Quả óc chó đầy khuyết điểm

Bộ não của chúng ta là một công cụ kỳ diệu, có khả năng suy luận, tổng hợp, ghi nhớ và tưởng tượng ở mức độ vượt bậc. Chúng ta tin tưởng vào nó một cách tự nhiên và sâu sắc, với đầy đủ lý do để tự hào về sự thông minh ấy.

Tuy nhiên, bộ não – hay hãy gọi nó là “quả óc chó” dựa trên hình dáng của nó – cũng là một cỗ máy đầy khuyết điểm, tinh vi nhưng nguy hiểm. Những khuyết điểm này thường không tự bộc lộ rõ ràng, khiến chúng ta khó nhận ra và càng khó cảnh giác trước những vấn đề nảy sinh từ chính tư duy của mình.

Hầu hết những sai sót của quả óc chó có thể truy nguyên từ cách nó tiến hóa qua hàng triệu năm. Bộ não này ra đời để đối phó với những mối đe dọa mà nhiều trong số đó giờ đã không còn tồn tại, trong khi nó lại chưa kịp phát triển đủ để đối phó với vô vàn thách thức của xã hội hiện đại. Vì thế, chúng ta cần thấu hiểu và cảm thông cho hoàn cảnh của nó, đồng thời bao dung hơn với chính bản thân mình.

Sống trong thế giới này đòi hỏi ta phải luôn giữ một thái độ hoài nghi, có chọn lọc với vô số ý tưởng, kế hoạch, cảm xúc mà quả óc chó – vốn đầy lỗi – không ngừng sản sinh ra. Dưới đây là một vài điểm yếu điển hình mà ta cần đặc biệt lưu ý:

Quả óc chó bị cơ thể chi phối nhiều hơn nó nhận ra

Bộ não thường rất tệ trong việc hiểu tại sao nó lại hình thành nên những suy nghĩ và ý tưởng nhất định. Nó thường gán nguyên nhân cho các yếu tố hợp lý, khách quan bên ngoài, thay vì nhận ra rằng đó có thể chỉ là ảnh hưởng từ cơ thể lên quá trình tư duy.

Ví dụ, nó hiếm khi nhận ra tầm quan trọng của giấc ngủ, lượng đường trong máu, hormone hay các yếu tố sinh lý khác đối với những ý tưởng mà nó sản sinh. Quả óc chó thường giải thích mọi thứ theo tâm lý, trong khi nguồn cơn thực sự có thể chỉ là sinh học.

Kết quả là, ta có thể cảm thấy việc ly hôn hay nghỉ việc là lựa chọn đúng đắn, trong khi thực tế, điều cần làm đơn giản chỉ là đi ngủ sớm hoặc ăn một bữa thật no.

Quả óc chó chịu ảnh hưởng từ quá khứ nhưng không nhận ra sự chiếu rọi của mình

Quả óc chó tự tin rằng nó đánh giá mọi tình huống mới dựa trên bản chất riêng của chúng, nhưng thực ra, nó luôn dựa vào các khuôn mẫu hành động và cảm xúc đã được định hình từ những năm tháng trước đó.

Điều này vừa tiết kiệm thời gian, vừa mang lại lợi ích tiến hóa thực sự, nhưng cũng khiến quả óc chó dễ bị lừa. Những tình huống hiện tại có thể chỉ thoáng giống quá khứ nhưng vẫn đủ để kích hoạt những phản ứng quen thuộc, trong khi những đặc điểm độc đáo lại bị bỏ qua.

Ví dụ, trong những tình huống mơ hồ, quả óc chó có thể nhảy ngay đến kết luận tồi tệ: Nó có thể cho rằng bất kỳ người đàn ông lớn tuổi nào nói chuyện tự tin đều muốn hạ nhục mình, chỉ vì trong quá khứ, người cha của nó từng làm thế. Hoặc, nó có thể khó gần gũi với phụ nữ vì một người phụ nữ nào đó đã gây tổn thương cho nó khi còn nhỏ. Đây là những phản ứng dễ hiểu, nhưng lại đáng tiếc.

Quả óc chó không thích dừng lại để suy nghĩ

Quả óc chó được tiến hóa để ra quyết định nhanh chóng, bản năng, và nó rất khó khăn khi phải dừng lại để đối mặt với những câu hỏi lớn lao, nền tảng.

Nó luôn ưu tiên hành động hơn phân tích, làm hơn suy ngẫm. Hãy nhớ rằng triết học mới chỉ tồn tại được khoảng 2.000 năm – trong khi bản năng vội vàng của quả óc chó đã hình thành từ hàng triệu năm trước.

Ta có thể tiếp tục vận hành một doanh nghiệp theo cách cũ, thay vì dừng lại để tự hỏi: “Làm thế nào để thực sự giúp khách hàng của mình?”; hoặc vội vàng đặt một chuyến du lịch thay vì nghĩ xem điều gì thực sự khiến ta thích thú trong các chuyến đi trước. Ta thường quyết định chọn ngành báo chí vì muốn “sáng tạo”, mà không phân tích xem mình thực sự yêu thích khía cạnh nào của sự sáng tạo.

Quả óc chó rất kém trong việc nhận ra sự mơ hồ, thiếu nhất quán của chính nó. Đôi khi, nó mất đến 30 năm để nhận ra một điều hiển nhiên mà người khác có thể thấy trong vòng 2 phút. Bộ não của chúng ta hiếm khi tự mình nhìn thấu chính nó – giống như mắt không thể tự nhìn thấy lưng mình. 

Quả óc chó đầy cảm xúc nhưng thiếu kiểm soát

Bộ não – hay quả óc chó – thường bị cuốn theo những thứ không tốt cho nó. Từ đường, muối cho đến những cám dỗ thoáng qua như tình ái với người lạ. Điều này không phải ngẫu nhiên, mà là kết quả của sự tiến hóa: những gì từng quan trọng cho sự sống còn giờ đây lại trở thành điểm yếu, dễ bị khai thác bởi các chiến dịch quảng cáo tinh vi.

Những khao khát này, trong môi trường đơn giản ngày xưa, từng là la bàn đáng tin cậy. Nhưng trong thế giới phức tạp hiện đại, chúng trở thành nguồn cơn của hỗn loạn. Điều tương tự cũng xảy ra với nỗi sợ hãi. Ngày trước, nỗi sợ giúp chúng ta tránh khỏi những nguy hiểm chết người – như thú dữ hay lửa cháy. Nhưng giờ đây, bộ não lại kích hoạt hệ thống sợ hãi một cách vô lý: ta lo lắng phát biểu trước đám đông mà không có lý do xác đáng, trong khi những mối nguy hiểm thực sự, nhưng âm thầm như biến đổi khí hậu hay khủng hoảng tài chính, lại không lọt vào “radar” của ta.

Quả óc chó ích kỷ và không giỏi đặt mình vào vị trí người khác

Quả óc chó luôn nhìn nhận thế giới từ góc nhìn của riêng mình. Nó khó tin rằng có những cách suy nghĩ khác biệt. Vì vậy, người khác dễ trở nên “khó chịu” hoặc “kỳ quặc” trong mắt nó, khiến nó dễ nổi giận hoặc chìm trong cảm giác thương thân.

Mới đây thôi – tính theo thời gian tiến hóa – quả óc chó mới bắt đầu cố gắng tưởng tượng cảm giác của người khác. Điều này thể hiện qua việc nó bắt đầu thích đọc tiểu thuyết, nơi nó có thể sống trong suy nghĩ và cảm xúc của người khác. Tuy nhiên, khả năng đồng cảm này rất mong manh. Nó dễ dàng tan biến khi bộ não mệt mỏi hoặc khi có ai đó cố thuyết phục ta một ý tưởng nghe quá kỳ lạ.

Quả óc chó sợ sự thật khó chịu

Bộ não không thích thông tin làm nó bất an. Nó ưu tiên tìm kiếm những điều củng cố cho định kiến và lựa chọn của mình. Nó ghét làm “luật sư của quỷ”, không muốn đặt mình vào vị trí phải đối mặt với sự thật đau lòng.

Thay vì chấp nhận khó khăn để trưởng thành, nó thường chọn sự thoải mái ngắn hạn. Đối diện với một thực tế khó chịu, quả óc chó sẽ có xu hướng né tránh hoặc vờ như nó không tồn tại. Bản năng tự bảo vệ bản thân của nó vượt xa mong muốn tìm kiếm sự thật.

Quả óc chó không phải một “nhà tư tưởng độc lập”

Trong suốt chiều dài tiến hóa, quả óc chó phải phụ thuộc vào tâm trạng của nhóm để tồn tại. Vì thế, nó rất nhạy cảm với ý kiến của người khác, thường cố hòa nhập với số đông thay vì dựa vào những dữ liệu hay quan điểm độc lập của riêng mình.

Dù ý kiến của đám đông có phi lý đến đâu, quả óc chó vẫn đặt chúng lên hàng đầu. Trong các nhóm nhỏ ngày xưa, một vài lời khen có thể khiến ta hạnh phúc, nhưng chỉ một lời chỉ trích thôi cũng có thể gieo rắc hoảng loạn. Thật không may, điều này trở nên đặc biệt rắc rối trong thời đại mạng xã hội, nơi những ý kiến tiêu cực dù chỉ từ một số ít người cũng đủ để khiến ta bất an.

Quả óc chó dễ nhầm lẫn về nguyên nhân – kết quả

Bộ não từng tin rằng sấm sét là do lỗi lầm của nó, hay động đất là hậu quả từ những suy nghĩ xấu xa. Phải mất rất nhiều thời gian để con người vượt qua cách suy nghĩ lệch lạc đó. Nhưng ngay cả ngày nay, quả óc chó vẫn thường giam mình trong những quan sát mang tính cá nhân, thay vì nhìn vào dữ liệu khách quan hoặc thống kê.

Nó thường tạo ra những suy luận sai lệch, gắn kết mọi thứ với trải nghiệm cá nhân và biến chúng thành những tổng quát hóa sai lầm.

Kết luận: Làm bạn với một quả óc chó đầy khuyết điểm

Hiểu rõ những điểm yếu của bộ não mang lại cho ta những lợi thế quan trọng:

• Ta sẽ nhận thức rõ hơn về những sai lầm tiềm ẩn trong phán đoán của mình, từ đó có cơ hội tránh chúng. Chỉ khi biết rằng sai lầm là điều có thể xảy ra, ta mới bắt đầu học cách ngăn chặn chúng.
• Khi đối diện với người khác, ta có thể tự hỏi liệu hành động của họ có bắt nguồn từ một “khuyết điểm của quả óc chó” mà chính họ cũng không nhận ra hay không. Điều này giúp ta vừa mạnh dạn bất đồng quan điểm, vừa kiên nhẫn và bao dung hơn với những hành vi thiếu lý trí của họ.
• Khi làm việc với nhóm lớn, ta có thể ý thức rằng quả óc chó thường hành xử rất kỳ quặc trong đám đông. Nhưng điều đó không phải lý do để hoảng sợ nếu ý tưởng của ta vấp phải sự phản đối.

Về bản chất, nhiệm vụ của giáo dục, văn hóa và nền văn minh chính là giúp chúng ta vượt qua những hạn chế bẩm sinh của quả óc chó.

Những khuyết điểm của bộ não cũng chính là lý do khiến lòng bao dung và sự nhẹ nhàng trở nên cần thiết. Bởi lẽ, chúng ta – dù muốn hay không – đang cố gắng làm những điều vô cùng phức tạp khi sống cùng nhau, với sự trợ giúp của một công cụ nhiều lỗi lầm và chỉ đôi khi chính xác. 

Nguồn: THE FAULTY WALNUT