Cái giá của việc luôn là người mạnh mẽ

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Việc “quá chức năng” nghĩa là ôm đồm quá nhiều và đánh mất sự kết nối với chính nhu cầu của bản thân.
• Gắn giá trị bản thân với năng lực dễ dẫn đến kiệt sức, lo âu và kìm nén cảm xúc.
• Tình trạng này khiến hệ thần kinh luôn ở trong trạng thái căng thẳng và cảnh giác cao độ.
• Sức mạnh thật sự bao gồm cả nghỉ ngơi, được hỗ trợ, và buông bỏ sự đồng nhất bản thân với hiệu suất không ngừng.

Cô ấy là người điềm tĩnh giữa cơn khủng hoảng, là chỗ dựa đáng tin cậy. Cô ấy luôn kịp thời lấp đầy những khoảng trống trước khi chúng trở thành vấn đề. Dù kiệt sức, cô vẫn có mặt trọn vẹn. Cô giữ lịch trình, nhớ ngày sinh nhật, dọn dẹp những hỗn độn. Cô không cho phép mình gục ngã, vì có quá nhiều thứ đặt cược vào việc cô phải gồng mình mà đứng vững.

Có thể cô ấy là bạn. Hoặc là người bạn thương yêu.

Từ bên ngoài nhìn vào, trông như là sức mạnh. Nhưng theo thời gian, cảm giác đó bắt đầu chuyển hóa thành điều gì khác, một gánh nặng, một vai diễn, và một áp lực âm thầm nhưng dai dẳng: phải luôn ổn.

Bài viết này dành cho những người trưởng thành “quá chức năng”, quá trách nhiệm, những người không thể ngừng làm “người mạnh mẽ”, kể cả khi điều đó khiến họ tổn thương. Nó nói về điều gì xảy ra khi giá trị bản thân bị trói chặt vào sự giỏi giang đến mức ta quên mất cách để sống như một con người bình thường.

Và đây cũng là hành trình tìm đường quay lại với chính mình, một con người đầy đủ và nhân bản.

Tâm Lý Học Của Việc “Quá Chức Năng”

Trong gia đình, nơi làm việc, hay trong các mối quan hệ, lao động cảm xúc hiếm khi được chia đều. Có người “thiếu chức năng”: họ rút lui, né tránh trách nhiệm, hoặc chờ ai đó đứng ra gánh vác. Và rồi, có người sẽ bước vào khoảng trống đó. Hết lần này đến lần khác.

Đó chính là người “quá chức năng” – người luôn đoán trước nhu cầu, âm thầm gánh vác, giữ cho mọi thứ vận hành trơn tru, thường là không ai nhờ và cũng chẳng ai cảm ơn.

Trong lý thuyết hệ thống gia đình, “quá chức năng” là một mô thức quan hệ mà trong đó, một người thường xuyên đảm đương nhiều hơn phần việc của mình, đặc biệt là khi căng thẳng xuất hiện (Kerr và Bowen, 1988). Càng một người làm nhiều, những người khác càng cảm thấy họ có thể làm ít đi. Điều khởi đầu từ sự quan tâm dần biến thành sự kiểm soát; điều vốn dĩ là sự giúp đỡ lại hóa thành thói quen xóa nhòa chính mình.

Mô thức này không tự dưng mà hình thành. Nó thường bắt nguồn từ những trải nghiệm thời thơ ấu: bạn từng là “đứa trẻ ngoan”, là mỏ neo cảm xúc, là người được khen là chín chắn trước tuổi. Sự giỏi giang trở thành đồng tiền bạn dùng để trao đổi tình cảm.

Quá chức năng không chỉ là làm nhiều hơn. Mà là cảm thấy phải làm, bởi vì chậm lại khiến bạn thấy bất an, còn nói “không” thì bị xem là ích kỷ.

Và thế giới này tán thưởng điều đó, ít nhất là bề ngoài. Người làm tốt được thăng chức. Người đáng tin thì được giao nhiệm vụ. Nhưng sau tiếng vỗ tay là sự kiệt sức, là nỗi oán giận âm thầm, là nỗi sợ đang len lỏi rằng: nếu mình thôi mạnh mẽ, thì mình cũng không còn xứng đáng.

Nhà tâm lý học Harriet Lerner gọi “quá chức năng” là một trong những cái bẫy được xã hội nuôi dưỡng mạnh mẽ nhất – đặc biệt với phụ nữ. Đó là cách nhiều người học để định nghĩa giá trị bản thân, và chính nó khiến họ cạn kiệt, cô lập (Lerner, 1989).

Trong những môi trường đầy thành tựu, điều này càng bị khuếch đại. Người quá chức năng có thể trông vô cùng thành công, nhưng sâu bên trong lại đang vật lộn với lo âu, kìm nén cảm xúc, và nỗi sợ làm người khác thất vọng. 

Khi Giá Trị Bản Thân Gắn Liền Với Năng Lực

Ban đầu, việc trở thành người mạnh mẽ thật dễ chịu. Nó đem lại cảm giác kiểm soát, tự hào, và thậm chí là cả một bản sắc. Bạn là người luôn hoàn thành công việc. Là người không bao giờ gục ngã.

Nhưng theo thời gian, vai trò ấy dần biến thành một cái bẫy. Nó thay đổi cách bạn nhìn nhận chính mình. Không còn là những việc bạn làm nữa, mà là con người bạn tin rằng phải trở thành.

Các nhà tâm lý học Jennifer Crocker và Connie Wolfe gọi đây là “giá trị bản thân có điều kiện”, khi giá trị của bạn phụ thuộc vào những kết quả như thành tích (Crocker & Wolfe, 2001). Điều này tạo nên một cái tôi mong manh. Nếu sự giỏi giang là đơn vị đo giá trị, thì thất bại không chỉ là điều đáng tiếc – nó trở thành bằng chứng rằng bạn không đủ tốt.

Những lời khen vì bạn hiệu quả, điềm tĩnh chỉ càng khắc sâu cái bẫy này. Nó dạy bạn rằng mình phải luôn thể hiện, luôn gồng mình để giữ vững mọi thứ.

Và điều đó dần cứng lại thành sự cầu toàn, đặc biệt là “chủ nghĩa cầu toàn do xã hội áp đặt”, khi bạn tin rằng người khác kỳ vọng bạn phải hoàn hảo, và nếu bạn không đáp ứng được, họ sẽ từ chối bạn (Hewitt & Flett, 1991). Đây là yếu tố gắn liền chặt chẽ với lo âu, trầm cảm và kiệt sức.

Trớ trêu thay: những phẩm chất mà người khác ngưỡng mộ – sự mạnh mẽ, đáng tin cậy – nhiều khi lại được nuôi dưỡng từ nỗi sợ. Sợ làm người khác thất vọng. Sợ bị lộ ra điểm yếu. Sợ rằng mình không còn được cần đến.

Và vì bạn trông vẫn ổn, chẳng ai để ý. Kể cả chính bạn, cho đến khi cái giá phải trả trở nên quá nặng nề.

Cái Giá Âm Thầm

Việc trở thành người mạnh mẽ luôn đi kèm một loại “thuế ngầm”. Nó giữ cho guồng máy công việc, gia đình, các mối quan hệ tiếp tục vận hành – nhưng lại cắt đứt sự kết nối của bạn với chính mình.

Bạn có thể thấy khó khăn khi gọi tên nhu cầu của bản thân – nói gì đến việc đáp ứng chúng. Bạn vượt qua cả mệt mỏi, phớt lờ những dấu hiệu cảnh báo, và mặc định chọn hành động thay vì dừng lại suy ngẫm.

Theo thời gian, sự kìm nén bản thân ấy giống như một dạng sang chấn. Dựa trên thuyết đa thần kinh (polyvagal) của nhà tâm lý học Stephen Porges, hệ thần kinh của chúng ta luôn âm thầm dò tìm dấu hiệu an toàn hay nguy hiểm, quá trình này gọi là “cảm nhận thần kinh” (neuroception) (Porges, 2004). Khi bạn luôn trong chế độ “sửa chữa”, cơ thể bạn bị mắc kẹt trong trạng thái cảnh giác cao độ. Có thể bạn không thấy lo lắng, nhưng cơ thể thì chưa bao giờ thật sự nghỉ ngơi.

Kết quả:

Kiệt sức được nguỵ trang bằng tham vọng.
Cô đơn, vì chẳng ai nghĩ phải hỏi han người mạnh mẽ.
Oán giận, vì người khác cứ mãi dựa dẫm vào bạn.
Và nỗi sợ rằng chỉ cần bạn buông tay, mọi thứ sẽ sụp đổ.

Nỗi đau sâu sắc nhất là sự kiệt quệ về mặt bản sắc. Khi giá trị của bạn được xây dựng trên những gì bạn làm cho người khác, thì nghỉ ngơi trở thành một mối đe dọa. Nhận sự giúp đỡ giống như thất bại. Câu nói “Tôi không thể” trở thành điều không thể tưởng tượng.

Nghiên cứu của nhà tâm lý học Kristin Neff về lòng từ bi với chính mình nhắc ta rằng: sự kiên cường thật sự không đến từ việc cố gắng vượt qua mọi thứ. Nó đến từ việc tôn trọng giới hạn của mình (Neff, 2011). Nếu thiếu điều đó, ngay cả thành công cũng trở nên trống rỗng. Bạn làm ngày càng nhiều – nhưng lại ngày càng đánh mất chính mình.

Buông Vai Diễn, Nhưng Không Buông Chính Mình

Từ bỏ vai trò “người mạnh mẽ” không có nghĩa là trở nên yếu đuối. Mà là trở nên trọn vẹn.

Mọi thứ bắt đầu từ sự thay đổi trong niềm tin: Giá trị của bạn không được đo bằng những gì bạn làm, cách bạn chịu đựng, hay mức độ bạn tự xoay sở. Bạn không đáng yêu hơn chỉ vì bạn ít “bừa bộn” hơn. Bạn không có giá trị hơn chỉ vì bạn giỏi che giấu cảm xúc.

Việc buông bỏ sự gắn bó giữa giá trị bản thân và thành tích là một quá trình thực hành. Sự dễ tổn thương có thể khiến bạn lạ lẫm, nhưng bạn không cần phải buông hết mọi thứ cùng lúc. Chỉ cần bắt đầu.

Hãy để ý xem áp lực xuất hiện ở đâu:

• Bạn có thấy tội lỗi khi nghỉ ngơi?
• Bạn có xin lỗi khi cần sự giúp đỡ?
• Bạn có tin rằng người khác sẽ thất vọng nếu bạn không giữ được mọi thứ trong tầm kiểm soát?

Những điều ấy không phải khuyết điểm. Chúng là dấu hiệu.

Hãy thực hành điều mà nhà tâm lý học Susan David gọi là “sự linh hoạt cảm xúc”, khả năng đối diện với cảm xúc bằng sự tò mò và phản hồi bằng sự mềm dẻo (David, 2016). Nghĩa là: biết cách đặt ranh giới, trân trọng sức chứa của bản thân, và ghi nhớ rằng: sự người của bạn không phải là điểm yếu – mà là la bàn dẫn lối.

Hãy Định Nghĩa Lại Sức Mạnh:

• Hãy nói: “Giờ mình không thể.”
• Hãy để người khác dẫn đường.
• Hãy nghỉ ngơi trước khi kiệt sức.
• Hãy tự hỏi: “Mình cần gì?” – thay vì “Cần làm gì bây giờ?”

Khi bạn dần buông vai trò ấy, có thể bạn sẽ thấy hoang mang. Vai trò cho ta cảm giác an toàn, kể cả khi nó chật chội. Nhưng bên kia nỗi sợ là một điều phong phú hơn: cơ hội để được người khác thực sự biết đến, vì con người bạn là, chứ không phải vì những việc bạn làm.

Bởi vì làm người mạnh mẽ đã từng giúp bạn sống sót. Nhưng sống trọn vẹn với con người thật của mình, đó mới là cách bạn bắt đầu sống thật sự.

Tài liệu tham khảo

Crocker, J., & Wolfe, C. T. (2001). Contingencies of self-worth. Psychological Review, 108(3), 593–623. https://doi.org/10.1037/0033-295X.108.3.593

David, S. (2016). Emotional agility: Get unstuck, embrace change, and thrive in work and life. Avery.

Hewitt, P. L., & Flett, G. L. (1991). Perfectionism in the self and social contexts: Conceptualization, assessment, and association with psychopathology. Journal of Personality and Social Psychology, 60(3), 456–470. https://doi.org/10.1037/0022-3514.60.3.456

Kerr, M. E., & Bowen, M. (1988). Family evaluation: An approach based on Bowen theory. W. W. Norton & Company.

Lerner, H. (1989). The dance of intimacy: A woman's guide to courageous acts of change in key relationships. Harper & Row.

Neff, K. D. (2011). Self-compassion: The proven power of being kind to yourself. William Morrow.

Porges, S. W. (2004). Neuroception: A subconscious system for detecting threats and safety. Zero to Three, 24(5), 19–24.

Nguồn: The Cost of Always Being the Strong One | Psychology Today