Nỗi đau của những tình cảm lưng chừng

Hồi còn học tiểu học, tôi từng thấy ai đó viết nguệch ngoạc trên mặt bàn gỗ cũ, bằng nét chữ của một học sinh lớn hơn: “Tôi yêu bạn, và tôi ghét bạn.” Dòng chữ ấy đã khắc sâu trong trí tôi. Trước đó, tôi chưa từng nghĩ rằng người ta có thể vừa yêu, vừa ghét cùng một con người. Lúc ấy, tôi chưa hề biết gì về khái niệm “mâu thuẫn cảm xúc”.

Giờ nghĩ lại, tôi tin rằng lý do khiến câu chữ đó khiến tôi ấn tượng đến thế là vì tôi cũng từng cảm thấy như vậy – chỉ là tôi không có ngôn ngữ để gọi tên. Dòng chữ ấy như chiếc đèn rọi vào một góc khuất trong đời sống nội tâm tôi, soi sáng cảm xúc mà tôi chưa từng dám thừa nhận, và đồng thời cho tôi một niềm an ủi thầm lặng: tôi không đơn độc. Có người – ít nhất là người viết câu ấy – cũng từng mang những cảm giác giằng xé như tôi.

Source: Account ID 809499/Pixabay

Khi ấy, tôi đã biết rằng trẻ con – nhất là những đứa còn nhỏ – đôi khi nói những điều mâu thuẫn về cảm xúc dành cho người khác. Một đứa bé đang tức giận vì không được chiều theo ý mình có thể hét lên với cha mẹ hay anh chị: “Con ghét ba!”, “Em ghét chị!” Nhưng tôi cũng mơ hồ cảm nhận được rằng những câu nói như vậy thường không chân thật, chỉ là cách để bày tỏ sự bất lực và tức tối. Khi còn nhỏ, chúng ta không có nhiều cách để đạt được điều mình muốn, cũng không có quyền lực khiến người khác phải làm theo ý mình. Rồi ta học được một điều: có thể, nếu ta khiến người khác tin rằng tình yêu của ta dành cho họ là có điều kiện – rằng nó phụ thuộc vào việc họ có làm theo ý ta hay không – thì ta sẽ đạt được mục đích. Nếu họ không nghe, ta nói mình ghét họ, mong rằng điều đó khiến họ đau mà đổi ý.

Thế nhưng, không chỉ trẻ con mà cả người lớn cũng có thể trải qua sự mâu thuẫn cảm xúc thật sự. (Freud thậm chí từng cho rằng mọi đứa trẻ đều mang những cảm xúc lẫn lộn sâu sắc với cha hoặc mẹ cùng giới). Ta có thể vừa yêu, vừa giận, vừa khao khát, vừa chán nản – tất cả dồn vào cùng một con người, cùng một lúc. Điều tôi muốn làm ở đây là đào sâu hiện tượng ấy – sự lưng chừng trong cảm xúc – đặc biệt là khi nó xảy ra trong những mối quan hệ thân thiết. Vì sao ta lại cảm thấy mâu thuẫn như vậy?

Đôi khi, câu trả lời rất đơn giản: vì con người vốn phức tạp. Ta yêu sự hài hước của ai đó, nhưng lại khó chịu vì sự thất hẹn của họ. Ta khâm phục lòng dũng cảm của một người, nhưng không thể không thấy họ thiếu lòng trắc ẩn. Nhưng có lúc, nguyên nhân của sự lưng chừng không nằm ở tính cách của người kia, mà ở mối quan hệ giữa họ và ta. Ta yêu một người chú, nhưng cảm thấy ông ấy hay đem ta ra so sánh với con trai mình – và điều đó khiến ta xa cách. Ta quý mến chị gái, nhưng lại cảm thấy chị có phần ve vãn người yêu ta, hoặc cố giành giật bạn bè của ta.

Dạng mâu thuẫn cảm xúc này – khi nỗi giằng co nằm trong chính mối quan hệ giữa hai người – thường khiến ta đau lòng hơn cả. Nhà thơ La Mã cổ Catullus, có lẽ là người đầu tiên từng viết về cảm xúc ấy, đã nói lên nỗi đau đó. Trong bài thơ dành cho người tình mà ông gọi là Lesbia (nhiều khả năng là tên giả), ông viết:

“Tôi ghét và tôi yêu.
Sao lại thế, có lẽ bạn hỏi.
Tôi chẳng biết. Chỉ biết điều ấy đang xảy ra,
và tôi đang bị dày vò.”

Một mối quan hệ mâu thuẫn với người ta yêu thương đôi khi còn đau hơn cả một mối quan hệ tồi tệ rõ ràng. Một mối quan hệ tệ thì giống như thời tiết lạnh giá – ta biết trước để còn chuẩn bị. Hoặc ta sẽ ở yên trong nhà (tức là cắt đứt liên lạc), hoặc nếu buộc phải đi, thì sẽ khoác áo dày, đội mũ, đi găng (tức là sẵn sàng phòng thủ, giữ mình). Còn một mối quan hệ mâu thuẫn thì như tiết trời dở dở ương ương – đang nắng lại đổ mưa, đang ấm áp lại chuyển gió lạnh. Ta không biết nên mặc gì, cũng chẳng biết nên đi đâu hay ở lại. Vừa mới yên tâm thả lỏng, đón chút hơi ấm, thì một luồng gió buốt lại tràn qua, khiến ta run rẩy trong cơn tê tái.

Với một số người, sự lưng chừng trong cảm xúc đau đến nỗi họ không thể chịu nổi ngay cả trong nghệ thuật. Họ chọn những tác phẩm hư cấu nhẹ nhàng, dễ hiểu, không buộc người xem phải giữ những cảm xúc trái chiều dành cho một nhân vật. Đôi khi, các đạo diễn phim tuy tuyên bố muốn xây dựng những câu chuyện có chiều sâu cảm xúc, nhưng rồi lại dừng bước giữa chừng. Chẳng hạn, bộ phim American Gangster kể về cuộc đời của một tên tội phạm (do Denzel Washington thủ vai), được khắc họa quá đỗi cảm thông, đến mức khán giả hoàn toàn ủng hộ ông ta thay vì mang trong lòng những cảm xúc lẫn lộn. Có lẽ vì đạo diễn Ridley Scott thấy ngần ngại với chính cảm giác lưỡng lự trong lòng, hoặc có lẽ ông không tin rằng khán giả có thể đón nhận được những tầng sâu phức tạp trong tâm lý con người.

Thế nhưng, với những tâm hồn nhạy cảm, có gu thưởng thức riêng, thì sự mâu thuẫn cảm xúc trong nghệ thuật lại có thể đem đến một vẻ đẹp rất riêng – một thứ khoái cảm tinh tế, dù có pha chút đau đớn. Nhưng trong đời thực thì hiếm ai thật sự thích cảm giác lưng chừng ấy.

Thật ra, nhận diện cảm xúc mâu thuẫn trong chính bản thân mình không hề dễ. Đó là một trạng thái không rõ ràng, không thể lý giải gọn gàng: ta có yêu người đó không? Ta không chắc. Có lúc ta nghĩ là có, có lúc lại thấy không.

Khi người khác đối xử với ta bằng thứ tình cảm lưng chừng ấy, ta cũng thường không nhận ra – hoặc không muốn thừa nhận. Ta tin rằng, chỉ những ai yêu ta một cách trọn vẹn, thuần khiết, không chút gợn đục nào, mới là những người thật sự yêu ta. Nên khi cảm thấy chút xa cách, chút ghen tị, chút khó chịu từ người kia, ta lập tức nghi ngờ: liệu những lời yêu thương họ từng nói có thật lòng không? Hoặc ta cố tự trấn an, nghĩ rằng mình chỉ tưởng tượng ra mà thôi. Nhưng chính ta cũng từng trải qua cảm giác yêu – ghét đan xen với người khác. Nếu ta có thể có những cảm xúc như vậy với người khác, thì cũng hợp lẽ khi nghĩ rằng họ cũng có thể cảm thấy như thế với ta (trừ phi ta nghĩ tâm lý mình hoàn toàn khác biệt với cả thế giới).

Vậy, ta nên làm gì với sự giằng xé cảm xúc ấy – và với nỗi đau đi kèm theo nó?

Đôi khi, ta có thể thoát ra khỏi nó, như khi một người từng mang trong lòng nhiều cảm xúc trái ngược với cha dượng, rồi khi lớn lên, có gia đình riêng, lại bắt đầu nhìn nhận câu chuyện dưới góc nhìn của người làm cha mẹ. Lúc này, cô ấy thấu hiểu những khó khăn khi nuôi con – huống chi là nuôi con của người khác – và lòng đồng cảm, sự biết ơn, tình thương bắt đầu lớn lên, thay chỗ cho những cảm xúc lẫn lộn ngày xưa.

Nhưng không phải lúc nào chuyện đó cũng có thể xảy ra. Điều mà tôi tin là có thể, là ta học cách chấp nhận sự mâu thuẫn ấy trong chính mình – mà không cố chối bỏ mặt tích cực hay tiêu cực. Tôi cho rằng, một trong những lý do khiến mâu thuẫn cảm xúc trở nên đau đớn đến vậy, là vì ta cố loại bỏ nó – và thất bại. Ta tự thuyết phục mình rằng ta chỉ có một kiểu cảm xúc rõ ràng với người đó: hoặc yêu, hoặc ghét. Nhưng điều đó không đúng – và thực tế sẽ luôn chứng minh điều ngược lại.

Có lẽ, mọi chuyện sẽ nhẹ nhàng hơn, nếu ta – như Walt Whitman từng viết – học cách tin rằng trong ta là cả một “đoàn người”, một thế giới đa dạng, rộng lớn. Và trong người khác, cũng vậy.

Tác giả: Iskra Fileva Ph.D.

Nguồn: The Pain of Emotional Ambivalence | Psychology Today