong từ điển: Nếu bạn không biết đến từ Fremdschämen (sự xấu hổ thay cho người khác), bạn sẽ không thể gọi tên cảm xúc ấy khi nó xuất hiện. Mở rộng vốn từ về cảm xúc chính là cách để bạn mở rộng khả năng nhận diện và hiểu sâu sắc hơn về chính mình.
• Hãy tạo ra những cảm xúc mới: Ai mà chẳng muốn có thêm một chút passion-o-rama (cơn cuồng nhiệt kỳ diệu) trong cuộc sống? Hãy đặt tên cho những cảm giác chưa có tên gọi, rồi chia sẻ chúng với những người xung quanh. Khi đó, chúng sẽ trở thành những điều có thật.

Tôi vẫn đều đặn đăng bài viết mỗi tuần, suốt tám năm qua chưa từng bỏ lỡ. Nhưng lần này, đã một tháng rồi tôi không viết gì. Bởi vì chính tôi cũng đang phải vật lộn với những cảm xúc rối bời của mình.

Gửi đến tất cả những ai đã quan tâm và nhắn tin cho tôi – tôi thực sự biết ơn các bạn. (Và Jason, Lisa, Jodie, Debbie, Trisha – năm người các bạn xứng đáng nhận được ngôi sao vàng vì sự động viên vượt xa cả mong đợi.)

Cảm xúc cụ thể mà tôi đã trải qua có lẽ không quan trọng. Nhưng cảm xúc mà tôi đang có lúc này có thể sẽ hữu ích với bạn: Tôi cảm thấy “gratitudinous”.

Đúng vậy, đó là một từ tôi tự tạo ra. Bởi vì “biết ơn” vẫn chưa đủ để diễn tả hết.

Grateful là cảm giác khi ai đó cho bạn mượn một đô la. Còn gratitudinous mang theo cả sự kính phục. Nó là khi bạn nhận được sự giúp đỡ ngoài mong đợi, từ những con người mà đôi khi bạn vô tình khiến họ bực bội không ít lần.

Trong gratitudinous còn có cả hy vọng, niềm tin vào những điều tốt đẹp – điều mà grateful không thể lột tả trọn vẹn. Trình kiểm tra chính tả có thể không thích từ này, nhưng với tôi, nó rất đúng. Và giờ tôi đã chia sẻ nó với bạn. Điều đó khiến nó trở thành một cảm xúc thực sự.

Vậy còn bạn? Cảm giác mà những người thân yêu nhất mang đến cho bạn là gì? Đừng chỉ trả lời bằng một từ đơn lẻ. Hãy mô tả nó. Một tổng hòa của những cảm xúc. Một bầu trời cảm giác. Hãy đặt tên cho nó.

Hãy gửi bài viết này đến họ và nói cho họ biết về cảm xúc mới ấy. Về cách đặc biệt mà họ khiến bạn rung động. Biết đâu, nó sẽ trở thành một từ mà bạn sử dụng thường xuyên hơn.

Cảm xúc đến rồi đi. Nhưng chúng là thứ không thể tránh khỏi, và cũng là điều khiến chúng ta trở nên con người nhất. Chúng không phải là những hằng số bất biến, mà chỉ là những cấu trúc ta xây nên trong tâm trí. Nhưng khi ta cảm nhận chúng thật sâu sắc, và chia sẻ chúng với nhau – không có gì trên đời này chân thực hơn thế. 

Nguồn: New Neuroscience Reveals 3 Secrets That Will Make You Emotionally Intelligent – Bakadesuyo

Tìm đọc Nguồn gốc cảm xúc: https://s.shopee.vn/9pP4Qn8Rts