Những kẻ tham lam có thể bị dè bỉu, nhưng liệu họ có phải là những kẻ chiến thắng?

Có những con người dường như lúc nào cũng khao khát nhiều hơn—nhiều tiền hơn, nhiều quyền lực hơn, nhiều danh vọng hơn. Họ không bao giờ cảm thấy đủ. Chính vì thế, các nhà tâm lý học đang đi sâu tìm hiểu về cuộc sống mà họ đang dẫn dắt.

Từ bao đời nay, lòng tham vẫn luôn bị xem là một điều đáng chê trách, một thói xấu dẫn đến sự suy tàn và băng hoại. Trong suốt nhiều thế kỷ, Kitô giáo đã xếp nó vào danh sách bảy tội lỗi chết người. Ngày nay, lòng tham thường gắn liền với những bê bối tài chính làm tiêu tan cả cơ nghiệp của nhân viên và cộng đồng, với những vụ tham nhũng gây nhức nhối, với những hành vi phi đạo đức bị lên án. Chính vì vậy, hiếm ai muốn bị gọi là kẻ tham lam.

Nhưng câu hỏi đặt ra là: lòng tham có thực sự gây hại cho chính những người tham lam không? Đây lại là một vấn đề khác. Nếu nhìn vào thái độ của một số nhân vật nổi tiếng (bao gồm cả một cựu tổng thống Mỹ), hoặc lắng nghe câu nói nổi tiếng của nhân vật Gordon Gekko trong bộ phim Wall Street—“Tham lam là tốt"—ta sẽ thấy rằng, dù có bị coi là tội lỗi hay không, lòng tham dường như vẫn mang lại không ít lợi ích cho kẻ sở hữu nó.

Lòng tham là một cơn khát không bao giờ nguôi. Nó là khát khao sở hữu thêm—thêm tiền bạc, thêm của cải, từ những chiếc xe hơi hào nhoáng đến những món trang sức đắt tiền hay thậm chí là những tấm thẻ Pokémon quý hiếm. Nhưng lòng tham không chỉ dừng lại ở vật chất. Nó còn là mong muốn tích lũy nhiều hơn những thứ vô hình: địa vị, bạn bè, cơ hội tình ái. Trong giới học thuật, vẫn còn tranh luận về việc lòng tham chủ yếu liên quan đến ham muốn chiếm hữu, hay cả nỗi sợ mất đi những gì mình đang có. Nhưng dù định nghĩa có khác nhau, hầu hết các nhà nghiên cứu đều đồng ý rằng điểm cốt lõi của lòng tham chính là sự vô độ—không bao giờ cảm thấy đủ, không bao giờ thực sự hài lòng.

Victor Dubreuil Take One, oil on canvas, c1886. Courtesy Wikipedia

Thực ra, ai trong chúng ta cũng có những khoảnh khắc tham lam. Hãy nhớ lại cảnh tượng mọi người tranh nhau mua giấy vệ sinh trong đại dịch COVID-19—đó chính là một biểu hiện rõ ràng. Tuy nhiên, một số người có xu hướng tham lam hơn người khác. Các nghiên cứu đã đo lường lòng tham thông qua mức độ đồng tình với những câu nói như: “Tôi lúc nào cũng muốn có nhiều hơn” hoặc “Dù tôi có bao nhiêu đi nữa, tôi cũng không bao giờ cảm thấy đủ”. Kết quả cho thấy lòng tham là một đặc điểm tính cách phân bố theo đường cong chuẩn: phần lớn mọi người có mức độ tham lam trung bình, trong khi chỉ có một số ít là cực kỳ ít tham hay vô cùng tham vọng. Điều thú vị hơn nữa là mức độ tham lam của một người có xu hướng ổn định theo thời gian—nghĩa là, ai tham lam thì thường sẽ luôn tham lam.

Lòng tham đôi khi được ca ngợi là động lực thúc đẩy tham vọng, là ngọn lửa giúp nền kinh tế phát triển. Nhưng với tư cách một nhà tâm lý học, tôi quan tâm nhiều hơn đến ảnh hưởng của nó ở cấp độ cá nhân: Liệu những kẻ tham lam có thực sự giàu có hơn? Và nếu họ có nhiều tiền hơn, liệu cái giá phải trả có phải là sự tổn thương về mặt tâm lý và cảm xúc? Những nghiên cứu gần đây của tôi và đồng nghiệp, cùng nhiều nhà khoa học khác, đang dần hé lộ một câu trả lời rõ ràng hơn—một câu trả lời dựa trên bằng chứng thực nghiệm thay vì chỉ là những giả thuyết suông.

Không khó để nhận ra rằng lòng tham có thể thúc đẩy một người dành nhiều thời gian và công sức hơn để theo đuổi mục tiêu của mình. Điều này có thể dẫn đến năng suất lao động cao hơn, kéo theo những phần thưởng về mặt cá nhân lẫn sự nghiệp. Thực tế, một số nghiên cứu cho thấy lòng tham có liên quan đến xu hướng luôn muốn tiến bộ, luôn muốn đạt được những thành tựu lớn hơn.

Một trong những lợi ích rõ ràng nhất mà ta có thể mong đợi từ lòng tham chính là khả năng kiếm được nhiều tiền hơn. Tuy nhiên, bằng chứng về điều này lại không hoàn toàn đồng nhất. Một số nghiên cứu không tìm thấy mối liên hệ giữa lòng tham và thu nhập. Thế nhưng, một cuộc khảo sát trên hơn 120.000 nhân viên tại Hà Lan cho thấy những người tham lam thường làm việc trong các ngành như khai thác tài nguyên, bất động sản, ngân hàng và bảo hiểm—những lĩnh vực có mức lương cao. Ngược lại, họ ít xuất hiện hơn trong các ngành giáo dục, y tế và chính phủ.

Trong một nghiên cứu gần đây của nhóm chúng tôi, khi xem xét toàn bộ mẫu nghiên cứu, lòng tham có mối tương quan tích cực với thu nhập hộ gia đình, nhưng không rõ ràng với thu nhập cá nhân. Tuy nhiên, nếu chỉ xét những người có thu nhập từ công việc (không bao gồm các nguồn khác như lương hưu), thì mối quan hệ giữa lòng tham và thu nhập cá nhân lại trở nên đáng kể. Điều này có nghĩa là, trong số những người đang đi làm, những ai tham lam hơn thường kiếm được nhiều tiền hơn.

Các nghiên cứu trong phòng thí nghiệm cũng cho thấy những người tham lam làm việc chăm chỉ hơn và nhận được nhiều phần thưởng hơn so với những người ít tham lam. Thậm chí, họ còn kiếm được nhiều hơn mức họ có thể tiêu dùng trong khoảng thời gian được giới hạn của thí nghiệm. Nhìn chung, nếu xét trên khía cạnh tài chính, lòng tham có vẻ thực sự mang lại lợi ích cho nhiều người tham lam.

Một số nhà lý thuyết tiến hóa cũng lập luận rằng lòng tham có thể có lợi. Trong những môi trường khan hiếm và khó đoán định, những cá thể tích trữ càng nhiều tài nguyên thì càng có lợi thế sống sót. Vì thế, lòng tham có thể là một đặc điểm đã được chọn lọc và duy trì qua quá trình tiến hóa. Khi xét đến những hệ quả liên quan, nhóm nghiên cứu của chúng tôi nhận thấy rằng lòng tham có liên quan đến số lượng bạn tình mà một người từng có trong đời. Dưới góc độ tiến hóa, điều này có thể được xem là tích cực, bởi nó làm tăng khả năng sinh sản và duy trì nòi giống.

Tuy nhiên, những người tham lam cũng có xu hướng có mối quan hệ tình cảm ngắn hơn và gia đình nhỏ hơn—một yếu tố có thể bị xem là bất lợi trong quá trình tiến hóa. Tất nhiên, việc có ít con không nhất thiết là điều tồi tệ đối với người tham lam. Họ có thể có những lý do riêng, chẳng hạn như muốn tập trung theo đuổi những mục tiêu cá nhân mà họ cho rằng sẽ khó thực hiện hơn nếu có nhiều con.

Vậy là, lòng tham có thể mang lại một số lợi ích—về mặt vật chất, và có thể cả trong đời sống tình dục. Nhưng khi xét đến những ảnh hưởng tâm lý, lòng tham lại trở nên kém hấp dẫn hơn rất nhiều. Hết lần này đến lần khác, đặc biệt là kể từ sau cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008, các nhà nghiên cứu đã phát hiện rằng lòng tham có liên quan đến mức độ hài lòng với cuộc sống thấp hơn và tình trạng sức khỏe tinh thần kém hơn.

Đến nay, lý do chính xác cho điều này vẫn chưa hoàn toàn rõ ràng. Có thể là vì những người tham lam luôn cảm thấy không hài lòng với những gì mình có, lúc nào cũng bị ám ảnh bởi việc muốn nhiều hơn—bản chất cố hữu của lòng tham. Cũng có thể là vì họ thường xuyên so sánh bản thân với những người giàu có hơn và dễ sinh lòng đố kỵ. Một người tham lam, chẳng hạn, có thể cảm thấy bức bối và thất bại khi thấy hàng xóm lái về một chiếc SUV hạng sang đời mới, ngay cả khi chiếc xe cũ của anh ta vẫn chạy tốt.

Các nghiên cứu cũng cho thấy lòng tham có liên quan đến sự bất ổn về cảm xúc, lòng tự tôn thấp và sự thiếu tin tưởng vào người khác. Dù có thể giúp một số người kiếm được nhiều tiền và đạt được mục tiêu, lòng tham dường như cũng đi kèm với những cái giá không hề nhỏ về mặt tâm lý và hạnh phúc cá nhân.

Như đã đề cập, những người tham lam thường có mối quan hệ tình cảm ngắn ngủi và gia đình nhỏ. Trong khi đó, các mối quan hệ xã hội tốt đẹp lại là yếu tố cốt lõi để có một cuộc sống hạnh phúc—thậm chí còn quan trọng hơn cả việc có thu nhập cao. Có thể những người tham lam không phải là người bạn đời lý tưởng, điều này phần nào giải thích vì sao chuyện tình cảm của họ thường không kéo dài.

Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng lòng tham có liên quan đến tính ích kỷ, cảm giác tự cho mình là trung tâm, sự thiếu đồng cảm và thờ ơ với người khác. Nó cũng có nét tương đồng với một số đặc điểm của rối loạn tâm lý, như tính thái nhân cách. Kết quả là, những ai quá tham lam có thể khiến mối quan hệ của họ dần rạn nứt và tan vỡ sớm. Họ có thể không dành đủ sự quan tâm khi người yêu buồn bã, không mang lại sự hỗ trợ tinh thần cần thiết, vì tâm trí họ lúc nào cũng bị ám ảnh bởi ham muốn và tham vọng của bản thân.

Một lý do khác khiến những người tham lam có xu hướng yêu đương ngắn ngủi là vì họ thường coi các mối quan hệ như một thứ tài sản hoặc một phương tiện để đạt được mục tiêu nào đó. Khi cảm thấy người kia không còn giá trị như mong đợi, họ có thể sẵn sàng thay thế mà không do dự.

Dù lòng tham không phải là một chứng rối loạn được liệt kê trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần (DSM-5, 2013), nó có nét tương đồng với một số rối loạn nhân cách, chẳng hạn như chứng ái kỷ. Những người mắc chứng này thường có cái tôi phóng đại, luôn khao khát sự ngưỡng mộ và thành công vật chất. Dĩ nhiên, không phải lúc nào lòng tham cũng là một vấn đề nghiêm trọng, cũng không có nghĩa nó chắc chắn dẫn đến rối loạn tâm lý nặng nề. Tuy nhiên, có cơ sở để tin rằng khi lòng tham trở nên cực đoan, nó có thể gây ra những bất ổn về tâm lý và tổn hại đến đời sống xã hội.

Một số học giả thậm chí còn ví lòng tham như một dạng nghiện ngập: giống như một người nghiện luôn bị thôi thúc bởi khao khát mãnh liệt với thứ mà họ theo đuổi, một người tham lam cũng bị chi phối bởi ham muốn sở hữu không bao giờ thỏa mãn. Sự săn đuổi này có thể kích thích hệ thống khen thưởng trong não bộ, mang lại cảm giác hưng phấn nhất thời, nhưng sau cùng lại để lại một khoảng trống vô tận.

Vậy, lòng tham có thực sự mang lại lợi ích? Nó có thể thúc đẩy tham vọng, giúp một số người trở nên giàu có, thậm chí mang lại một số lợi thế dưới góc độ tiến hóa. Nhưng đi kèm với đó là những cái giá không nhỏ mà người tham lam phải gánh chịu. Cuối cùng, lòng tham có đáng hay không? Điều đó còn tùy vào cách ta định nghĩa thành công. Một chút tham vọng có thể là động lực giúp ta tiến xa hơn, miễn là ta kiểm soát được những rủi ro của nó. Nhưng nếu để lòng tham trở thành ngọn lửa không bao giờ tắt, nó có thể thiêu rụi những điều quý giá khác trong cuộc sống—sự bình yên trong tâm hồn, những mối quan hệ ý nghĩa và cả nhân cách của chính ta.

Có lẽ, con đường tốt nhất là học hỏi sự nỗ lực và chí tiến thủ từ những người tham vọng, nhưng không xem lòng tham vô độ là một điều đáng ngưỡng mộ. Bởi lẽ, thành công—theo nghĩa rộng nhất—không chỉ gói gọn trong tiền bạc hay danh vọng, mà còn nằm ở sự đủ đầy trong tâm hồn và những kết nối chân thành với con người.

Nguồn: Greedy people might be frowned upon, but are they the winners? Psyche.co