16 bài học cuộc sống

Ở trung tâm của trí tuệ luôn tồn tại một nghịch lý. Một mặt, những bản năng tự nhiên mà chúng ta dùng để cảm nhận thế giới thường thiếu chính xác; những thiên kiến ăn sâu trong mỗi người chính là lý do khoa học ra đời—để vượt qua chúng. Nhưng mặt khác, trí tuệ lại xuất phát trực tiếp từ những trải nghiệm sống cá nhân. Với hai yếu tố này trong tâm trí, Psychology Today đã tìm đến các nhà khoa học hành vi hàng đầu, những người hội tụ cả hai khía cạnh trên, để khai thác các bài học cuộc sống. Trong bài viết này, bạn sẽ bắt gặp những điều rất riêng tư từ mỗi người đóng góp, nhưng đồng thời cũng nhận được những lời khuyên hữu ích cho một cuộc sống ý nghĩa.

1. ĐỊNH HÌNH CUỘC ĐỜI

Khi Cuộc Sống Mời Gọi, Hãy Đáp Lời

Sự tự phát là liều thuốc tốt nhất chống lại nỗi sợ hãi và thói quen.
— Joachim I. Krueger

Cuộc sống luôn mang đến những cơ hội để chúng ta sống tự phát. Đối với tôi, sự tự phát là lời giải đáp cho nỗi sợ hãi và thói quen—cả hai thứ này đều có trong hành trang của chúng ta nhưng không nên chi phối chúng ta. Nỗi sợ và thói quen kìm hãm chúng ta, khiến chúng ta trở nên dễ đoán. Ngược lại, sự tự phát mở ra cánh cửa dẫn đến sự sáng tạo và hạnh phúc, một phần bởi nó mang đến sự bất ngờ.

Nhưng sự tự phát không phải là sự bốc đồng, vốn thường đi liền với năng lượng dư thừa và khả năng phán đoán kém. Nó cũng không phải là sự ngẫu nhiên, vì hành vi ngẫu nhiên không phải là phản ứng trước một lời mời gọi từ môi trường phù hợp với sự sẵn sàng bên trong ta. Sự tự phát có nghĩa là chúng ta nói “có” với cơ hội hành động để đổi lấy một trải nghiệm mới, mà không bận tâm liệu nó có dễ chịu hay không.

Xã hội hóa và sự thẩm thấu văn hóa thúc đẩy lợi ích của cộng đồng hoặc xã hội. Vì lợi ích chung, chúng ta được dạy phải hành xử "tốt" và có thể dự đoán. Nhưng đối với cá nhân (bạn và tôi), mục tiêu nội tại là khám phá tiềm năng của chính mình. Mục tiêu này chỉ có thể đạt được thông qua sự tìm tòi và thử nghiệm. Con người, giống như những sinh vật khác, cần tìm kiếm trải nghiệm, tận hưởng nó nhiều nhất có thể và học hỏi từ nó.

Một người tự phát (nhưng không bốc đồng hay ngẫu nhiên) luôn ý thức được lợi ích của người khác cũng như những nguy cơ dài hạn có thể xảy ra với chính bản thân mình. Sự tự phát không phải là sự phi lý trí. Vì vậy, thật đáng ngạc nhiên khi nhiều người trong chúng ta, sau khi rời xa tuổi thơ, lại không nhận ra hết tiềm năng của nó.

Tuy nhiên, sự tự phát có thể được khôi phục và nuôi dưỡng từ những bước đi nhỏ. Không chỉ đơn giản là đi một con đường khác trên đường về nhà, mà còn là sẵn sàng dừng lại ngắm hoa, hay trò chuyện với một người lạ. Bài học sâu sắc nhất chính là nhận ra rằng bạn không biết điều tốt đẹp nào có thể xảy đến từ những hành động ấy.

Illustration by Christopher Silas Neal

2. ĐỪNG CHẦN CHỪ

Thay đổi đòi hỏi sự cam kết toàn diện.
— Peter Kramer

Tôi bắt đầu học trượt tuyết khi đã ngoài 30, và chất lượng của việc giảng dạy khiến tôi kinh ngạc, ít nhất là lúc đầu. Tôi vốn không có năng khiếu thể thao, vậy mà những buổi học nhóm đã giúp tôi đạt đến điều mà dân trượt tuyết gọi là “cao nguyên trung cấp”. Tôi có thể vượt qua hầu hết các dốc trượt, dù còn khá vụng về.

Nhưng để tiến bộ hơn thì không dễ. Các huấn luyện viên nói rằng vấn đề nằm ở chỗ tôi vẫn "ngồi ghế sau," tức là giữ trọng lượng của mình về phía trên dốc. Tôi cần phải dồn trọng tâm về phía trước, tin tưởng vào đôi ván trượt và để chúng tự tạo ra đường cong.

Tôi cảm nhận vấn đề ấy rất sâu sắc, thậm chí ngay trong cơ thể mình. Nỗi sợ hãi khiến tôi gian lận.

Việc thoát khỏi “ghế sau” trở thành hình ảnh trung tâm trong tâm trí tôi. Khi thảo luận về sự thân mật, tôi thường dùng ẩn dụ về trượt tuyết. Có những bệnh nhân nỗ lực đóng góp cho một mối quan hệ bằng hàng tá cách khác nhau, nhưng rốt cuộc vẫn khiến đối phương thất vọng. Trong cuốn sách mới của mình về hồi phục trầm cảm, Ordinarily Well, tôi cũng viết về trượt tuyết và những gì cần thiết để đạt được trạng thái cân bằng. Hình mẫu của tôi là một bệnh nhân cố gắng làm mọi thứ đúng cùng lúc: “từ bỏ ma túy, ngừng qua lại với những người đàn ông không quan tâm đến mình, thức dậy sớm, ăn uống lành mạnh, tắt ti vi, tập yoga, đi nhà thờ, uống thuốc theo chỉ định và nói thật lòng với tôi.”

Viết lách cũng là một lĩnh vực đòi hỏi sự cam kết nghiêm túc. Các biên tập viên thường gạch chân các tính từ hoặc khoanh tròn những câu quá dài. Việc thay đổi từng chút một không bao giờ là đủ. Điều cần thiết là đối diện với chính sự tự mãn của bản thân, sẵn sàng làm điều mà giới nhà văn hay gọi là “giết chết những đứa con cưng của mình” (murder your darlings). Sự cam kết của nhà văn phải dành cho toàn bộ tác phẩm: nhịp điệu, giọng điệu, sự chính xác trong ý nghĩa, và khả năng đưa người đọc vào một “giấc mơ hư cấu.”

Mỗi lần cố gắng tự sửa mình, chúng ta đều sẽ thất bại ở mức độ nào đó. Nhưng, như việc trượt tuyết dạy tôi, điều quan trọng là phải thử—phải áp dụng ý chí không chỉ cho một nhiệm vụ cụ thể, mà cho toàn bộ dự án, đối diện nỗi sợ hãi và buông bỏ những rào cản.

3. HÃY TRÂN TRỌNG MỘT CHÚT CƯỠNG ÉP NƠI CHÍNH MÌNH

Khát khao khám phá mang lại sự mãn nguyện sâu sắc.
— Joe Herbert

Hãy gọi đó là cảm giác “sáng thứ Hai”: Khi hầu hết mọi người đều miễn cưỡng lê bước đến chỗ làm, chúng tôi—những nhà khoa học nghiên cứu—lại háo hức không thể đợi thêm để bắt đầu.

Tại sao lại làm nghiên cứu? Vì chủ đề chúng tôi theo đuổi khơi gợi sự tò mò sâu sắc, thúc đẩy chúng tôi muốn biết thêm, muốn lấp đầy những khoảng trống hiển nhiên trong tri thức. Mỗi khi có cơ hội nghiên cứu, chúng tôi làm việc quên ngày đêm. Không phải vì ai ép buộc, mà chỉ bởi chính chúng tôi muốn vậy.

Dĩ nhiên, điều này cũng mang đến những hiểm họa. Các nhà khoa học thường bị ám ảnh bởi chủ đề của mình—và chúng tôi cần điều đó, bởi suy nghĩ lâu dài và kiên định chính là con đường dẫn đến khám phá. Nhưng điều này cũng khiến chúng tôi trở thành những người không giỏi trong vai trò bạn đời, người thân trong gia đình hay khách mời thú vị trong các bữa tối. Dù không thừa nhận, nhưng thật lòng, chúng tôi thích ở trong phòng thí nghiệm hoặc viết những bài báo quan trọng hơn.

Phần lớn các nhà khoa học không trở nên giàu có. Ở các nước phương Tây, chúng tôi sống đủ đầy, dù vẫn có những giai đoạn sóng gió—những lúc bị từ chối tài trợ, những thí nghiệm thất bại, hay ai đó công bố kết quả trước.

Tuy nhiên, nhìn chung, chúng tôi sống một cuộc đời đầy mãn nguyện. Chúng tôi thấu hiểu sự thôi thúc bên trong mà các nhạc sĩ, nghệ sĩ hay nhà văn phải đối mặt. Họ sáng tạo, chúng tôi khám phá.

Illustration by Christopher Silas Neal

4. ĐI NGƯỢC LẠI KHI CẢ THẾ GIỚI ĐỀU ĐI THEO MỘT CHIỀU

Nếu không khiến ai khó chịu, có lẽ bạn đã sai hướng.
— Todd Kashdan

Tôi dành cả cuộc đời mình để nghiên cứu và cải thiện hạnh phúc trên thế giới. Bởi vì tôi cùng lúc theo đuổi nhiều chủ đề khác nhau, những ý tưởng thường hòa quyện vào nhau, giúp tối đa hóa khả năng sáng tạo.

Bộ não của chúng ta sinh ra là để sáng tạo chứ không phải để giữ chặt thông tin. Vì vậy, việc trích xuất dữ liệu và lưu trữ chúng vào những tài liệu dễ truy cập là điều cần thiết. Tôi lưu giữ nhật ký điện tử trên máy tính và cả một cuốn sổ tay ở mọi góc trong nhà. Khi có thể, tôi cũng "giao phó" những công việc đòi hỏi sự tự kiểm soát, bằng cách gắn chúng với các thói quen hàng ngày. Những quy trình tự động hóa này lại mở ra không gian lớn nhất cho sự tình cờ và bất ngờ.

Danh sách những thất bại của tôi trong mọi khía cạnh của cuộc sống là vô tận. Năm đầu tiên tôi nộp đơn vào chương trình sau đại học, 16 trong số 17 trường từ chối tôi. (Nhưng đến năm thứ hai, tôi nhận được một học bổng trị giá 30.000 đô la.) Khi các bản thảo của tôi bị từ chối, tôi nghiền ngẫm những phản hồi trong vài giờ, sau đó tiếp thu những gì hữu ích. Vượt qua nghịch cảnh trở nên dễ dàng hơn khi công việc bạn làm mang ý nghĩa sâu sắc.

Khi nói đến công việc, nếu không khiến ai khó chịu, có lẽ bạn đã làm sai điều gì đó. Tôi luôn tìm kiếm những lĩnh vực mà không ai khác đang chú ý—đôi khi điều đó dẫn đến những đóng góp sáng tạo, nhưng cũng có khi chỉ là ngõ cụt. Khi bạn đi ngược lại đám đông, sẽ luôn có người cảm thấy khó chịu. Và đó chính là giá trị của sự nổi loạn.

5. ĐÓN NHẬN NHỮNG ĐIỀU BẤT NGỜ—VÀ HỌC CÁCH BÌNH THẢN TRƯỚC CHÚNG

Cuộc sống vốn dĩ không đoán trước được.
— Toni Bernhard

Hãy mong chờ những điều bất ngờ. Và khi những điều đó không như ý bạn muốn, nhưng bạn không thể thay đổi chúng, hãy học cách bình thản trước chúng.

Mười lăm năm trước, điều bất ngờ đã xảy ra với tôi. Một căn bệnh nhiễm virus tưởng chừng chỉ là cấp tính đã trở thành mãn tính. Khi đó, tôi đang là giảng viên tại Trường Luật thuộc Đại học California Davis và rất tích cực tham gia các hoạt động cộng đồng.

Biến cố bất ngờ này buộc tôi phải từ bỏ giảng đường và thế giới bên ngoài, đổi lấy cuộc sống trong ngôi nhà của mình, thường là trên giường. Tôi chìm trong giận dữ và tự trách móc bản thân. Phải mất nhiều năm tôi mới nhận ra rằng, cuộc chiến tôi đang chống lại những điều không thể thay đổi chỉ khiến nỗi đau tinh thần gia tăng thêm vào nỗi đau thể xác.

Nhận thức đó thúc đẩy tôi nhìn nhận thực tế về kiếp người, bao gồm cả bản chất bất định của cuộc sống và sự bất lực trong việc kiểm soát nhiều điều xảy đến. Đối mặt với những sự thật này không hề dễ dàng, nhưng cuối cùng nó lại mang đến sự giải thoát: Tôi chuyển sự chú ý của mình từ những gì cuộc sống đã từng là sang cách nó đang diễn ra, và điều đó giúp tôi xây dựng một cuộc sống mới.

Tôi bắt đầu bằng cách thực hành lòng từ bi với bản thân. Thay vì dùng sức lực tinh thần để chống lại tình huống mới, tôi học cách nói những lời tử tế với chính mình—như cách tôi sẽ an ủi một người thân yêu khi họ cần sự vỗ về. Chẳng hạn, tôi có thể tự nhủ: "Thật khó khăn khi phải bỏ lỡ những dịp đặc biệt."

Khi tôi bắt đầu đối xử tử tế với chính mình, một điều bất ngờ đã xảy ra. Không chỉ nỗi đau tinh thần dịu đi, mà tôi còn bắt đầu nhìn thấy những khả năng trong cuộc sống mà mình đang có. Trên giường bệnh, tôi bắt đầu học nhạc cổ điển. Tôi trồng những chậu bonsai trong nhà. Và tôi bắt đầu viết về nỗi đau mãn tính và bệnh tật để giúp những người cùng hoàn cảnh. Điều đó mang lại ý nghĩa mới cho cuộc đời tôi.

Một câu trong Đạo Đức Kinh viết rằng: "Cây cứng không biết uốn mình sẽ gãy trước gió." Học cách đón nhận những điều bất ngờ sẽ giúp bạn vượt qua giông tố của cuộc đời mà không bị gục ngã.

Illustration by Christopher Silas Neal

6. THỰC HÀNH NGHỆ THUẬT PHẢN ỨNG MỘT CÁCH ĐIỀM TĨNH

Góc nhìn thiền định giúp cân bằng những điều tồi tệ và tuyệt vời trong cuộc sống.
— Douglas Kenrick

Tại một hội thảo về văn hóa và tâm lý cách đây 20 năm, một nhà tâm lý học văn hóa đến từ Trung Quốc đã kể một câu chuyện mà bà cho rằng phản ánh rõ nét góc nhìn thiền định về cuộc sống. Nếu bạn từng trải qua những khoảnh khắc tưởng chừng vận rủi tồi tệ nhất đã ập xuống, câu chuyện này đáng để lắng nghe.

Có một người nông dân nọ một buổi sáng thức dậy và thấy một con ngựa hoang lạc vào trang trại của mình. Ông bắt được con ngựa, và những người hàng xóm kéo đến chúc mừng ông vì vận may hiếm có. Ông chỉ nhún vai. Ngày hôm sau, con trai ông thử cưỡi con ngựa, nhưng bị hất ngã mạnh và gãy chân nhiều chỗ. Hàng xóm lại đến chia buồn với ông vì vận rủi bất ngờ này. Ông chỉ nhún vai. Ngày tiếp theo, quân đội đi qua làng và bắt đi tất cả thanh niên khỏe mạnh để ra chiến trường ở một tỉnh xa. Vì con trai bị thương, nên cậu được miễn. Hàng xóm lại đến chúc mừng ông vì may mắn này. Ông vẫn chỉ nhún vai.

Bài học ở đây rất đơn giản: đừng phản ứng thái quá—dù trước điều tốt đẹp hay bất hạnh xảy đến trong đời bạn. Nếu người yêu rời bỏ bạn, hay bạn mất công việc, điều đó thực sự tồi tệ đến thế sao? Bạn có muốn gắn bó với nơi không còn chỗ cho mình? Có thể bạn sẽ tìm được một mối quan hệ hay công việc phù hợp hơn. Nhưng khi tìm được tình yêu mới hay công việc mới, cũng đừng nghĩ rằng mọi phiền muộn sẽ biến mất. Mọi mối quan hệ đều có cái giá của nó. Và công việc nào cũng vậy.

7. NGỪNG LO LẮNG, NGAY BÂY GIỜ

Lo lắng không chỉ vô ích, mà còn đầu độc hiện tại.
— Karl Andrew Pillemer

Một lời thú nhận: Tôi là người lo lắng bậc thầy. Chỉ cần một chút khoảng trống trong tâm trí, tôi có thể lấp đầy nó bằng những nỗi bận tâm, lớn hoặc nhỏ.

Nhưng tôi đã học được một bài học giúp tôi dễ dàng hơn trong việc đạt đến trạng thái không ưu tư (ít nhất là đôi khi). Trong 10 năm qua, tôi đã phỏng vấn hàng trăm người cao tuổi để tìm hiểu những lời khuyên mà họ muốn truyền lại cho thế hệ trẻ. Một trong những câu hỏi tôi thường đặt là: “Người trẻ nên làm gì để tránh hối tiếc về sau?”

Tôi từng nghĩ mình sẽ nghe về những lỗi lầm lớn lao như ngoại tình hay những vụ làm ăn phi pháp. Nhưng tôi không ngờ rằng lời khuyên họ đưa ra lại là: Hãy ngừng lo lắng.

Hết lần này đến lần khác, khi nhìn lại cuộc đời, tôi nghe họ nói: “Tôi ước mình đã bớt lo lắng hơn.” Hoặc: “Tôi hối tiếc vì đã lo lắng quá nhiều về mọi thứ.” Quả thật, từ góc nhìn của tuổi già, nhiều người cảm thấy nếu được làm lại, họ chỉ muốn lấy lại toàn bộ khoảng thời gian đã phung phí để tự đầu độc hiện tại bằng những nỗi lo vô ích về tương lai.

Người lớn tuổi không phản đối việc lập kế hoạch. Điều họ muốn chúng ta ngừng lại là những suy nghĩ lặp đi lặp lại, vô nghĩa về những điều ta không thể thay đổi. Theo họ, cuộc sống quá ngắn để phí phạm bởi những nỗi lo lắng về những sự kiện vượt ngoài tầm kiểm soát. Marie, 82 tuổi, chia sẻ rất rõ ràng: “Tôi từng biết tin rằng công ty sẽ cắt giảm nhân sự. Tôi đã lãng phí 3 tháng tiếp theo để lo lắng cho công việc của mình, dù biết mình chẳng thể làm gì để thay đổi.” Bà ngừng lại rồi nói: “Đến giờ, tôi ước mình có thể lấy lại 3 tháng đó.”

Bây giờ, mỗi khi bị cuốn vào vòng xoáy lo âu về những vấn đề lớn nhỏ, tôi nhớ đến lời khuyên của những bậc cao niên. Tôi tưởng tượng 1.500 ông bà đang hét lên với mình: “Lo lắng chỉ lãng phí thời gian quý giá, hãy dừng lại ngay!”

Giờ đây, đôi lúc tôi cũng thành công trong việc tắt đi những suy nghĩ bồn chồn. Và nếu tôi làm được, thì bạn cũng có thể!

8. LUÔN MANG THEO MỘT TINH THẦN HÀI HƯỚC

Hài hước biến bạn từ nạn nhân thành người chiến thắng trước những xấu xa của cuộc đời.
— Regina Barreca

Hãy luôn giữ tinh thần hài hước bên mình. Sử dụng sự hài hước giúp bạn hồi phục, tái sinh và tìm lại ý nghĩa trong những hoàn cảnh tồi tệ nhất. Nhiều khi, những khoảnh khắc tồi tệ nhất lại trở thành câu chuyện buồn cười nhất.

Hài hước giúp bạn lấy lại “tiền đặt cọc tinh thần” từ những thời kỳ bi kịch, phản bội, mất mát hay sợ hãi. Đó là cách tái chế cảm xúc hiệu quả nhất. Khi bạn biến một sự kiện thành một câu chuyện, nó không còn chỉ là điều xảy đến với bạn nữa. Bạn làm chủ nó. Nếu bạn rèn giũa câu chuyện thật sắc sảo, hài hước sẽ trở thành chìa khóa mở mọi cánh cửa đang cố cản bước bạn.

Illustration by Christopher Silas Neal

9. NẮM BẮT THỜI GIAN

Hãy làm khi còn có thể.
— Tim Pychyl

Ngày 3 tháng 4 năm 1968, tại Đền Mason ở Memphis, Tennessee, Martin Luther King đã có bài diễn văn nổi tiếng mang tên “Mountaintop Speech”. Tôi không ngờ rằng thông điệp của ông vượt xa cuộc đấu tranh vì quyền dân sự—một cuộc đấu tranh mà ngày hôm sau, ông đã hy sinh vì nó.

Một đồng nghiệp của tôi, James Crooks, nhà triết học tại Đại học Bishop ở Quebec, đã sử dụng bài diễn văn này để đối chiếu hai cách suy nghĩ về thời gian: khái niệm chronos (thời gian trừu tượng, thời gian như một chuỗi tiếp nối) của Aristotle và kairos (thời khắc quyết định, cơ hội trong cơn khủng hoảng) được Heidegger khai thác. Sự khác biệt này ảnh hưởng sâu sắc đến cách chúng ta sống cuộc đời.

Khi xem thời gian là một khái niệm trừu tượng, chúng ta dễ dàng đánh đồng mọi khoảnh khắc đều như nhau. Quan điểm này khiến ta trì hoãn, cho rằng sẽ có một thời điểm khác trong tương lai để hành động. Nhưng kairos lại nhấn mạnh đến sự hiện diện của thời gian trong đời sống—không phải một điều gì trừu tượng.

Nó được thấy ở người nghiện rượu, sau nhiều năm phủ nhận, cuối cùng đứng lên tại một buổi họp AA, đối diện với quá khứ và hậu quả của mình. Hay ở người đàn ông trung niên, quyết tâm tập luyện và ăn uống lành mạnh sau nhiều năm bỏ bê sức khỏe.

Thời gian không phải trò chơi vỏ sò. Mỗi khoảnh khắc là khoảnh khắc quyết định, là thời khắc đúng.

Bố tôi, năm nay 87 tuổi, người thấu hiểu sự hữu hạn của đời người, đã từng khuyên tôi: “Hãy làm khi còn có thể.”Không có khái niệm thời gian trừu tượng trong lời khuyên này—chỉ có thời gian ta đang có. Mỗi khoảnh khắc đều là khoảnh khắc để gắn kết quá khứ và tương lai; mỗi khoảnh khắc đều là khoảnh khắc quyết định.

10. HÃY NGHĨ VỀ NHỮNG CƠ HỘI MÀ MỘT NGÀY NÀO ĐÓ BẠN SẼ HỐI TIẾC VÌ ĐÃ BỎ LỠ

Du hành thời gian có thể làm phong phú cuộc sống bạn ngay từ bây giờ.
— Art Markman

Khi đọc những nghiên cứu tâm lý học về sự hối tiếc, tôi đã có không ít khoảnh khắc bừng sáng trong đời. Nghiên cứu của Tom Gilovich và các cộng sự cho thấy rằng người trẻ và người già có những nỗi hối tiếc rất khác nhau. Người trẻ thường hối hận về những hành động đã làm khiến họ xấu hổ hoặc rơi vào rắc rối—như gian lận trong bài kiểm tra, tỏ tình nhưng bị từ chối.

Ngược lại, điều khiến những người ở độ tuổi 70, 80 tiếc nuối nhất lại là những việc họ đã không làm—chẳng hạn như chưa từng học nhảy swing hay không dám đổi nghề khi có cơ hội.

Khi còn trẻ, chúng ta thường né tránh rủi ro và thất bại tiềm tàng vì nghĩ rằng mình sẽ day dứt nếu mọi chuyện không suôn sẻ. Nhưng chính điều đó lại khiến chúng ta đánh mất những cơ hội mà khi về già, ta sẽ tiếc nuối vì đã không thử sức.

Lời khuyên dành cho người trẻ là: hãy sử dụng khả năng “du hành thời gian” trong tâm trí. Hãy tưởng tượng bạn ở tuổi già, nhìn lại cuộc đời mình. Bạn nghĩ mình sẽ hối tiếc vì đã không làm điều gì? Sau đó, hãy bắt đầu thực hiện những điều ấy khi bạn còn trẻ, còn đủ sức khỏe và thời gian.

Ở độ tuổi 30, tôi nhận ra rằng mình sẽ hối tiếc nếu không học chơi saxophone. Tôi bắt đầu học với hy vọng sau 10 năm có thể chơi tàm tạm. 15 năm sau, tôi đã chơi trong một ban nhạc và có những trải nghiệm đáng nhớ mà tôi sẽ không bao giờ có được nếu không vượt qua nỗi sợ hối tiếc để bắt đầu.

11. NHÌN XA TRÔNG RỘNG

Con người ở hiện tại được định hình bởi những gì họ hy vọng trở thành.
— Susan Krause Whitbourne

Một lúc nào đó, bạn sẽ tự mình viết nên câu chuyện về cuộc đời mình trong quá khứ. Hãy thử phóng chiếu điều đó ra tương lai, có thể ở tuổi 45 hoặc 50.

Lúc ấy, bạn sẽ kể gì về bản thân mình? Liệu bạn có ước rằng mình đã rời bỏ một mối quan hệ ngay từ khi cảm nhận nó không ổn? Nếu bạn từng trì hoãn việc sinh con và cuối cùng không thực hiện, bạn có cảm thấy đời mình thiếu đi một mảnh ghép quan trọng—một cơ hội được làm ông bà?

Danh tính của chúng ta trong hiện tại một phần được định hình bởi cách ta nhìn nhận bản thân ở tương lai. Bằng cách kết nối với cái nhìn từ tương lai ấy, đặc biệt khi đứng trước những quyết định lớn, bạn có thể biến phiên bản bạn hy vọng sẽ trở thành thành phiên bản mà bạn thực sự đạt được.

Illustration by Christopher Silas Neal

12. TÔN TRỌNG BẢN THÂN TRONG TƯƠNG LAI

Thất bại không phải lý do để đánh mất niềm tin vào chính mình.
— Glenn Geher

Khi nhìn lại, bạn sẽ nhận ra rằng phần lớn cuộc đời mình diễn ra khác xa với kế hoạch ban đầu. Những cuộc gặp gỡ ngẫu nhiên đã định hình bạn đôi chút. Và tất nhiên, sẽ luôn có những thất bại.

Hãy cởi mở với thực tế rằng, khi nói về tương lai, bất cứ điều gì cũng có thể xảy ra. Vì vậy, đừng tự hạ thấp giá trị của mình. Hãy nhớ rằng thất bại là một phần không thể thiếu của cuộc sống.

Dù quá khứ có thế nào, hãy tin rằng bạn vẫn có thể thành công trong tương lai. Hãy dành cho bản thân trong tương lai sự tin tưởng mà bạn xứng đáng nhận được.

Vượt qua thất bại và thực sự tin tưởng vào chính mình là một sự kết hợp giúp bạn chiến thắng.

Khi giảng dạy cho sinh viên đại học—những người thường gặp khó khăn khi đối mặt với thất bại—tôi nhận ra câu chuyện của mình có thể mang lại bài học hữu ích. Tôi từng là một sinh viên bình thường tại Đại học Connecticut, khi đó xếp hạng thứ 6 trong danh sách những trường có “đời sống tiệc tùng” sôi động nhất nước Mỹ—một thứ hạng mà tôi đã hết lòng “góp sức duy trì.” Tôi đã nếm trải không ít thất bại. Nhưng ở một thời điểm nào đó, tôi nhận ra lý do thực sự tôi đến trường, và tôi lao vào học tập. Tôi tốt nghiệp với GPA 3.22—không quá xuất sắc, nhưng đủ để mở ra một vài cánh cửa.

Với tấm bằng Tiến sĩ trong tay, giờ đây tôi là trưởng khoa của một bộ phận học thuật xuất sắc, có một đội nhóm nghiên cứu tuyệt vời và thường xuyên công bố các công trình khoa học. Hiện tôi đang viết cuốn sách thứ 7 của mình.

Tuy vậy, nếu đếm lại, tôi có nhiều thất bại hơn thành công—những công việc không đạt được (Harvard vẫn chưa gọi tôi!), những dự án nghiên cứu không thành, những đơn xin tài trợ bị từ chối thẳng thừng. Nhưng tôi đã học cách sống tốt nhờ thất bại.

Hãy kỳ vọng thất bại, học hỏi từ nó, mỉm cười với nó—và tiếp tục tiến về phía trước.

13. ĐỪNG CHỈ NHÌN—HÃY QUAN SÁT

Lời nói đôi khi không đủ để thấu hiểu.
— Joe Navarro

Khi Fidel Castro lên nắm quyền ở Cuba năm 1959, gia đình tôi phải rời quê hương với tư cách là những người tị nạn. Chúng tôi không phải là những người di cư mãi mãi, vì trong thâm tâm, chúng tôi luôn mong muốn được trở về. May mắn thay, nước Mỹ đã đón nhận chúng tôi như những người lưu vong.

Với tôi, một đứa trẻ không biết tiếng Anh, đó là một trở ngại lớn. Nhưng hóa ra, đó cũng là một món quà quý giá, vì nó dạy tôi cách quan sát. Không chỉ là nhìn, mà thực sự là quan sát. Người ta nói chuyện như thế nào? Ở khoảng cách nào? Làm sao để kết bạn và giữ bạn? Ai thích tôi, ai không? Ai tiềm ẩn nguy hiểm, và ai nên tránh xa? Làm sao để biến kẻ thù thành bạn? Khoảng cách nào là quá gần khi nói chuyện? Âm lượng nào là quá lớn?

Khi không hiểu các quy tắc của bóng rổ, bóng chuyền, bóng chày hay tennis, tôi phải làm gì? Nên chơi với ai và tránh xa ai? Khi người ta hát bài Mary Had a Little Lamb, tôi phải làm sao? Tôi không biết Mary là ai và bài hát nói lên điều gì. Trong tôi lúc đó tràn đầy tò mò và vô số câu hỏi.

Tôi đã học cách dựa vào một ngôn ngữ phổ quát mà tôi từng biết đến ở Cuba—ngôn ngữ cơ thể.

Bất kể người khác nói gì, tôi biết rằng mình có thể tin vào giao tiếp phi ngôn ngữ để định hướng. Bạn sẽ nhanh chóng nhận ra ai thích bạn, ai chỉ chịu đựng sự hiện diện của bạn, nhưng quan trọng hơn là ai không thích bạn và có thể gây hại. Bạn sẽ biết ai có thể khiến bạn thoải mái và ai cần đề phòng—bởi có thể họ không ưa những đứa trẻ mới, hoặc có lẽ, chỉ đơn giản là họ không ưa người nước ngoài không biết nói tiếng Anh như tôi.

Cuộc sống dạy bạn, và những biến cố trong đời dạy bạn theo cách khắc sâu mãi mãi. Ngay từ những ngày đầu, tôi đã quan sát và ghi nhận những gì con người cảm nhận, suy nghĩ, mong muốn hay dự định thông qua ngôn ngữ cơ thể của họ. Điều này không chỉ giúp tôi thích nghi với cuộc sống mới ở Mỹ mà còn giúp tôi hỗ trợ cha mẹ mình. Và sau này, khi trở thành một Đặc vụ FBI (một công việc chủ yếu là quan sát con người), kỹ năng đó đã trở thành vũ khí đắc lực của tôi.

14. TRẢI NGHIỆM CUỘC SỐNG LÀ NGƯỜI THẦY TUYỆT VỜI

Có những điều chỉ có thể học qua thực tế.
— Jonathan Wai

Tạo nên một điều gì đó từ con số không—đi từ 0 đến 1—là một hành trình mới mẻ, lạ lẫm và đầy khó khăn. Với tôi, trở thành một người cha, học cách chăm sóc con trai mình, giống như một công cuộc sáng tạo mới.

Trong Poor Richard's Almanack, Benjamin Franklin từng viết: “Trải nghiệm là một ngôi trường đắt giá, nhưng chỉ kẻ ngu ngốc mới học bằng cách khác.” Tôi là người đã dành phần lớn cuộc đời để học hỏi từ trí tuệ và kinh nghiệm của người khác, nhưng từ ngày con trai đầu lòng chào đời, tôi thấy mình như một kẻ ngốc lạc lối, loay hoay thử nghiệm và sai lầm để tìm cách làm cha.

Ban đầu, con trai tôi dường như chỉ cần mẹ, và tôi không biết phải kết nối với con như thế nào. Nhưng vợ tôi lại bận rộn với công việc nội trú y khoa đầy căng thẳng. Tôi quyết định nghỉ việc để chăm sóc con và dành hai năm đầu tiên sống bên nhau, chỉ hai cha con. Từng chút một, chúng tôi tìm được cách gắn kết. Đến tận bây giờ, con trai tôi vẫn tìm đến tôi khi cần sự an ủi. Chúng tôi chia sẻ một sợi dây gắn bó sâu sắc được tôi luyện qua những giờ phút dài bên nhau. Có thể lớn lên con sẽ không nhớ những khoảnh khắc ấy, nhưng với tôi, chúng là những ký ức quý giá—chúng đưa tôi từ con số 0 trở thành một người cha thực thụ.

Chỉ khi làm cha mẹ, tôi mới hiểu được cha mẹ mình—và đặc biệt là tại sao mẹ tôi vẫn luôn coi tôi là một đứa trẻ và thích bảo ban tôi. Khi nhìn thấy đứa con trưởng thành, cha mẹ cũng trải nghiệm một dòng chảy ký ức, nơi tất cả những năm tháng và kỷ niệm từ trước hiện về.

15. THOẢI MÁI LÀ ĐIỀU BỊ ĐÁNH GIÁ QUÁ CAO

Coi trọng cảm giác có thể khiến ta bỏ lỡ những thành tựu lớn lao.
— Jean Twenge

Không lâu trước đây, tôi nhờ một trợ giảng cao học thuyết trình thay mình. Cô ấy nói: “Nhưng em không thấy thoải mái khi đứng nói trước nhiều người như vậy.”

Ban đầu, tôi ngạc nhiên. Sao cô ấy lại chọn một ngành mà phần lớn công việc là giảng dạy? Nhưng rồi tôi nhớ ra: cô ấy thuộc thế hệ được nuôi dạy tin rằng cảm xúc là trên hết, rằng cuộc sống luôn cần có những cảnh báo để không ai cảm thấy khó chịu.

Những quan điểm này xuất phát từ ý tốt—đấu tranh chống định kiến. Nhưng dần dần, chúng biến thành tư tưởng rằng không ai nên cảm thấy khó chịu bao giờ.

Đây là một suy nghĩ phản tác dụng, thậm chí nguy hiểm. Chúng ta không thể được bảo vệ khỏi mọi rủi ro và thử thách. Nếu vậy, chúng ta sẽ chẳng bao giờ học được điều gì.

Cách tốt nhất để trở nên thoải mái—và giỏi giang—trong một việc gì đó chính là thực hiện nó, ngay cả khi bạn đang sợ hãi tột độ. Nghiên cứu cho thấy rằng việc đối mặt trực tiếp với những trải nghiệm đáng sợ là cách điều trị hiệu quả nhất.

Khi còn là nghiên cứu sinh, tôi đã suy sụp khi các bài báo khoa học của mình bị từ chối. Tôi cảm thấy như mình bị cả ngành học này chối bỏ. Tôi đã nghĩ mọi thứ sẽ khá hơn khi mình “thành công.” Giờ đây, dù đã xuất bản hơn 120 bài báo, hầu hết vẫn bị từ chối trong lần gửi đầu tiên. Tôi không còn suy sụp, nhưng cũng chẳng thoải mái khi nhận được thư từ chối.

Nếu bài báo của tôi được chấp nhận ngay lập tức, có lẽ chúng sẽ không tốt đến vậy. Nếu tôi bỏ cuộc khi viết sách, hoặc không bắt đầu, tôi sẽ cảm thấy dễ chịu hơn lúc đó—nhưng đã bỏ lỡ những cơ hội quý giá mà nó mang lại.

Nếu bạn đang thoải mái, bạn không học được gì. Cảm giác không thoải mái không phải lý do để từ chối một cơ hội. Đó chính là lý do để bạn đón nhận nó.

16. ĐẶT MỤC TIÊU TRONG TẦM VỚI

Chúng ta luôn cần rèn luyện bản thân, bất kể ở giai đoạn nào trong đời.
— Ronald Riggio

Những ai nghiên cứu tâm lý học như một nghề nghiệp luôn đứng trước nguy cơ không thực hành chính những bài học tâm lý mà họ học được. Tôi cũng từng như vậy, cho đến khi quyết định ngừng làm kẻ đạo đức giả.

Đầu tiên, để chống lại thói quen hài lòng với “đủ tốt,” tôi áp dụng nghiên cứu về đặt mục tiêu vào cuộc sống và sự nghiệp của mình. Tôi đặt ra những mục tiêu cụ thể, đo lường được, khả thi, thực tế và có thời hạn. Ví dụ, tôi quyết định muốn đạt được chức danh giáo sư chính thức ở một độ tuổi nhất định và lên kế hoạch chi tiết để đạt được điều đó.

Tôi cũng áp dụng tâm lý học nhận thức để đối phó với chứng mất ngủ. Thay vì nằm trên giường và suy nghĩ miên man, tôi dậy và làm việc cho đến khi mệt. Chính suy nghĩ rằng cần ngủ đủ 8 tiếng liên tục là vấn đề lớn nhất của tôi.

Để vượt qua sự lo âu trong giao tiếp xã hội, tôi sử dụng các chiến lược nhận thức kết hợp với kỹ năng giao tiếp mà mình nghiên cứu—cách thể hiện hoặc kiểm soát cảm xúc, cách bắt chuyện, cách lắng nghe chủ động và nhiều hơn nữa.

Tôi có lợi thế từ sự hiểu biết tâm lý học. Nhưng những bài học này có thể được hiểu và áp dụng bởi bất kỳ ai.

Nguồn: 16 Life Lessons – Psychology Today