Những gì Trái tim nhớ được

Ngày 11 tháng 3 năm 2021, Kristy Sidlar thức dậy với một trái tim hoàn toàn mới. Sau ca phẫu thuật ghép tim cứu sống cô, người phụ nữ 52 tuổi này vẫn còn mê man, tỉnh rồi lại mơ màng. Khi đã tỉnh táo hẳn, suy nghĩ đầu tiên của cô là về người đã hiến tặng trái tim: “Tôi nói với chồng: ‘Em cảm giác như mình có trái tim của một người phụ nữ ngoài 30. Cô ấy đã sống một cuộc đời gian truân. Cô ấy đến từ một vùng quê nghèo và có tuổi thơ đầy khó khăn.’”

Đó chỉ là một suy nghĩ bất chợt, rồi Sidlar gạt nó qua một bên. Dù quá trình hồi phục rất khó khăn, mọi thứ diễn ra suôn sẻ. Chẳng bao lâu sau, cô bắt đầu đi bộ, rồi chạy bộ—sống cuộc sống mà cô hằng mong ước trước khi được ghép tim. Vài tháng sau, cô gọi cho tổ chức quản lý hiến tạng để hỏi về người hiến tặng. Họ nói với cô rằng người hiến tặng là một phụ nữ 37 tuổi. Linh cảm của Sidlar đã hoàn toàn chính xác.

Vậy tại sao suy nghĩ ấy lại xuất hiện trong đầu Sidlar? Liệu có thể những thông tin về tiểu sử hay điều gì khác—món ăn yêu thích, sở thích âm nhạc, nỗi sợ hãi đặc biệt, hay thậm chí là ký ức về một chấn thương gây tử vong—được truyền từ người này sang người khác qua trái tim không? Điều đó nghe có vẻ phi lý. Thế nhưng, hiện tượng này hoàn toàn có thể xảy ra. Những trường hợp được ghi nhận vừa hiếm hoi vừa đáng kinh ngạc. Và một cách giải thích khả dĩ cho những câu chuyện này là các nhà khoa học đang dần đặt ra câu hỏi về cách mà ký ức được hình thành và lưu giữ.

Peter Arkle / Used with permission

Những Câu Chuyện Kỳ Diệu

Có lẽ ví dụ nổi tiếng nhất về việc một người nhận tạng thay đổi tính cách là câu chuyện của Claire Sylvia. Năm 1988, Sylvia là người đầu tiên được ghép tim-phổi ở New England, tại bệnh viện Yale-New Haven, từ một chàng trai 18 tuổi. Sau khi tỉnh dậy từ cơn mê, điều đầu tiên cô cảm thấy là mình thèm một cốc bia, thèm đến mức khi một phóng viên hỏi cô muốn gì nhất, Sylvia đáp: “Thực ra, bây giờ tôi đang chết thèm một cốc bia.” Vừa nói ra, cô lập tức xấu hổ. Và ngạc nhiên—vì trước giờ cô chưa từng thích bia.

Nhưng đó chưa phải là thay đổi duy nhất. Khẩu vị của Sylvia cũng khác hẳn; cô bắt đầu thèm ớt chuông xanh, thứ trước đây cô ghét cay ghét đắng và thường nhặt bỏ khỏi món salad, cùng với món gà chiên viên mà cô đã gọi cho bữa ăn đầu tiên sau khi rời bệnh viện. Cách đi của cô cũng thay đổi; con gái cô nhận thấy dáng bước của mẹ có phần nặng nề hơn. Tính cách của cô cũng đổi khác; cô thèm cảm giác nhanh chóng, mạnh mẽ, trở nên quyết đoán hơn, và bớt cảm thấy cô đơn.

Quá trình hồi phục của Sylvia là sự hòa trộn giữa những thách thức to lớn và sự nhẹ nhõm, sức khỏe và thành công. Thế nhưng, có những lúc cô cảm thấy trái tim này như một phần cơ thể xa lạ mà cô phải cố gắng hòa nhập. Cô biết (do vô tình nghe lén) rằng người hiến tặng trái tim là một chàng trai 18 tuổi qua đời trong một tai nạn xe máy. Một thời gian dài sau ca phẫu thuật, Sylvia đã có một giấc mơ. Cô đã ghi lại nó trong cuốn hồi ký của mình, A Change of Heart:

“Tôi đang ở một không gian ngoài trời rộng mở, cỏ xanh trải dài khắp nơi. Đó là mùa hè. Bên cạnh tôi là một chàng trai trẻ, cao, gầy và săn chắc, với mái tóc màu cát. Cậu ấy tên là Tim—tôi nghĩ là Tim Leighton, nhưng cũng không chắc lắm. Tôi gọi cậu ấy là Tim L. Chúng tôi có một mối quan hệ vui vẻ, và là những người bạn thân.

“Đã đến lúc tôi phải rời đi, để gia nhập một nhóm biểu diễn nhào lộn. Tôi bắt đầu bước đi, nhưng đột nhiên cảm thấy có điều gì đó chưa hoàn tất giữa chúng tôi. Tôi quay lại và trở về bên cậu ấy để nói lời tạm biệt. Tim đứng đó nhìn tôi, và cậu ấy trông thật vui khi tôi quay lại.”

"Rồi chúng tôi hôn nhau. Và khi môi chạm môi, tôi hít sâu vào, như thể tôi đang nuốt trọn anh vào trong mình. Đó là hơi thở sâu nhất mà tôi từng hít vào, và tôi biết Tim sẽ ở bên tôi mãi mãi."

Sylvia tỉnh dậy trong niềm phấn khích xen lẫn nhẹ nhõm. Cô cảm nhận rõ ràng người đàn ông ấy, Tim, chính là người đã hiến tặng cho cô. Và cuối cùng, hai cơ quan trong người cô giờ đây thật sự trở thành một phần của cô.

Nhiều năm sau, Sylvia tình cờ tìm thấy cáo phó của Tim trên báo—tên anh là Tim Lamirande. Cô đã gặp gia đình Tim, và hỏi họ liệu Tim có thích ớt chuông xanh không, vì đó có thể là lời giải thích cho sở thích ăn uống mới lạ của cô. "Chị đùa à? Cậu ấy mê ớt chuông lắm," chị gái Tim trả lời. "Nhưng điều cậu ấy thật sự thích là gà viên chiên."

Những câu chuyện như của Sylvia tuy hiếm gặp nhưng vẫn tồn tại mãi từ khi ca ghép tim đầu tiên được thực hiện vào năm 1967. “Kể từ khi tôi bắt đầu phẫu thuật ghép tạng, tôi đã nghe nhiều câu chuyện—những giấc mơ khiến bệnh nhân tin rằng họ đã thừa hưởng điều gì đó từ người hiến tặng, có những sở thích mới, hoặc những món ăn mới. Điều đó không phải là hiếm," bác sĩ phẫu thuật ghép tạng Joshua Mezrich, giáo sư tại Đại học Wisconsin-Madison, chia sẻ.

Hiện tượng này đã được nghiên cứu trong một số cuộc khảo sát nhỏ, vì ca ghép tạng không nhiều và những thay đổi sau đó cũng rất hiếm được ghi nhận. (Mỗi năm ở Mỹ thực hiện khoảng 3.500 ca ghép tim.) Năm 1992, một nghiên cứu ở Vienna, Áo phát hiện rằng ba trong số 47 người tham gia báo cáo sự thay đổi rõ rệt về tính cách; những người khác không cảm nhận thấy sự thay đổi hoặc chỉ cho rằng đó là do căng thẳng từ bệnh tật và phẫu thuật.

Năm 2000, nhà thần kinh học Paul Pearsall cùng các đồng nghiệp đã công bố một nghiên cứu ghi nhận 10 trường hợp người nhận tim có sự thay đổi tính cách, mà sự thay đổi này dường như phù hợp với tính cách của người hiến tặng. Đến năm 2004, các nhà nghiên cứu Israel đã thực hiện một nghiên cứu với 35 người nhận tạng, trong đó một phần ba số người tham gia tin rằng họ đã nhận được những phẩm chất từ người hiến tặng. Những nghiên cứu này tuy nhỏ và có thể tồn tại nhiều hạn chế về phương pháp, nhưng hiện tượng này, như một số bệnh nhân ghép tạng báo cáo, dường như có thực.

Trong một nghiên cứu năm 2020 đăng trên tạp chí Medical Hypotheses, bác sĩ tâm thần Mitchell Liester của Đại học Colorado đã xem xét các trường hợp thay đổi tính cách được ghi nhận. Ông nghiên cứu xem liệu những người nhận tim có thể thừa hưởng sở thích, khẩu vị, nỗi sợ hãi, ký ức hay những yếu tố khác về danh tính của người hiến tặng hay không, tất cả đều có nét tương đồng với người hiến.

Sự quan tâm của Liester về chủ đề này xuất phát từ một bệnh nhân tìm đến ông vì một tình huống kỳ lạ. “Cô ấy nói, ‘Tôi muốn biết ông có nghĩ tôi điên không,’” Liester nhớ lại. Cô giải thích rằng cô bắt đầu có những ký ức về những điều chưa từng xảy ra với mình, chủ yếu là ký ức về việc bị một chiếc xe tông phải. Cô nói rằng cô không chỉ nhớ điều đó, mà còn cảm thấy rõ ràng cú va chạm ở bên trái cơ thể. Ông hỏi cô có từng bị xe tông chưa. Cô trả lời không. Ông hỏi thêm liệu cô có gặp chấn thương y tế nào khác không. Cô chỉ trải qua một ca ghép tim cách đó khoảng một đến hai năm. Cô sắp gặp gia đình người hiến tạng, và Liester khuyên cô nên chia sẻ lại điều này sau khi gặp họ.

Khi quay lại, cô kể rằng cô đã biết được điều gì: Người hiến tạng cho cô là một cậu bé đang chơi đuổi bắt khi chạy vào con hẻm và bị xe tông vào bên trái. Mô tả của gia đình cậu bé khớp hoàn toàn với những ký ức mới mà cô đang gặp phải. Sau khi biết được điều này, cô cảm thấy nhẹ nhõm hơn.

Cuộc khảo sát của Liester về tài liệu khoa học đã tìm thấy những trường hợp tương tự về những ký ức dường như xuất hiện từ hư không. Một cậu bé 5 tuổi, sau ca ghép tạng, đã được hỏi về suy nghĩ của mình về người hiến tặng. Cậu bé đáp: “Cậu ấy chỉ là một đứa trẻ. Cậu ấy giống như một người em trai, khoảng một nửa tuổi tôi. Cậu ấy bị thương nặng khi ngã xuống. Cậu ấy rất thích Power Rangers, tôi nghĩ vậy, giống như tôi đã từng. Nhưng bây giờ thì tôi không thích nữa.” Người hiến tặng của cậu là một bé trai 3 tuổi, đã ngã từ cửa sổ căn hộ khi cố với tới một món đồ chơi Power Ranger trên bệ cửa sổ. Không ai đã nói với cậu bé nhận tạng về độ tuổi hay nguyên nhân cái chết của người hiến.

Một cậu bé 9 tuổi khác đã nhận được trái tim của một bé gái 3 tuổi. Cậu trước đây rất thích nước nhưng đột nhiên lại sợ hãi nó sau ca ghép. Cậu cũng trải qua những cảm xúc mới mà cậu cho là đến từ người hiến tặng: “Cô ấy có vẻ rất buồn. Cô ấy rất sợ hãi. Tôi nói với cô ấy là không sao đâu, nhưng cô ấy vẫn rất sợ. Cô ấy nói rằng cô ấy ước cha mẹ đừng vứt bỏ những đứa trẻ. Tôi không hiểu tại sao cô ấy lại nói như vậy.” Mẹ của cậu bé nhận tạng nói với các nhà nghiên cứu, “Cậu ấy không biết người hiến tặng là ai hay cô ấy đã chết như thế nào. Chúng tôi thì biết. Cô ấy đã bị chết đuối ở nhà của bạn trai mẹ cô ấy. Mẹ cô ấy và bạn trai đã để cô ấy ở với một người giữ trẻ tuổi teen đang nói chuyện điện thoại khi tai nạn xảy ra.”

Một người đàn ông 47 tuổi nhận được trái tim của một thanh niên 17 tuổi đã bị bắn chết trong một vụ xả súng. Người nhận mô tả rằng trước đây anh từng ghét nhạc cổ điển, nhưng sau ca ghép, anh lại yêu thích nó và thường xuyên nghe nhạc cổ điển. Hóa ra, người hiến tặng đã bị bắn khi đang đi tới lớp nhạc. Cậu đã yêu thích việc chơi và nghe nhạc cổ điển và đã chết khi ôm chặt chiếc hộp violin của mình.

Tìm Kiếm Lời Giải

Những câu chuyện này, cùng với khái niệm về việc một cơ quan có thể truyền tải ký ức từ người này sang người khác, mời gọi một sự hoài nghi cao độ. Chúng thường bị bác bỏ trong hầu hết các giới y học và học thuật. Dường như không có con đường nào cho sự truyền tải này xảy ra. Và có rất nhiều yếu tố gây nhiễu: chế độ thuốc men mạnh mẽ sau khi ghép; những hậu quả tâm lý từ một sự kiện y tế khủng khiếp; những khả năng thể chất mới do cơ quan khỏe mạnh mới; và đơn giản là sự trùng hợp ngẫu nhiên.

Tác dụng phụ của thuốc là một yếu tố quan trọng. Sau ca phẫu thuật, những người nhận tạng phải uống nhiều loại thuốc ức chế miễn dịch và thuốc khác có thể đi kèm với những tác dụng phụ khó chịu. Corticosteroid prednisone đặc biệt khó chịu và có thể khiến mọi người trở nên tức giận, hung hãn và bốc đồng. “Họ đang dùng một đống thuốc mạnh. Bệnh nhân có thể trải qua ảo giác, năng lượng tăng cao, mất ngủ, và tất cả điều đó kết hợp với việc họ rất ốm. Điều này có thể làm thay đổi tâm trí, đặc biệt là giai đoạn đầu sau khi ghép,” Mezrich nói. Thuốc cũng có thể làm rối loạn vị giác và hệ tiêu hóa của một người, điều này có thể góp phần vào sở thích ăn uống và đồ uống mới. Tuy nhiên, những thay đổi về chế độ ăn uống và các thay đổi khác thường kéo dài ngay cả sau khi bệnh nhân được giảm liều thuốc.

Sức khỏe thể chất là một yếu tố quan trọng khác. Nếu một người 60 tuổi mắc bệnh nhận được trái tim của một người 20 tuổi khỏe mạnh, trái tim đó có thể mang lại cho họ sức sống và năng lượng mới; họ có thể cảm thấy tràn đầy năng lượng hơn trước, khỏe mạnh hơn, và bắt đầu những sở thích liên quan như chạy bộ hay yoga. Tính cách của họ không thay đổi, mà chỉ mở rộng ra nhờ những khả năng thể chất mới.

Một yếu tố nữa là những người nhận tạng đã trải qua một sự kiện y tế cực kỳ khó khăn, có thể gây chấn thương tâm lý. Họ có thể đã sống chung với một căn bệnh tàn phá, đối diện với cái chết của chính mình, trải qua một cuộc phẫu thuật lớn, rồi lại phải vật lộn để hồi phục và hòa nhập trở lại với cuộc sống. Hành trình này có thể thay đổi bản sắc của họ theo nhiều cách khác nhau. Có lẽ họ trở nên quyết đoán hơn vì cuộc sống thì ngắn ngủi, và ai có thời gian để dè dặt? Hoặc có thể họ trở nên dễ tính hơn vì những điều nhỏ nhặt không còn quan trọng nữa. “Tôi đã từng là người điềm tĩnh, và giờ đây tôi trở nên tình cảm hơn. Tôi cho rằng sự thay đổi đó là do ý nghĩa lớn lao của món quà tôi nhận được,” Sidlar chia sẻ.

Một số người có thể tự hỏi liệu đội ngũ y tế có nói về người hiến tặng trong hoặc xung quanh ca phẫu thuật, và người nhận có tiếp nhận thông tin đó một cách tiềm thức hay không. Thực tế, điều này không phải là khả thi vì cả đội ngũ y tế và người nhận đều không biết tên hay thông tin của người hiến tặng.

Đây là những quan điểm hợp lý. Nhưng điều gì đó trong những câu chuyện này lại khiến ta không thể lý giải: độ chính xác. Việc cảm nhận tên, tuổi hoặc nguyên nhân cái chết của người hiến tặng, chẳng hạn, dường như không thuộc về những tác dụng phụ của thuốc ức chế miễn dịch, một kỳ tích thể chất, hay một góc nhìn mới. “Điều khiến tôi thấy nổi bật từ những báo cáo giai thoại, giả sử chúng là chính xác, chính là sự cụ thể,” Samuel Gershman, giáo sư tâm lý học tại Đại học Harvard, nhận định. “Bạn không thể quy điều này cho một sự ngẫu nhiên nào đó trong dữ liệu. Khả năng điều này xảy ra chỉ do sự tình cờ là vô cùng nhỏ bé.”

Những lĩnh vực nghiên cứu mới và đang hội tụ lại chỉ ra một cơ chế tiềm năng khác, và từ đó, đặt ra câu hỏi về những vấn đề cốt lõi về cách mà ký ức thực sự hoạt động.

Peter Arkle / Used with permission

Khoa Học Mới Về Ký Ức

Trong suốt nhiều thập kỷ, lý thuyết chủ đạo về ký ức cho rằng ký ức được lưu trữ trong các khớp thần kinh giữa các nơ-ron; ký ức tồn tại nhờ vào sự hình thành và củng cố các kết nối synapse. Nhưng một số nhà khoa học đã bắt đầu đặt câu hỏi về quan điểm này.

“Câu chuyện mà tất cả chúng ta đã học ở trường, rằng các synapse được điều chỉnh tinh vi là cách duy nhất để lưu trữ ký ức, có rất nhiều lỗ hổng,” Michael Levin, giáo sư sinh học tại Đại học Tufts, cho biết. Hiện nay, người ta đã hiểu rằng một số hình thức ký ức có thể tồn tại ở các sinh vật đơn bào, có thể kéo dài khi các synapse biến mất, hoặc thậm chí sống bên ngoài bộ não hoàn toàn.

Khi suy nghĩ về ký ức tồn tại trong các tế bào trong cơ thể—được gọi là ký ức tế bào—có thể tham khảo một vài ví dụ. Các tế bào miễn dịch có khả năng “nhớ” những kẻ xâm lược từ bên ngoài nhiều năm sau khi chúng rời khỏi cơ thể. “Hệ miễn dịch xác định cái gì là bản thân và cái gì là ngoại lai, và nhớ điều đó. Nếu bạn bị nhiễm khuẩn strep, bạn có thể chống lại nhiễm trùng sau này,” Liester nói. Ký ức epigenetic cũng là một ví dụ minh họa—các gen có thể được bật hoặc tắt dựa trên những thay đổi của môi trường. Đây là những hình thức ký ức mà các nhà khoa học vẫn đang tiếp tục khám phá.

Nghiên cứu của Levin sử dụng một loại sinh vật gọi là planarians—những con giun dẹt nhỏ có khả năng tái tạo. Ông và các đồng nghiệp đã huấn luyện planarians tìm kiếm thức ăn ở một phần cụ thể của đĩa petri. Chúng phải vượt qua một bề mặt gồ ghề để làm điều đó. Sau đó, Levin đã cắt đứt đầu của những con giun. Bởi vì bộ não sơ khai của planarians có khả năng tái tạo, chúng bắt đầu mọc lại đầu mới. Sau đó, ông đưa chúng trở lại đĩa petri đó. Những con planarians có đuôi đã từng học cách vượt qua bề mặt khó chịu để lấy thức ăn ngay lập tức thực hiện điều đó hoặc nhanh chóng học lại. Những con khác thì không. Bộ não của những con giun đã bị cắt đi—thế nhưng ký ức vẫn được lưu trữ ở một nơi nào đó trong cơ thể.

David Glanzman, một nhà sinh lý học thần kinh tại Đại học California, Los Angeles, nghiên cứu ký ức ở những con sên biển. Ông và các đồng nghiệp đã cho sên một loại thuốc để xóa bỏ các kết nối synapse hình thành do những cú sốc điện. Tuy nhiên, khả năng phục hồi ký ức cho thấy rằng dấu vết của nó vẫn còn tồn tại—cho thấy rằng ký ức được lưu trữ trong thân tế bào của các nơ-ron thay vì trong các synapse. “Mặc dù các kết nối synaptic đã bị đặt lại, ký ức vẫn tồn tại,” Glanzman nói. “Nó không hề bị xóa bỏ.”

Nếu ký ức không nằm trong các synapse, vậy nó ở đâu? Glanzman và các đồng nghiệp đã tụ họp quanh một giả thuyết: ký ức có thể được mã hóa trong RNA của tế bào. Việc kiểm tra giả thuyết này đã dẫn đến một nghiên cứu quan trọng khác vào năm 2018, trong đó nhóm nghiên cứu dường như đã chuyển giao một “ký ức” từ con sên này sang con sên khác. Các nhà nghiên cứu đã cho những con sên chịu một cú sốc, khiến chúng trở nên nhạy cảm hơn với những cái chạm sau đó. Sau đó, Glanzman và các đồng nghiệp đã chiết xuất RNA từ những con sên nhạy cảm và tiêm vào những con sên mới. Những con sên này cũng trở nên nhạy cảm với cái chạm dù chúng chưa bao giờ gặp cú sốc. “Ký ức” đã được chuyển giao từ một sinh vật sang một sinh vật khác.

Các thí nghiệm trên không đại diện cho tất cả các nghiên cứu đặt câu hỏi về mô hình synaptic. Nhưng chúng và nhiều nghiên cứu khác báo hiệu rằng câu chuyện cũ không thể phản ánh đầy đủ bức tranh. “Nhiều nghiên cứu hiện nay đã đặt câu hỏi về lý thuyết synaptic của ký ức, và sự chú ý đang dần chuyển sang ký ức tế bào,” Thomas Verny, một bác sĩ tâm thần và là tác giả của cuốn sách The Embodied Mind: Understanding the Mysteries of Cellular Memory, Consciousness, and Our Bodies, chia sẻ. “Các nghiên cứu cho thấy ký ức của tất cả động vật được lưu trữ trong tế bào, bao gồm cả tế bào tim, và không phải trong các synapse như người ta từng tin tưởng lâu nay.”

“Việc củng cố synapse quan trọng cho việc khôi phục thông tin nhưng không phải là việc lưu trữ thông tin đó,” Tomás Ryan, một phó giáo sư tại Trinity College Dublin, cho biết. “Nếu tôi ngắt kết nối một máy tính và không còn thấy tài liệu Word, điều đó không có nghĩa là thông tin đã biến mất. Nhưng đó chính là logic mà chúng ta đã sử dụng trong ngành khoa học thần kinh trong một thời gian dài.”

Việc đặt câu hỏi về mô hình synaptic đã dẫn dắt các nhà nghiên cứu theo đuổi những giả thuyết khác nhau. Một số người cho rằng synapse tham gia vào một số hình thức lưu trữ ký ức nhưng không phải tất cả, một số thì cho rằng ký ức được lưu trữ ở cấp độ phân tử trong tế bào, một số khác gợi ý rằng ký ức được giữ lại trong mạng lưới các đường đi nơ-ron của não bộ, và một số đề xuất rằng ký ức có thể được lưu trữ trong trường điện của não.

​​“Tôi tin rằng ký ức được mã hóa ở cấp độ phân tử,” Glanzman nói. “Tôi nghĩ rằng trong nhân tế bào, ký ức được mã hóa bằng các biến đổi biểu sinh, hoặc thậm chí là các biến đổi gen, nhưng tôi không nghĩ rằng chúng được mã hóa tại các synapse. Tôi tin rằng các synapse sẽ phát triển trong quá trình học tập, và sự phát triển của các kết nối synaptic mới sẽ tạm thời giữ lại ký ức trong khi ký ức ở nhân tế bào đang hình thành. Nhưng bạn có thể xóa những kết nối synaptic đó, và ký ức vẫn tồn tại.”

Những nhà khoa học này không phải là những người duy nhất tiến hành nghiên cứu về các cơ chế lưu trữ ký ức mới. Nhưng chắc chắn đây không phải là một câu lạc bộ lớn — công việc này có tính tranh cãi, và hầu hết các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực này tin rằng mô hình synaptic vẫn chiếm ưu thế. “Các đồng nghiệp của tôi không chấp nhận ý tưởng này,” Glanzman nói. “Một phần là vì mô hình synaptic đã được thiết lập rất vững chắc.”

Khi nói đến hiện tượng thay đổi sau khi ghép tạng, Glanzman cho rằng giả thuyết mạnh nhất là RNA không mã hóa có thể được giải phóng ra ngoài tế bào, trong các túi nhỏ, di chuyển qua máu, và được các tế bào mục tiêu trong não tiếp nhận. Glanzman nhấn mạnh rằng việc khám phá này vẫn còn ở giai đoạn đầu và sẽ có lợi nếu có một mô hình động vật để nghiên cứu thêm. “Chúng ta nên mở lòng với những khả năng này và không nên bác bỏ chúng một cách vội vàng như tôi đã từng khi lần đầu đọc về điều này. Tôi nghĩ đó thật điên rồ,” Glanzman nói. “Sau đó, tôi suy nghĩ một chút. Và tôi nhận ra rằng điều đó có thể là khả thi.”

Levin đồng ý rằng đây chỉ là một trong nhiều khả năng, nhưng ông tin rằng có thể không tồn tại một cơ sở duy nhất cho việc lưu trữ ký ức. Ông giả thuyết rằng tất cả các cấu trúc sinh học, bao gồm cả những tế bào nhỏ nhất và các bào quan, đều có thể lưu trữ và giải mã thông tin. “Hầu hết các tế bào, nếu không nói là tất cả, đều có khả năng mã hóa ký ức ở một hình thức này hay hình thức khác,” ông lập luận. “Ký ức có thể tồn tại bên ngoài bộ não.”

Levin là một người tiên phong trong lĩnh vực nhận thức cơ bản, còn được gọi là trí thông minh đa dạng, nghiên cứu về những tiền đề của khả năng nhận thức cả bên trong lẫn bên ngoài não bộ. Khi những con sâu bướm trở thành bướm, chúng vẫn giữ lại những ký ức về quãng đời sâu bướm của mình — như những thứ cần ăn và nơi ăn — mặc dù bộ não đã bị phân hủy trong quá trình biến hình. “Bạn có thể huấn luyện một con sâu bướm và lấy lại ký ức trong con bướm. Ký ức đó ở đâu? Nó không nằm trong bộ não.”

Peter Arkle / Used with permission

Tâm Hồn Vượt Ra Ngoài Trái Tim

Liệu việc chuyển giao ký ức có thể xảy ra ở những cơ quan khác ngoài trái tim không? Trong hồi ký của mình, Claire Sylvia viết rằng những thay đổi phổ biến nhất mà bà ghi nhận từ các khảo sát không chính thức là những thay đổi về sở thích thực phẩm sau khi ghép thận.

Gần đây, Liester đã khám phá câu hỏi này. Đầu năm nay, ông đã công bố một bài báo trên tạp chí Transplantology, so sánh những thay đổi ở những người nhận trái tim mới với những người nhận gan, thận hoặc phổi mới.

Nghiên cứu này có những hạn chế đáng kể — nó chỉ bao gồm một mẫu nhỏ (47 người) và dữ liệu được tự báo cáo, điều này có thể gây thiên lệch. Nhưng ông và các đồng nghiệp phát hiện rằng cả hai nhóm đều báo cáo tỷ lệ thay đổi sau khi ghép tương tự nhau. Điểm khác biệt có ý nghĩa thống kê duy nhất giữa hai nhóm là ở những đặc điểm thể chất, điều này có thể do sức khỏe và khả năng được cải thiện từ một trái tim mới. Dù vậy, bằng chứng ban đầu này gợi ý rằng trái tim có thể không hoàn toàn độc nhất, và sự thay đổi có thể xảy ra sau bất kỳ ca ghép tạng nào.

Michaela Pyfferoen là một trong những người nhận đó. Mười hai năm trước, ở tuổi 17, cô đã nhận được một ca ghép gan. Vài giờ sau khi tỉnh dậy, cô đã hỏi bố mẹ mình về một chiếc bánh hamburger. “Con muốn gì?” mẹ cô đáp lại. Pyfferoen chưa bao giờ đặc biệt thích thịt, nhưng đó là bữa ăn đầu tiên của cô sau khi ghép. Cô đã viết cho gia đình của người hiến tạng, người mà cô gọi là “CL,” vài lá thư, và cuối cùng đã nhận được một bức thư trả lời từ mẹ của anh.

“Thật không thể diễn tả nổi cảm giác khi biết ai đã thực sự cứu sống bạn,” Pyfferoen chia sẻ. Cô bắt đầu đọc. “Anh ấy rất thích hamburger!” cô kêu lên. “Đó là một trong những món ăn yêu thích của anh.” Theo thời gian, Pyfferoen trở nên thân thiết với mẹ của CL, Lori. Trong lần gặp đầu tiên của họ tại một nhà hàng Cracker Barrel ở Rockford, Illinois, hai người đã ôm chầm lấy nhau, khóc và trò chuyện. Ở một thời điểm, Lori thốt lên: “Ôi, đó chính là CL trong con bé!”

Món Quà Cuối Cùng

Vẫn còn nhiều câu hỏi chưa được giải đáp — và có thể chúng sẽ mãi như vậy. “Phần hoài nghi trong tôi nói rằng điều này không nên xảy ra,” bác sĩ phẫu thuật ghép tim Joshua Hermsen từ Đại học Wisconsin-Madison nói. “Nhưng có những điều không thể giải thích được. Có rất nhiều điều chúng ta chưa biết. Không thể vạch ra một ranh giới, nhưng chắc chắn có điều gì đó nằm trong đó.”

Sau Ca Ghép Tim

Sau khi trải qua ca ghép tim, Sidlar, người đã cảm nhận được rằng người hiến tạng của mình là một phụ nữ trong độ tuổi ba mươi, đã viết thư cho gia đình của người hiến tạng vài lần trong năm. Vài tháng trước, cô nhận được bức thư đầu tiên từ họ. Angie. Đó là tên của người phụ nữ có trái tim hiện đang đập trong lồng ngực Sidlar. Gia đình đã viết rằng họ nhớ Angie. Angie đã rất cá tính, tràn đầy sức sống, và không để điều gì làm mình bận tâm. Họ vui mừng khi biết Sidlar đang khỏe mạnh và khuyến khích cô hãy tiếp tục tận hưởng cuộc sống. Họ ký tên bức thư là “Gia đình mở rộng của bạn.”

Sidlar đã xăm một hình xăm sau ca ghép. Đó là một hình tam giác, bên trái là nhịp tim cũ của cô, bên phải là nhịp tim mới, và ở phía dưới là nhịp tim của chồng cô. Sau khi nhận được thư từ gia đình Angie, cô đã biến phần trên của hình tam giác thành chữ A để tưởng nhớ Angie. “Mỗi ngày tôi đều cảm ơn họ,” Sidlar chia sẻ. “Khi tôi thực hành lòng biết ơn, điều đầu tiên luôn là gia đình người hiến tạng của tôi.” Cô nói thêm: “Bạn không thực sự hiểu lòng biết ơn có thể có nghĩa gì cho đến khi ai đó trao cho bạn cuộc sống của họ.”

Ngoài món quà thể chất tuyệt vời, những người hiến tạng còn có thể đã mang đến cho chúng ta một món quà vô hình khác — khả năng giúp hiểu rõ hơn về ký ức và bản sắc con người theo cách hoàn toàn mới. Một hiểu biết mới về ký ức có thể tạo ra những tác động mạnh mẽ cho khoa học, y học, công nghệ và nhiều lĩnh vực khác. Liệu một sự hiểu biết mới về ký ức có thể dẫn đến những phương pháp điều trị mới? Liệu ký ức chấn thương có thể được giảm nhẹ cho những người mắc PTSD? Liệu những kết nối đã mất có thể được phục hồi cho những người mắc bệnh Alzheimer? “Hiện tại đó chỉ là khoa học viễn tưởng,” Gershman nói. “Nhưng đó là một khả năng mà chúng ta có thể bắt đầu suy nghĩ đến.”

Trí tuệ nhân tạo vay mượn từ khoa học thần kinh; các mô hình hiện tại cho việc học sâu dựa trên mô hình synapse của học tập và ký ức. “Nếu [mô hình đó] không phải là cách mà chúng ta học, thì có thể có một hệ thống AI mạnh mẽ hơn nhiều đang thoát khỏi những mô hình AI sinh ra này,” Glanzman cho biết.

“Điều này lớn hơn rất nhiều so với chỉ khoa học thần kinh,” Levin nói. “Nó liên quan đến câu hỏi sâu sắc về cách mà các tế bào làm việc cùng nhau ngay từ đầu. Lĩnh vực trí thông minh đa dạng là rất quan trọng cho mọi thứ, từ trí tuệ nhân tạo đến y học tái sinh.”

Câu hỏi về việc liệu ký ức có thể chuyển giao từ một sinh vật này sang sinh vật khác đứng ở ngã ba sinh học. Câu trả lời, khi đến, sẽ làm sáng tỏ khoa học về ký ức và có thể cung cấp thông tin cho công nghệ tiên tiến trong tương lai. Cho đến lúc đó, chúng ta có thể chỉ đơn giản là chiêm ngưỡng sự bí ẩn.

Nguồn: What the Heart Remembers