Những cảm xúc bị kìm nén trôi về đâu?

Nhiều khi, cảm xúc đến với ta như một cơn bão bất ngờ. Nhất là những cảm xúc mãnh liệt – chúng như tràn ngập cả tâm trí lẫn cơ thể ta. Khi ấy, ta chỉ còn hai lựa chọn: hoặc hành động theo cảm xúc đó, hoặc ngồi chờ cho nó qua đi – và chờ đợi, đôi khi, là điều vô cùng khó chịu.

William James, trong Các hình thái trải nghiệm tôn giáo, cũng từng viết: “Cảm xúc – nhất là những cảm xúc dữ dội – có sức mạnh phi thường… Ai cũng từng trải qua cảm giác bị tình yêu, ghen tuông, tội lỗi, sợ hãi, hối hận hay tức giận ập đến bất ngờ, như một cơn giông. Hy vọng, hạnh phúc, quyết tâm… cũng có thể đến theo cách dữ dội như thế. Và những cảm xúc đến trong cơn bùng nổ ấy hiếm khi để mọi thứ nguyên vẹn như trước.”

Nhưng cũng có những lúc, ta không để cảm xúc lấn át mình. Không chỉ là không hành động theo cảm xúc ấy – mà là ta không cho phép bản thân thực sự cảm nhận nó. Như thể có tiếng gõ cửa vang lên trong lòng – mà ta lạnh lùng phớt lờ, không mở.

Tôi từng biết một câu chuyện như vậy. Một người phụ nữ tôi quen đã mất mẹ khi còn học đại học. Suốt hơn mười năm sau đó, cô không – như chính lời cô kể – cho phép mình đau buồn. Cô vẫn tiếp tục sống, tiếp tục học hành, làm việc – phần vì chính người cha còn sống đã thúc ép cô phải mạnh mẽ, phải “vượt qua”. Cho đến một ngày, cô không thể tiếp tục trốn tránh nữa. Một buổi sáng, nhiều năm sau cái chết của mẹ, cô bật khóc nức nở. Bao ký ức và nỗi đau tưởng như đã lùi xa ấy bỗng trỗi dậy dữ dội. Ngày hôm sau, cũng thế. Rồi hôm sau nữa. Cô khóc những giọt nước mắt mà lẽ ra mình phải khóc từ mười năm trước.

Vậy… điều gì thật sự xảy ra khi ta không cho phép mình cảm nhận điều gì đó?
Khi ta “nhốt” cảm xúc, thì nó đi đâu? Tại sao nó có thể trở lại sau nhiều năm – và còn trở lại theo cách dữ dội đến vậy? Đó là những câu hỏi khiến tôi trăn trở.

Source: Pheelings media/Shutterstock

Sự Chú Ý và Cơ Thể

Ta có thể thay đổi trạng thái tinh thần của mình bằng cách chuyển hướng sự chú ý. Ví dụ, những đứa trẻ thường tự học được cách bớt sợ bóng tối bằng cách… hát hoặc nói chuyện một mình. Vì sao lại hiệu quả? Bởi khi trẻ tập trung vào tiếng nói hay tiếng hát của chính mình, thì tâm trí chúng không còn đủ chỗ để tưởng tượng ra những con quái vật đang ẩn nấp trong tủ áo. Hai việc đó cùng lúc là quá tải với bộ não nhỏ bé.

Tương tự, người lớn cũng có thể cảm thấy ít đau đớn hơn khi làm một thủ thuật y tế nếu họ nghĩ về một điều gì đó dễ chịu – như người mình yêu thương nhất. Và một phần trong việc “không cho phép mình cảm thấy điều gì đó” chính là: không tập trung vào nguyên nhân gây ra cảm xúc ấy, mà hướng sự chú ý sang một điều khác. 

Ngược lại, đôi khi ta lại chọn cách đầu hàng cảm xúc – thậm chí còn “tiếp sức” cho nó. Chẳng hạn, có người nghe nhạc buồn để cảm thấy nỗi buồn của mình được lan rộng, sâu sắc hơn. Trong những khoảnh khắc ấy, ta có cảm giác như đang gom góp từng mảnh buồn rải rác khắp cơ thể – để tạo nên một làn sóng buồn dâng trào, trọn vẹn, thấm thía. Một làn sóng khiến ta, lần đầu tiên, thật sự cảm thấy mình đang sống trong nỗi buồn đó. 

Chúng ta có thể mời gọi hoặc khước từ cảm xúc bằng chính tư thế cơ thể mình giữ, hoặc bằng những việc mình làm—những điều hoặc là thuận theo cảm xúc ấy, hoặc trái ngược hoàn toàn với nó. Nếu ta lao ra đường chạy nước rút hay đắm mình trong hồ bơi, thì cơn buồn bã hay cơn giận dữ trong lòng sẽ khó lòng trỗi dậy.

Vai Trò Của Việc Diễn Giải

Đôi khi, ta cũng có thể làm lu mờ cảm xúc bằng cách gọi sai tên nó. Ta gọi nỗi buồn là cơn giận — bởi vì ta tin rằng buồn là yếu đuối, là sự thừa nhận người khác có thể làm tổn thương ta. Trong khi đó, giận dữ dường như giúp ta giữ lại chút phẩm giá, chút chủ động.

Ngược lại, cũng có khi ta gán cho cơn giận cái tên buồn bã, nhất là khi ta thấy tức giận là không phù hợp, chẳng hạn như trong những nỗi giận âm thầm với cha mẹ đã khuất.

Trong những trường hợp như thế, ta cho phép mình cảm nhận một điều gì đó, nhưng không phải là điều thật sự xuất phát từ tầng sâu trong tâm hồn.

Những nỗ lực dập tắt cảm xúc bằng cách tước đi nguồn dưỡng khí là sự chú ý, hoặc thay thế nó bằng một “người anh em” dễ chấp nhận hơn, đôi khi có thể hiệu quả — đặc biệt nếu cảm xúc đó vốn chỉ thoáng qua. Ví dụ, nếu bạn chuyển sự tập trung sang bữa tối với bạn bè tối nay để tránh nổi nóng khi đang nói chuyện với một nhân viên chăm sóc khách hàng khó chịu, thì nhiều khả năng bạn sẽ không còn thấy giận nữa sau đó.

Nhưng trong những trường hợp khác — nhất là khi cảm xúc ấy sâu sắc và bén rễ như câu chuyện tôi mở đầu — việc lảng tránh chỉ có tác dụng tạm thời, trước khi cánh cửa bung mở, và cơn lũ ập vào.

Vậy những cảm xúc bị đẩy lùi hoặc kìm nén tạm thời sẽ đi đâu? 

Cảm Xúc Trong Vô Thức

Chúng không biến mất. Giống như ta có những suy nghĩ vô thức, ta cũng có thể có những cảm xúc và quá trình cảm xúc vận hành bên ngoài ý thức.

Tất nhiên, rất khó để mô tả điều gì xảy ra trong vô thức, bởi vì ta không nhận biết được chúng. Nhưng ta có thể cảm nhận qua những thay đổi tinh tế. Một ngày nào đó, bạn nhận ra tình cảm của mình với một người, một nơi chốn, một công việc hay một tôn giáo nào đó đã khác xưa — sâu sắc hơn, hoặc nhạt phai đi. Bạn không hề suy nghĩ rõ ràng về sự thay đổi đó. Nhưng cái ngày bạn nhận ra mình đã đổi khác không phải là ngày cảm xúc ấy thay đổi. Có thể nó đã âm thầm chuyển mình từ rất lâu rồi. Bạn không có ký ức cụ thể nào về quá trình ấy — vì tất cả xảy ra ngoài tầm nhận biết của bạn, không có sự tham gia chủ động từ bạn. Vậy thì phải chăng, tất cả đã diễn ra trong vô thức? Rất có thể, bạn đã mang trong lòng tình yêu, oán giận, hay sự thờ ơ suốt nhiều năm mà không hề hay biết. 

Và cũng có thể, những cảm xúc mà ta từng cố kìm nén, không cho phép mình cảm nhận, vẫn ở đó — ẩn sâu trong ta, vô hình, thầm lặng. Chúng có thể lặng lẽ thay đổi, hoặc cũng có thể nằm im, không đổi thay gì cả.

Khi những cảm xúc, đặc biệt là những cảm xúc tiêu cực, ăn sâu vào tận gốc rễ của con người ta, thì đôi khi, sự bình yên bên trong không thể trở lại nếu ta không mở lòng để cảm nhận chúng. Dĩ nhiên, điều đó không có nghĩa là ta phải làm ngay lập tức. Có rất nhiều lý do khiến việc hoãn lại nỗi buồn hay sự phẫn uất là cần thiết. Trong thời chiến, chẳng hạn, đó có thể là một chiến lược sinh tồn. Hoặc nếu bạn đang chăm sóc những đứa con nhỏ, bạn có thể cần phải “giữ vững tinh thần” cho đến khi các con đủ lớn để chấp nhận một người cha, người mẹ đang đau khổ, đang tan vỡ.

Nhưng đến một lúc nào đó, ta sẽ phải đối mặt.

Người bạn trong câu chuyện tôi kể lúc đầu, khi cuối cùng cũng để nỗi buồn ùa vào, đã không còn là cô sinh viên thẫn thờ năm xưa nữa. Lần này, cô cho phép nỗi đau bước vào. Cô khóc. Cô tổ chức một buổi tưởng niệm đẹp đẽ và đầy xúc cảm. Tất cả những điều ấy có tác dụng chữa lành. Nó khép lại một chương đau buồn kéo dài.

Có thể ta nên hiểu việc né tránh đau buồn như một giai đoạn phủ nhận kéo dài — không phải là phủ nhận rằng bi kịch đã xảy ra, mà là phủ nhận rằng ta không thể chịu đựng nổi sự mất mát ấy. Quan trọng hơn cả, ta phải thừa nhận một điều: đôi khi, ta không thể tiếp tục sống như chưa từng có chuyện gì xảy ra.

William James, trong chương sách mà tôi đã trích dẫn ở phần đầu, cũng gợi ý rằng: để đạt được sự hòa hợp nội tâm mà ta vẫn hằng tìm kiếm, nhiều khi, không thể tránh khỏi việc phải “buông xuôi bản ngã”. Cái “buông xuôi” mà ông nói đến ở đây, chính là sự đầu hàng trước cảm xúc của chính mình. Ông dẫn lời bác sĩ Edwin Starbuck:

“Cái tôi cá nhân cần phải được buông bỏ. Trong nhiều trường hợp, sự nhẹ nhõm chỉ đến khi con người ngừng chống cự và thôi cố gắng đi theo hướng mình muốn.”

Tác giả: Iskra Fileva Ph.D.

Nguồn: Where Suppressed Emotions Go | Psychology Today