Sức mạnh chúng ta có trên cuộc đời nhau

Thuở nhỏ, tôi từng xem một bộ phim cổ trang, và có một cảnh đã in sâu vào trí nhớ tôi cho đến tận hôm nay.

Đó là lúc một đoàn rước hoàng gia đang chầm chậm đi qua một thị trấn, và bất ngờ, một người phụ nữ nghèo đứng bên đường cất tiếng mắng mỏ nhà vua — bà trách ông về những tai họa đã giáng xuống vương quốc. Là khán giả, tôi hiểu rằng lời lẽ của bà đã đánh động đến vị vua kia, chạm đến một nơi nào đó sâu thẳm trong ông.

Binh lính lập tức tiến đến, có lẽ để bắt bà đi và trừng phạt sự “vô lễ”. Nhưng nhà vua giơ tay ngăn họ lại. Nếu tôi nhớ không lầm, ông còn quay lại nói gì đó, như để biện minh, hoặc để tự vệ trước những lời cáo buộc kia. Rồi đoàn rước lại tiếp tục di chuyển, bỏ lại phía sau người đàn bà nghèo và tiếng nói của bà.

Cảnh phim ấy cứ trở đi trở lại trong tâm trí tôi, nhất là dạo gần đây, khi tôi nghe một nhà nghiên cứu trẻ kể về việc anh đã viết bài phê bình một công trình học thuật của một vị giáo sư nổi tiếng, kỳ cựu. Anh ấy tỏ ra ngạc nhiên khi biết rằng những lời chỉ trích của mình lại khiến vị giáo sư kia tổn thương. Trong mắt anh, mình chẳng thể nào “chạm tới” người tầm cỡ như thế. Với anh, bài viết của mình chỉ như tiếng hú lạc trong gió. Anh vẫn chỉ là một kẻ vô danh tiểu tốt.

Nhưng người phụ nữ trong bộ phim ngày xưa lại có cái nhìn sâu sắc hơn. Tôi tin rằng bà hiểu — và đúng — rằng lời nói của mình có thể khiến nhà vua phải bận lòng. Bà biết mình có thể "chạm được đến da thịt" ông, dù để làm được điều đó, bà buộc phải gạt bỏ mọi lễ nghi và lên tiếng một cách thẳng thắn, không kiêng dè.

Source: Cottonbro Studio/Pexels

Sự lệch pha trong cách ta nhìn nhận bản thân và người khác

Thông thường, chúng ta dễ nhìn nhận bản thân như anh chàng nghiên cứu kia — như những người mà lời nói và hành động chẳng mấy ảnh hưởng đến ai. Ta luôn nhạy cảm với quyền lực mà người khác nắm giữ đối với mình, nhưng lại mù mờ trước sức ảnh hưởng của chính mình lên họ.

Dĩ nhiên, cũng có những người không mấy bận tâm đến lời người khác nói — và vì thế, họ suy ra rằng lời mình cũng chẳng có sức nặng gì. Nhưng kiểu người ấy hẳn là thiểu số. Phổ biến hơn, là xu hướng cảm nhận rất rõ người khác có thể làm ta tổn thương ra sao, còn mình thì lại nghĩ lời mình chẳng thể tác động đến ai.

Vì sao vậy?

Ảo ảnh của thứ bậc

Những ví dụ tôi nhắc đến lúc đầu có thể gợi mở một lý do: sự chênh lệch — hay đúng hơn, cảm nhận về sự chênh lệch — trong địa vị xã hội khiến ta đánh mất cảm giác rằng mình có quyền lên tiếng.

Nhưng tại sao lại thế?

Tôi cho rằng một phần quan trọng của lời giải nằm ở chỗ: ta thường không nhìn thấy con người thật đằng sau những danh xưng, chức tước, vai vế.

Hãy thử tưởng tượng: một nhóm người sống sót sau vụ đắm tàu, trôi dạt lên hoang đảo, không còn quần áo sang trọng, không còn tên gọi chức vị. Hoặc một ông vua và một kẻ ăn xin bất ngờ bị nhốt cùng nhau trong một xà lim chật hẹp. Khi ấy, những phân tầng xã hội còn ý nghĩa gì không? Có lẽ là không. Chính hoàn cảnh mới ấy sẽ phơi bày tính ảo ảnh của những khác biệt tưởng như vững bền.
(J. M. Barrie đã từng khai thác ý tưởng này trong vở kịch The Admirable Crichton, nơi một nhóm quý tộc và người quản gia của họ bị kẹt trên đảo hoang, và rồi chính người quản gia trở thành người dẫn dắt cả nhóm.) Thế nhưng, trong cuộc sống thường nhật, ảo tưởng  ấy vẫn dai dẳng, vẫn bao trùm cách ta nhìn nhau.

Tôi nghĩ điều này cũng lý giải một hiện tượng mà nhiều người từng nhắc đến: sự tàn nhẫn vô tình của trẻ con. Tôi không tin là trẻ con độc ác hay vô cảm. Chúng có lẽ chỉ chưa ý thức được rằng lời mình nói ra có thể làm người lớn tổn thương — mà thậm chí là tổn thương sâu sắc. Còn người lớn, thì biết. 

Nỗi Đau Của Riêng Mình

Tôi nghĩ còn một yếu tố nữa khiến ta không nhận ra sức ảnh hưởng của bản thân lên người khác: đó là sự thật hiển nhiên của nỗi đau ta phải chịu, và sự mơ hồ của nỗi đau mà ta gây ra cho người khác.

Ta không thể biết chính xác người kia cảm thấy gì khi bị ta làm tổn thương. Nhưng ta thì biết rõ ràng, thấu suốt, từng chi tiết một, cái cảm giác đau đớn khi bị người khác khiến mình tổn thương.

Và điều này dễ khiến ta rơi vào cảm giác mình là kẻ bị động trong cuộc đời — người phải hứng chịu những ý tốt hoặc ác ý của người khác — thay vì nhận ra mình cũng là người chủ động, có thể ảnh hưởng ngược lại tới thế giới xung quanh.

Ở mức độ cực đoan, xu hướng này có thể khiến ai đó chọn cách sống như một nạn nhân — luôn thấy mình là người bị cuộc đời vùi dập, hoàn toàn bất lực trước mọi biến cố. Nhưng ở đây, điều tôi muốn nói đến là một phiên bản phổ biến hơn, âm thầm hơn, thường nhật hơn — thứ dễ len lỏi vào suy nghĩ mỗi người.

Cũng cần nói thêm rằng, trong một số trường hợp, việc lời nói của một người có sức nặng hơn người kia là điều hoàn toàn dễ hiểu. Ví dụ, một người mới học cờ sẽ tự nhiên coi trọng nhận xét của thầy mình — một kỳ thủ lão luyện — hơn là chiều ngược lại. Điều đó hợp lý.

Nhưng điều khiến tôi thấy thú vị là: ngay cả trong những hoàn cảnh có sự chênh lệch về vai vế như thế, lời nói của cả hai phía đều có thể tạo ra ảnh hưởng – và đôi khi là ảnh hưởng rất sâu sắc. Lời ta nói luôn mang trong nó khả năng chạm đến tâm hồn người nghe. Đặc biệt là khi trong đó có sự thật — một sự thật có thể tinh tế, có thể đau đớn — nhưng vẫn là sự thật.

Và đây chính là điều tôi muốn dừng lại để nói rõ hơn.

Sự Thật Là Thứ Gây Đau

Một trong những lý do lớn nhất khiến lời ta nói có thể làm người khác tổn thương — là bởi ai trong chúng ta cũng có khả năng nói ra một điều gì đó vừa tiêu cực, vừa đúng.

Và sự thật thì đôi khi rất đau.

Dĩ nhiên, những lời lẽ thiếu công bằng, vu vơ, bịa đặt cũng có thể khiến người khác khó chịu. Nhưng thứ thật sự khiến tim người khác nhói lên lại là những lời xoáy thẳng vào một điểm yếu có thật nào đó — một nét tính cách, một hành vi, một góc khuất mà người kia không muốn thừa nhận.

Thậm chí điều ấy chưa chắc đã xấu. Chỉ cần nó đúng, và người kia không muốn mình có nó, thì thế là đủ để tạo ra vết thương.
Dù lời ấy xuất phát từ ai đi nữa.

Vậy ta rút ra được gì từ tất cả những điều này?

Bài học tôi muốn chia sẻ là: chúng ta luôn nằm trong vùng ảnh hưởng của nhau. Chúng ta là những tù nhân cảm xúc của nhau. Nếu chỉ thấy mình dễ bị tổn thương trước lời người khác mà không nhận ra mình cũng có thể làm người khác đau theo cách y như vậy — ta không chỉ dễ làm tổn thương người khác một cách vô tình, mà còn có nguy cơ đánh mất chính sự tự trọng của bản thân.

Có một nhân vật trong tiểu thuyết The Voyage Out của Virginia Woolf từng nói rằng: "Có lẽ ngựa nhìn con người lớn gấp ba lần kích thước thật thì mới chịu nghe lời." Tôi không rõ điều ấy có đúng với loài ngựa hay không. Nhưng với con người, tôi tin nó lại rất đúng. Chúng ta thường nhìn người khác qua một cái kính phóng đại. Nhưng điều quan trọng hơn — điều ta thường quên mất — là: người khác cũng đang nhìn ta qua chiếc kính y như vậy. Ta là “người kia” trong mắt họ — người có khả năng khiến họ tổn thương. 

Nguồn: The Power We Have Over Each Other | Psychology Today