Phải tàn nhẫn để mà tử tế: Liệu đôi khi ta có nên làm điều không hay vì lợi ích của người khác?

Hãy tưởng tượng một người bạn thân đang trì hoãn việc học trước một kỳ thi quan trọng. Nếu trượt, cậu ấy sẽ không thể vào đại học – một bước ngoặt có thể thay đổi cả cuộc đời. Nếu những lời động viên dịu dàng không có tác dụng, có lẽ bạn sẽ đổi chiến lược: khiến bạn mình cảm thấy tệ hại, lo lắng, thậm chí sợ hãi đến mức không còn lựa chọn nào khác ngoài lao vào học ngày học đêm.

Có những lúc, cách duy nhất để giúp ai đó lại là một phương pháp có phần tàn nhẫn – một cách làm có thể khiến người giúp đỡ cảm thấy tội lỗi và sai trái. Giờ đây, nghiên cứu từ nhóm chúng tôi tại Đại học Liverpool Hope (Anh) đã làm sáng tỏ cơ chế này.

Thông thường, ta hay gắn kết cảm xúc tích cực với kết quả tích cực, và có nhiều nghiên cứu chứng minh điều đó. Hầu hết các nghiên cứu về điều chỉnh cảm xúc giữa các cá nhân – tức là cách một người tác động hoặc ảnh hưởng đến cảm xúc của người khác – đều nhấn mạnh tầm quan trọng của việc gia tăng cảm xúc tích cực và giảm bớt cảm xúc tiêu cực. Tuy nhiên, cũng có những nghiên cứu chỉ ra rằng đôi khi làm ai đó cảm thấy tồi tệ lại có thể mang lại lợi ích. Sự tức giận có thể giúp ta đối mặt với kẻ gian lận, và làm tổn thương cảm xúc của người khác đôi khi lại giúp họ có thêm động lực để chiến thắng.

Giờ đây, nhóm nghiên cứu của chúng tôi đã ghi nhận một thực tế rằng sự tàn nhẫn đôi khi được sử dụng vì mục đích vị tha. Để xác thực hiện tượng này, chúng tôi đặt ra ba điều kiện cần thiết:

• Động cơ khiến ai đó cảm thấy tệ phải xuất phát từ lòng vị tha.
• Cảm xúc tiêu cực được tạo ra phải có tác dụng thúc đẩy người kia đạt được một mục tiêu nhất định.
• Người gây ra cảm xúc tiêu cực phải có sự đồng cảm với đối phương.

Thí nghiệm về "sự tàn nhẫn vị tha"

Chúng tôi đã tuyển chọn 140 người trưởng thành và nói với họ rằng họ sẽ chơi một trò chơi điện tử với một đối thủ ẩn danh để giành giải thưởng 50 bảng Anh (thực ra, không có đối thủ nào cả). Trước khi chơi, họ được yêu cầu đọc một bức thư chia sẻ về một cuộc chia tay đau khổ của đối thủ. Một số người được hướng dẫn đặt mình vào hoàn cảnh của đối thủ để tăng mức độ đồng cảm, trong khi số khác được bảo giữ khoảng cách cảm xúc.

Người tham gia chơi một trong hai trò chơi: Soldier of Fortune, một game bắn súng đối kháng, hoặc Escape Dead Island, nơi người chơi phải chạy trốn khỏi bầy zombie. Sau năm phút luyện tập, họ được yêu cầu quyết định cách trò chơi sẽ được giới thiệu với đối thủ.

Kết quả cho thấy, những người có mức độ đồng cảm cao hơn đã chọn cách khiến đối thủ tức giận khi chơi game đối kháng, và sợ hãi khi chơi game sinh tồn. Cả hai trạng thái cảm xúc này đều giúp đối thủ chơi tốt hơn và tăng cơ hội chiến thắng.

Do not forsake me. Grace Kelly and Gary Cooper in High Noon (1952). Photo by Getty

Lòng đồng cảm không chỉ dẫn đến sự hỗ trợ, mà còn có thể dẫn đến sự tàn nhẫn

Điều đáng chú ý là những người tham gia hoàn toàn hành động vì lòng vị tha. Họ chọn tạo ra những cảm xúc tiêu cực không phải để hạ bệ đối thủ, mà để giúp họ giành chiến thắng – ngay cả khi điều đó đồng nghĩa với việc giảm cơ hội nhận giải thưởng của chính mình.

Nhưng câu hỏi vẫn còn đó: Liệu hành vi này có xuất hiện ngay từ thời thơ ấu hay chỉ phát triển theo thời gian? Nếu có, yếu tố nào quyết định sự phát triển của nó? Trong đời thực, mọi người thường dùng những chiến lược nào để khiến người khác cảm thấy tệ hơn vì lợi ích của họ?

Thí nghiệm của chúng tôi chỉ xem xét mối quan hệ giữa những người xa lạ, nhưng nếu những người liên quan là bạn bè thân thiết hay người thân trong gia đình thì sao? Một số nghiên cứu cho thấy trong những trường hợp như vậy, động cơ sử dụng chiến lược này thậm chí còn mạnh mẽ hơn.

Hơn nữa, liệu sự tàn nhẫn này có thật sự là cách tiếp cận hiệu quả nhất không? Trong thí nghiệm của chúng tôi, người tham gia không có lựa chọn tạo ra cảm xúc tích cực cho đối thủ, vì vậy chúng tôi chưa thể xác định liệu những người có mức độ đồng cảm cao hơn có thể đã muốn nâng cao tinh thần đối thủ bằng những cảm xúc vui vẻ hay không.

Điều rõ ràng là: sự đồng cảm không chỉ thúc đẩy lòng tốt, mà đôi khi còn thúc đẩy sự tàn nhẫn. Vẫn còn nhiều điều cần nghiên cứu để hiểu rõ liệu sự tàn nhẫn vị tha này có thật sự hiệu quả và không gây rủi ro cho những người ta yêu thương hay không.

Liệu ta có nên làm ai đó tổn thương để họ thành công? Hay có lẽ, trong nỗ lực giúp họ đạt được điều gì đó, ta lại vô tình làm cuộc sống họ thêm khổ sở? Đôi khi, điều ta nghĩ là tốt cho người khác lại có thể khiến họ rơi vào một vòng xoáy tiêu cực.

Có lẽ, thay vì cố ép ai đó cảm thấy tồi tệ để họ vươn lên, ta nên tìm cách khác – nhẹ nhàng hơn, nhân văn hơn – để giúp họ tiến về phía trước.

Nguồn: Cruel to be kind: should you sometimes be bad for another’s good? | Aeon.co