Một cách đối phó với stress đầy bất ngờ nhưng hiệu quả

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Một trong những cách mà con người cũng như nhiều loài động vật có vú khác đối mặt với căng thẳng chính là chăm sóc, vệ sinh và chải chuốt cho bản thân.
• Nghiên cứu mới cho thấy, hành vi làm sạch có khả năng làm dịu tác động của căng thẳng về thể chất lẫn tinh thần.
• Việc dọn dẹp, làm sạch vẫn giúp giảm căng thẳng ngay cả khi nguyên nhân gây căng thẳng không hề liên quan đến vi khuẩn, bụi bẩn hay bệnh tật.

“Đối phó” là cách gọi những nỗ lực nhằm ứng phó với những đòi hỏi khắc nghiệt, áp lực, dễ làm con người cảm thấy quá tải. Quan sát trong thế giới động vật cho thấy nhiều loài, từ côn trùng đến chim chóc, cũng chọn cách tự làm sạch để đối diện với tình huống căng thẳng. Vậy liệu hành vi dọn dẹp, vệ sinh cũng có thể mang lại tác dụng tương tự cho con người trong những hoàn cảnh áp lực?

Một nghiên cứu mới của Lee và cộng sự phát hiện rằng cả hành vi làm sạch thật sự lẫn mô phỏng tưởng tượng việc làm sạch đều có thể làm dịu căng thẳng. Như các tác giả đã giải thích trong bài báo đăng trên Social Psychological and Personality Science (tháng 5/2023), điều đáng ngạc nhiên là hiệu ứng này vẫn xảy ra ngay cả khi nguồn cơn căng thẳng không hề liên quan đến bụi bẩn hay bệnh tật.

Source: Olichel/Pixabay

Khám phá hành vi dọn dẹp như một chiến lược đối phó với căng thẳng

Thí nghiệm 1A và 1B: 1.161 người tham gia đến từ Anh (714 nữ, độ tuổi trung bình 38) được cho xem một đoạn video dễ gây lo âu – cảnh một người nhảy bungee đang lo lắng chuẩn bị nhảy.

Sau đó, nhóm đối chứng xem một video trung tính về cảm xúc, chẳng hạn như cách bóc vỏ trứng hay vẽ hình tròn; còn nhóm thực nghiệm thì xem video hướng dẫn rửa tay. Sau khi xem xong, tất cả người tham gia được yêu cầu báo cáo cảm xúc của mình.

Một nghiên cứu lặp lại (1B) sau đó được tiến hành theo cùng một thiết kế nhưng với 1.377 người Mỹ.

Thí nghiệm 1C: 465 người Mỹ (278 nữ) cũng được cho thực hiện nhiệm vụ gây lo âu giống thí nghiệm trước. Sau đó, nhóm thực nghiệm được chia ngẫu nhiên và đọc một trong hai hướng dẫn sau:

• Tình huống chạm vào cơ thể: “Hãy tưởng tượng bạn đang chạm vào tay, mặt, cổ và tóc của mình để cảm nhận rõ ràng cơ thể.”
• Tình huống làm sạch: “Hãy tưởng tượng bạn đang rửa sạch tay, mặt, cổ và tóc của mình bằng nước.”

Sau đó, các chỉ số tâm lý như ở thí nghiệm trước tiếp tục được đo lường.

Thí nghiệm 2: Gồm 74 người Canada tham gia.

Thí nghiệm này phức tạp hơn nhiều: Ngay khi người tham gia đến phòng thí nghiệm, các chỉ số sinh lý được ghi nhận và sẽ tiếp tục được đo nhiều lần trong suốt quá trình. Các chỉ số tâm lý như lòng tự trọng, khả năng kiểm soát cuộc sống cũng được khảo sát.

Sau đó, họ được yêu cầu thực hiện một phiên bản chỉnh sửa của Bài kiểm tra căng thẳng xã hội Trier (TSST), đây là một thử nghiệm nổi tiếng trong tâm lý học nhằm tạo ra áp lực, bao gồm việc thuyết trình trước đám đông và làm phép tính nhẩm. TSST được thực hiện hai lần, một lần trước và một lần sau khi thực hiện nhiệm vụ làm sạch.

Tiếp đó, người tham gia được phân vào hai nhóm: một nhóm chỉ được nhìn khăn lau sát khuẩn, còn nhóm kia được yêu cầu thật sự dùng khăn đó để lau.

Cuối cùng, để kiểm tra xem việc làm sạch có ảnh hưởng đến phản ứng tim mạch trước căng thẳng hay không, họ lại tiếp tục làm TSST lần nữa.

Chăm sóc bản thân: một cơ chế đối phó hiệu quả

Phân tích dữ liệu từ các thí nghiệm cho thấy:

• “Việc mô phỏng hành vi làm sạch bằng hình ảnh giúp giảm bớt lo âu tồn đọng từ một tình huống gây căng thẳng về thể chất (Thí nghiệm 1A và 1B).”
• “Hiệu ứng làm sạch này khác biệt rõ rệt với hiệu ứng từ việc chạm vào cơ thể (Thí nghiệm 1C).”
• “Hành vi làm sạch thực sự giúp tăng khả năng phản ứng tim mạch thích nghi trước bối cảnh xã hội cực kỳ căng thẳng, nhất là với những người có động lực tham gia cao (Thí nghiệm 2).”

Tóm lại, không chỉ hành vi làm sạch thực tế mà ngay cả việc tưởng tượng hành động đó cũng có khả năng xoa dịu tác động của các yếu tố gây căng thẳng về cả thể chất lẫn tinh thần. Đặc biệt, hiệu quả giảm căng thẳng này vẫn xuất hiện ngay cả khi hành vi dọn dẹp không liên quan gì đến nguyên nhân gây căng thẳng.

Điều gì khiến việc làm sạch trở nên đặc biệt?

Trong giai đoạn đầu của đại dịch, chúng ta thường xuyên được nhắc nhở về lợi ích sức khỏe cộng đồng của việc rửa tay và giữ vệ sinh cá nhân. Nhưng bên cạnh khía cạnh sức khỏe thể chất, hành vi làm sạch còn mang nhiều tầng ý nghĩa tích cực về tâm lý, văn hóa và tôn giáo, tất cả đều liên quan đến sự thanh tẩy và trong sạch.

Thật vậy, nhiều nghi lễ thanh tẩy trong các tôn giáo khác nhau đều mang tính biểu tượng: tách biệt con người của quá khứ (tiêu cực) khỏi bản thân tương lai (tốt đẹp hơn). Việc phân tách này giúp làm giảm cảm giác tiêu cực và củng cố hình ảnh tích cực về bản thân, những yếu tố then chốt cho sức khỏe tinh thần và hạnh phúc.

Chẳng hạn, khi ta nghĩ về bản thân như một người tốt, ổn định, có năng lực, tự tin và kiểm soát được cuộc sống, ta sẽ sống khỏe hơn, vững vàng hơn. Tóm lại, hành động làm sạch có thể giúp ta xoa dịu những mối đe dọa về thể chất, tâm lý lẫn biểu tượng đối với chính con người mình.

Điều rút ra

Khi rơi vào trạng thái căng thẳng, con người thường vận dụng nhiều chiến lược điều tiết cảm xúc, như thiền chánh niệm, tự khẳng định bản thân, mua sắm, chơi game... Những chiến lược ta chọn thường có liên quan đến bản chất của nỗi lo. Ví dụ, nếu cảm thấy cô đơn, ta sẽ tìm đến người thân. Nếu sợ bị bệnh, ta thường dọn dẹp, làm sạch xung quanh.

Tuy nhiên, nghiên cứu mới cho thấy rằng hành vi chăm sóc cơ thể và làm sạch không chỉ hữu ích khi lo lắng về vi khuẩn hay sự bẩn thỉu mà còn giúp con người ứng phó với những căng thẳng tinh thần thuần túy. Chẳng hạn, việc xem video một người đang run rẩy chuẩn bị nhảy bungee cũng có thể khiến ta căng thẳng, và chính trong hoàn cảnh đó, hành động tưởng tượng rửa tay cũng đủ làm dịu tâm trí. Vì thế, chăm sóc và làm sạch bản thân có thể là một “liều thuốc tinh thần” hữu hiệu hơn ta tưởng, không chỉ dành cho những lúc lo sợ về bệnh tật, mà còn là cách giúp ta xoa dịu tâm hồn mỗi khi cuộc sống trở nên ngột ngạt. Có lẽ, bạn nên thêm hành động làm sạch vào “hộp công cụ ứng phó” của riêng mình.

Nguồn: A Surprisingly Effective Way of Coping With Stress | Psychology Today

Tác giả: Arash Emamzadeh