12 rào cản thường gặp khiến ta đánh mất động lực

Điểm mấu chốt:

• Việc nhận diện các rào cản đối với động lực giúp ta đưa ra những chiến lược hiệu quả để tăng cường nó.
• Các rào cản tâm lý, môi trường và xã hội thường làm suy giảm động lực.
• Áp dụng các phương pháp khoa học để thúc đẩy động lực có thể gia tăng khả năng phục hồi và cải thiện năng suất.

Động lực là nguồn năng lượng thúc đẩy con người theo đuổi mục tiêu, đối mặt với thử thách và đạt được thành công. Đây là một hiện tượng tâm lý phức tạp, nhiều khía cạnh, đóng vai trò định hướng chúng ta đến với giá trị, mục tiêu và ước mơ của mình. Hiểu được tâm lý học về động lực sẽ mang lại cái nhìn sâu sắc về lý do tại sao con người hành xử theo những cách nhất định, cũng như các yếu tố làm tăng hoặc giảm ý chí hành động.

Giữ vững động lực không phải là điều dễ dàng. Những rào cản từ tâm lý, môi trường và xã hội thường cản trở sự nỗ lực, khiến chúng ta khó vượt qua thử thách và những trở ngại. Có những rào cản chung mà nhiều người gặp phải khi mất đi động lực. Nhận diện những rào cản này và áp dụng các chiến lược dựa trên bằng chứng có thể giúp tăng cường động lực, nâng cao khả năng chịu đựng và cải thiện năng suất làm việc.

Bài viết này sẽ chỉ ra những rào cản phổ biến nhất đối với động lực, và ở phần hai (được công bố trong bài sau), chúng ta sẽ tìm hiểu các phương pháp thực tiễn để tăng cường nó.

Các Rào Cản Thường Gặp Đối Với Động Lực

1. Kiệt sức và mệt mỏi.

Sự cạn kiệt cả về thể chất lẫn cảm xúc có thể làm giảm động lực một cách nghiêm trọng, ảnh hưởng đến khả năng tập trung và hoàn thành công việc hiệu quả. Tình trạng kiệt sức thường xuất phát từ áp lực kéo dài, yêu cầu công việc cao, hoặc thiếu thời gian nghỉ ngơi hợp lý, dẫn đến sự suy giảm hiệu suất, cạn kiệt năng lượng, và cảm giác xa rời mục tiêu của chính mình (Maslach et al., 2001).

2. Nỗi sợ thất bại.

Nỗi sợ thất bại là một trong những rào cản lớn nhất đối với động lực. Nỗi sợ này có thể dẫn đến việc né tránh, trì hoãn hoặc thiếu tự tin, khiến con người từ bỏ hoặc không dám đối mặt với thử thách (Elliot & Church, 1997). Nỗi sợ thất bại thường bắt nguồn từ niềm tin rằng sai lầm sẽ định nghĩa giá trị bản thân, khiến ta lo lắng khi phải làm những việc khó khăn hoặc đẩy giới hạn của mình.

3. Niềm tin giới hạn bản thân.

Niềm tin của chúng ta được hình thành từ nhiều yếu tố như cách chúng ta được nuôi dưỡng, xã hội nơi ta sống, và những trải nghiệm cá nhân. Các niềm tin giới hạn thường không đúng sự thật, mà là kết quả từ những tác động bên ngoài mà chúng ta vô tình tiếp nhận và lưu giữ trong tiềm thức. Phần lớn những điều này được hình thành từ thời thơ ấu (Novak, 2019). Khi trưởng thành, ý kiến và sự đánh giá từ người khác – đặc biệt là gia đình và bạn bè – đóng vai trò quan trọng. Những phản hồi tiêu cực, chỉ trích, hoặc thiếu sự ủng hộ có thể gây ra sự nghi ngờ bản thân, làm giảm lòng tự trọng và động lực (Reeve, 2009).

4. Sự bám víu vào hình ảnh bản thân.

Khái niệm “hình ảnh bản thân” được nhắc đến trong Liệu pháp Chấp nhận và Cam kết (Acceptance and Commitment Therapy – ACT) để mô tả trạng thái một cá nhân đồng nhất mình với những suy nghĩ tiêu cực và xem chúng như một phần không thể tách rời của bản thân. Sự bám víu vào hình ảnh bản thân xảy ra khi ta tự gắn mình với những suy nghĩ tiêu cực như: “Tôi là người trầm cảm,” “Tôi luôn lo lắng,” hay “Tôi gặp quá nhiều khó khăn.”

Mặc dù khái niệm bản thân có thể giúp gia tăng sự tự tin, nhưng những suy nghĩ tiêu cực hoặc không lành mạnh lại hủy hoại giá trị bản thân và cản trở động lực.

5. Thiếu giá trị rõ ràng.

Một trong những lý do khiến ta thiếu động lực là vì không xác định được những giá trị cá nhân hoặc hành xử trái ngược với chúng. Carl Rogers, cha đẻ của liệu pháp lấy thân chủ làm trung tâm, là một trong những nhà tâm lý học đầu tiên tập trung vào khái niệm giá trị. Ông cho rằng những thách thức và sự bất mãn thường nảy sinh khi giá trị nhận thức (những gì ta nói rằng mình trân trọng) và giá trị hành vi (những gì ta thực sự làm) không đồng nhất (Rogers, 1964).

6. Không có mục tiêu rõ ràng.

Khi không có những mục tiêu cụ thể và khả thi, con người dễ rơi vào trạng thái lạc lối hoặc choáng ngợp, khiến động lực bị suy giảm. Các mục tiêu mơ hồ hoặc không được xác định rõ ràng thiếu cấu trúc và khó theo dõi tiến trình, dẫn đến mất phương hướng (Locke & Latham, 2002).

7. Thiếu Niềm Tin Vào Năng Lực Bản Thân

Niềm tin vào khả năng thành công của chính mình, hay còn gọi là self-efficacy, là yếu tố then chốt để duy trì động lực. Khi niềm tin này thấp, con người dễ nghi ngờ khả năng của bản thân, cảm thấy mọi nỗ lực đều vô ích và không đem lại kết quả đáng kể. Điều này làm suy giảm động lực và khả năng kiên cường trước khó khăn (Bandura, 1997).

Ngược lại, những ai sở hữu self-efficacy mạnh mẽ sẽ nhận ra rằng họ có thể hoàn thành các nhiệm vụ khó khăn. Họ xem thất bại không phải là dấu chấm hết, mà là cơ hội để học hỏi và trưởng thành.

8. Thiếu Sự Tự Chủ

Động lực thường bị ảnh hưởng tiêu cực khi con người cảm thấy không có quyền kiểm soát đối với công việc hoặc môi trường xung quanh mình. Khi bị buộc phải làm theo những chỉ dẫn cứng nhắc, không có sự lựa chọn hay linh hoạt, họ sẽ thiếu đi động lực nội tại – tức là niềm vui và sự ý nghĩa cá nhân trong những hành động của mình (Deci & Ryan, 2000).

9. Tư Duy Cố Định Thay Vì Tư Duy Phát Triển

Carol Dweck, một nhà nghiên cứu nổi tiếng về thành tựu và thành công, đã giới thiệu khái niệm tư duy phát triển(growth mindset) trong cuốn sách Mindset. Bà nhấn mạnh rằng kỹ năng và năng lực của con người có thể được cải thiện nhờ sự nỗ lực và chăm chỉ (Dweck, 2006).

Ngược lại, tư duy cố định (fixed mindset) khiến con người tin rằng năng lực của họ bị giới hạn bởi những tài năng bẩm sinh, rằng họ không thể vượt qua được rào cản để đạt được mục tiêu. Dweck cũng lưu ý rằng không chỉ nỗ lực và làm việc chăm chỉ mới tạo nên tư duy phát triển. Con người cần biết nhận ra khi những chiến lược hiện tại không hiệu quả và linh hoạt mở rộng các phương pháp tiếp cận mới.

10. Thiếu Linh Hoạt Tâm Lý

Linh hoạt tâm lý là một khái niệm từ Liệu pháp Chấp nhận và Cam kết (ACT), mô tả khả năng duy trì kết nối với hiện tại, bất chấp những rào cản về động lực hay sự tự tin. Điều này đòi hỏi con người biết chấp nhận những suy nghĩ, cảm xúc khó chịu, hay các cảm giác cơ thể không thoải mái, từ đó đưa ra hành động phù hợp dựa trên tình huống và các giá trị cá nhân (Hoffman, Rask, & Frostholm, 2019).

Để tăng cường sự linh hoạt tâm lý và phát triển tư duy, ta cần nhận diện và đối mặt với những rào cản đang ngăn cản mình. Chỉ khi vượt qua chúng, ta mới có thể đạt được những điều mình mong muốn và khơi nguồn cảm hứng cho bản thân.

11. Sử Dụng Các Chiến Lược Bù Đắp

Những chiến lược bù đắp là các biện pháp hoặc điều chỉnh hành vi được sử dụng để đối phó với điểm yếu, khiếm khuyết, tổn thương, hoặc cảm giác thiếu sót trong một kỹ năng nào đó (Williams, 2016). Những chiến lược này giúp ta tạm thời đối phó với sự tự ti và che đậy những hạn chế, giảm thiểu các cảm giác tiêu cực hoặc hậu quả không mong muốn.

Tuy nhiên, các chiến lược bù đắp vốn có thể hữu ích trong thời thơ ấu hoặc thanh niên, đôi khi lại trở nên phản tác dụng và hạn chế trong giai đoạn trưởng thành. Ví dụ về các chiến lược này bao gồm làm việc quá sức, khép mình về cảm xúc, trì hoãn, từ bỏ, phân tán sự chú ý, và nhiều hành vi khác.

12. Thiếu Sự Chấp Nhận

Con người dễ rơi vào trạng thái đau khổ khi không thể chấp nhận hoàn cảnh hiện tại và luôn ước rằng mọi thứ có thể khác đi. Việc bám víu vào những điều không thực tế hoặc không thể thay đổi chỉ tạo thêm cảm giác hối tiếc, xấu hổ, và khao khát điều viển vông. Điều này có thể cản trở động lực để thay đổi, hoàn thành nhiệm vụ và tiến lên phía trước trong cuộc sống.

Tái Định Hướng Động Lực

Nhận diện các rào cản động lực là bước đầu tiên giúp ta hiểu rõ bản thân, nâng cao khả năng tự nhận thức và đưa ra các chiến lược phù hợp để vượt qua chúng. Thường thì bước đi đầu tiên luôn là khó khăn nhất. Nhưng khi ta nhận ra và trải nghiệm những phần thưởng từ nỗ lực của mình, điều đó sẽ thúc đẩy ta tiếp tục tiến bước.

Động lực không phải lúc nào cũng đến trước. Đôi khi, chính hành động trực tiếp lại tạo nên động lực. Hãy học cách kết nối với các giá trị nội tại của mình và hành động, bất kể những gì ta đang nghĩ hoặc cảm thấy. Vì hơn tất cả, chúng ta luôn xứng đáng với thời gian và nỗ lực mà ta dành cho bản thân mình.

Nguồn: 12 Common Barriers That Get in the Way of Motivation - Psychology Today