Tính cách không phải là điều bất biến

Bạn có từng ao ước mình tổ chức mọi thứ tốt hơn, hòa đồng hơn, hay sáng tạo và độc đáo hơn? Hoặc có lẽ bạn là người hay lo lắng và muốn sống vô tư, nhẹ nhàng hơn? Nếu những suy nghĩ này vang lên trong tâm trí bạn, thì bạn không hề đơn độc. Nhiều khảo sát chỉ ra rằng ít nhất hai phần ba số người mong muốn thay đổi một phần nào đó trong tính cách của mình.

Trước đây, những mong ước này thường bị coi là vô ích. Tính cách được cho là hình thành từ thời thơ ấu và gắn chặt suốt cuộc đời, giống như câu chuyện “con báo không thể đổi thay đốm lông” – điểm mạnh và điểm yếu được xem là gắn liền với tâm hồn con người.

Illustration: Elia Barbieri/The Guardian

Thế nhưng, các nghiên cứu khoa học gần đây đã làm lung lay quan niệm về sự cố định này. Với những chiến lược tâm lý phù hợp và đủ nỗ lực, nhiều người có thể “điều chỉnh” những đặc điểm cốt lõi của mình theo hướng mong muốn.

Có nhiều cách đo lường tính cách, nhưng phần lớn nghiên cứu tập trung vào năm đặc điểm chính – được gọi là “Big Five” – đại diện cho những nét cơ bản nhất:

1. Hướng ngoại – Mức độ hòa đồng, cởi mở của bạn.
2. Tận tâm – Sự tổ chức, kỷ luật, và trách nhiệm.
3. Dễ chịu – Khả năng tạo ra sự hòa hợp trong các mối quan hệ xã hội.
4. Dễ lo âu – Mức độ nhạy cảm và bất an.
5. Cởi mở với trải nghiệm – Sự sáng tạo, trí tưởng tượng, và tò mò.

Hàng ngàn nghiên cứu đã chứng minh rằng điểm số của mỗi người trong các đặc điểm này có thể dự đoán những kết quả quan trọng trong nhiều lĩnh vực. Ví dụ, người có điểm tận tâm cao thường đạt thành tích tốt hơn ở trường và kiếm được thu nhập cao hơn. Trong khi đó, người có điểm lo âu cao dễ bị căng thẳng, ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe.

Gen di truyền đóng vai trò nhất định trong tính cách, lý giải vì sao con cái thường giống cha mẹ, và anh chị em sinh đôi giống nhau hơn so với anh chị em ruột thông thường. Tuy nhiên, ảnh hưởng của môi trường xã hội thường được cho là dừng lại ở tuổi trưởng thành, khi não bộ hoàn thiện.

Nếu điều này đúng, thì tính cách của người trưởng thành sẽ không thay đổi tự nhiên theo thời gian và càng không thể điều chỉnh theo ý muốn. Nhưng công trình nghiên cứu đột phá của giáo sư tâm lý Nathan Hudson và đồng nghiệp đã chỉ ra điều ngược lại.

Những can thiệp của họ thường bao gồm việc đề xuất các hoạt động phản ánh đặc điểm mà người tham gia muốn phát triển. Ví dụ, một người hướng nội muốn trở nên hướng ngoại hơn có thể đặt mục tiêu mỗi tuần chào hỏi một người lạ, hoặc bắt chuyện với nhân viên thu ngân tại siêu thị. Một người muốn tận tâm hơn có thể được yêu cầu kiểm tra kỹ email trước khi gửi, hoặc viết danh sách việc cần làm trước khi đi ngủ. Với những người dễ lo âu, các bài tập quản lý cảm xúc như ghi lại suy nghĩ khi cảm giác căng thẳng trỗi dậy có thể là giải pháp.

Những hành động nhỏ bé này, tưởng chừng không quan trọng, lại giúp tạo nên thói quen mới. Và bằng chứng cho thấy phương pháp này thực sự hiệu quả. Trong một thử nghiệm kéo dài 15 tuần với gần 400 người, những ai hoàn thành thử thách hàng tuần đều có sự thay đổi tích cực trong tính cách theo khảo sát tiêu chuẩn về “Big Five”.

Một nghiên cứu khác, với 1.500 người tham gia, sử dụng ứng dụng trên điện thoại để huấn luyện các đặc điểm tính cách mà họ mong muốn. Nghiên cứu này không chỉ dựa trên tự đánh giá, mà còn thu nhận ý kiến từ bạn bè và gia đình của người tham gia. Kết quả thay đổi vẫn rõ ràng sau ba tháng. Như Aristotle từng nói từ hơn 2.300 năm trước: “Chúng ta trở thành những gì mình lặp lại mỗi ngày.”

Khả năng thay đổi tính cách mang đến một thông điệp tích cực cho những ai mong muốn trở nên hòa đồng hơn, tổ chức tốt hơn, hay sống vui vẻ hơn. Nghiên cứu này cũng có thể cải thiện sức khỏe tinh thần, đặc biệt với những người mắc chứng trầm cảm hay lo âu – thường cảm thấy bất lực trước chính bản thân mình.

Jessica Schleider, giáo sư tâm lý lâm sàng tại Đại học Stony Brook, và John R. Weisz, giáo sư tâm lý tại Harvard, đã thử nghiệm ý tưởng này với 100 thanh thiếu niên có dấu hiệu lo âu và trầm cảm. Họ được tham gia khóa học ngắn về tính linh hoạt của não bộ, kèm lời khuyên từ những học sinh lớn tuổi từng vượt qua khó khăn. Sau 9 tháng, các em giảm đáng kể mức độ lo âu và trầm cảm so với nhóm học về “biểu lộ cảm xúc”.

Phương pháp này không phải là thuốc chữa bách bệnh, nhưng nó cho thấy tiềm năng giúp xây dựng khả năng phục hồi tâm lý tốt hơn.

Dù bạn đang đối mặt với vấn đề nghiêm trọng hay chỉ muốn “mài giũa” bản thân, thật an ủi khi biết rằng tính cách nằm trong tầm tay bạn. Di truyền và môi trường có thể định hình một phần con người bạn, nhưng chính bạn mới là người nắm giữ chìa khóa để thay đổi tương lai của mình.

Nguồn: The big idea: your personality is not set in stone – The Guardian