3 lý do khiến bạn luôn ra quyết định tệ hại (và cách để thay đổi)

Mỗi điều bạn làm trong cuộc sống đều là một cuộc trao đổi. Mọi thứ bạn nói, mọi việc bạn làm, mọi mục tiêu bạn theo đuổi — tất cả đều có cái giá của nó, và đồng thời, đều mang lại một giá trị nhất định. Cái giá và giá trị ấy đôi khi không hiện ra ngay lập tức — có khi phần được thì trước mắt đã thấy, còn phần mất thì mãi về sau mới nhận ra. Có khi, lợi ích hay thiệt hại lại vô cùng tinh tế, nằm sâu trong tâm lý, chẳng dễ dàng nhận biết. Nhưng dù thế nào, mọi lựa chọn đều là một cuộc đánh đổi.

Chúng ta thường mơ mộng rằng mình có thể tìm được một cuộc đời chỉ toàn niềm vui mà không có nỗi buồn, chỉ toàn thành công mà chẳng vấp phải thất bại, chỉ toàn sự chấp nhận mà không gặp phải chối từ. Nhưng đó là điều không thể. Mọi được mất đều song hành. Bất cứ điều gì bạn nói hay làm đều đồng nghĩa với việc từ bỏ vô vàn lựa chọn khác.

Hẳn bạn còn nhớ bài học vỡ lòng từ lớp Kinh tế 101: “Không có bữa trưa nào là miễn phí cả.” Nghĩa là, nếu bạn đang thưởng thức một chiếc bánh mì kẹp thịt phô mai ngon lành, bạn đã bỏ lỡ cơ hội ăn một chiếc hamburger. Nếu bạn ăn hamburger, bạn lại bỏ lỡ cơ hội thưởng thức một chiếc burrito hai lớp ngon lành. Và nếu bạn đang ăn chiếc burrito ấy, thì… thôi rồi, bạn có lẽ sẽ chẳng bao giờ còn tôn trọng bản thân mình nữa!

Đó chính là bản chất của việc ra quyết định: bạn sẵn sàng từ bỏ điều gì để đổi lấy một điều khác? Thứ gì xứng đáng để bạn hy sinh cái khác? Và cái “điều khác” ấy có thật sự đáng để theo đuổi hay không? Đây chính là những câu hỏi then chốt mà ai trong chúng ta cũng từng trăn trở.

Nếu mọi thứ đều là đánh đổi, thì một cuộc đời tốt đẹp chính là biết chọn những cuộc trao đổi xứng đáng. Nghĩa là, nhận được nhiều giá trị nhất có thể so với cái giá mà mình phải trả.

Nhưng vấn đề nằm ở chỗ… chúng ta thường rất tệ trong việc nhìn nhận đúng đắn giữa những gì mình bỏ ra và những gì mình nhận lại từ quyết định của bản thân. Thực tế mà nói, không biết bạn thế nào, chứ cuộc đời tôi đã có không ít lần tôi ngã sõng soài vì hoàn toàn không ý thức được cái giá phải trả cho những quyết định của mình.

Nhìn thấu được mình đã mất gì và được gì là một hành trình chẳng hề dễ dàng. Và đó cũng chính là điều tôi muốn chia sẻ cùng bạn hôm nay: Tại sao ta hay ra quyết định sai lầm, và làm thế nào để có thể đưa ra những lựa chọn khôn ngoan hơn.

THẾ NÀO LÀ MỘT QUYẾT ĐỊNH TỐT?

Hãy tưởng tượng tôi rủ bạn chơi một trò chơi thế này: Bạn đưa tôi 1 đô, và tôi tung đồng xu. Nếu đồng xu ra mặt ngửa, tôi đưa bạn 50 đô. Nếu ra mặt sấp, bạn mất 1 đô ấy. Vậy bạn sẽ làm gì?

Hiển nhiên rồi, bạn nên đưa tiền cho tôi như thể tôi là cái máy bán hàng tự động đang nhả tiền miễn phí vậy. Rủi ro chỉ là 1 đô la, còn phần thưởng tiềm năng lên đến 50 đô. Không có tình huống nào mà bạn nên từ chối trò chơi này cả.

Một quyết định tốt là khi bạn mạo hiểm ít để có cơ hội đạt được nhiều.

Những quyết định tốt có thể là: Bắt chuyện với một người mà bạn thấy thú vị hay hấp dẫn, đặt một câu hỏi dù có thể khiến bạn lúng túng, dành 10 phút mỗi ngày để thiền, nộp đơn xin việc cho một vị trí mà bạn biết là khó trúng, bắt đầu một cuộc trò chuyện khó khăn nhưng cần thiết, v.v.

Tương tự, một quyết định tệ hại là khi bạn chấp nhận mạo hiểm rất nhiều chỉ để đổi lấy rất ít.

Những quyết định tệ hại có thể kể đến như: Lái xe ẩu, nói dối và giả vờ làm người khác chỉ để được mọi người yêu mến, say xỉn hoặc phê thuốc trước buổi họp quan trọng hay kỳ thi lớn, lén theo dõi người yêu cũ rồi nhắn tin giận dỗi cả đêm để cố níu kéo họ quay lại, v.v.

GIÁ TRỊ VÀ NHỮNG CUỘC TRAO ĐỔI

Có thể bạn sẽ hỏi, “Nhưng thế nào là ít, thế nào là nhiều?” Câu trả lời nằm ở điều bạn trân quý. Thực ra, đó cũng là lý do vì sao, nếu bạn đã từng đọc các bài viết của tôi, bạn sẽ thấy tôi hay nhắc đi nhắc lại về giá trị sống cá nhân.

Phần lớn những lựa chọn trong đời không đơn giản như trò tung đồng xu của tôi. Chúng thường mơ hồ, phức tạp, và mang tính chủ quan.

Liệu tiếp tục học cao hơn có xứng đáng để bạn từ bỏ đời sống xã hội trong suốt một năm? Liệu mua một ngôi nhà có đáng để bạn chấp nhận sống chật vật trong suốt mười năm tiếp theo? Muốn trả lời được những câu hỏi đó, bạn phải hiểu rõ điều gì là quan trọng nhất với chính mình. Một quyết định mà tôi thấy là tuyệt vời có thể lại là lựa chọn tồi tệ đối với bạn, và ngược lại.

Chính những giá trị mà bạn trân trọng mới là thước đo cho cách bạn đánh giá mọi lựa chọn trong đời. Chúng là cây thước giúp bạn biết đâu là cái giá phải trả, đâu là phần thưởng xứng đáng khi đưa ra những đánh đổi. Và nếu bạn không biết mình đang dùng thước đo nào, thì làm sao bạn có thể phân định được đâu là tốt cho mình, đâu là không?

Đây chính là gốc rễ của vấn đề mà nhiều người hay mắc phải khi đứng trước lựa chọn: họ chẳng biết bản thân thực sự quan tâm đến điều gì. Họ không biết điều gì thực sự có ý nghĩa với họ. Họ chưa tìm được thứ gì lớn lao hơn bản thân để cam kết và dốc lòng theo đuổi.

Hãy tìm ra điều bạn theo đuổi, hãy xác định rõ giá trị sống của bạn, hãy nhận ra cái giá và phần thưởng trong từng quyết định bạn đưa ra — khi ấy, hành động sẽ trở nên đơn giản hơn rất nhiều.

Bây giờ, bạn có lẽ sẽ nhận thấy một quy luật chung: Những quyết định đúng đắn thường rất khó đưa ra. Ngay cả khi chúng rõ ràng và bạn biết chắc đó là quyết định tốt (mà thật ra, không phải lúc nào cũng vậy), bạn vẫn chần chừ, vẫn do dự khi làm.

Ngược lại, những quyết định tệ hại lại dễ dàng hấp dẫn ta một cách kỳ lạ. Tại sao lại như thế? Tại sao chúng ta biết rõ rằng việc đó đầy rủi ro, không tốt cho bản thân mà vẫn lao vào? Tại sao chúng ta lười biếng, ngại nhúc nhích để làm một điều đúng đắn? Tại sao cuộc đời này lại dường như khó khăn đến vậy?

Nếu bạn nghĩ rằng đó là bởi vì chúng ta đều là một lũ ngốc nghếch vô phương cứu chữa… thì, cũng không hoàn toàn sai đâu!

VÌ SAO CHÚNG TA RA QUYẾT ĐỊNH TỆ HẠI?

Con người ra quyết định tệ hại bởi vì bản chất chúng ta vô cùng kém trong việc đánh giá một cách khách quan giữa rủi ro và phần thưởng. Và dù tôi rất muốn nói với bạn rằng chúng ta có thể vượt qua những khuyết điểm tâm lý này bằng một chiêu trò đáng yêu hay một “công thức ba bước” thần kỳ nào đó, sự thật là… những thiếu sót ấy dường như đã là một phần cố hữu của cách mà bộ não con người vận hành. Chúng ta không thể loại bỏ chúng hoàn toàn. Điều tốt nhất chúng ta có thể làm là nhận biết được chúng và học cách kiểm soát, ứng phó sao cho phù hợp.

Tôi có thể viết cả chục bài dài dòng về những lối tư duy tắt, những thiên kiến tâm lý khiến chúng ta nhìn nhận sai lệch về quyết định của mình. Nhưng để ngắn gọn (và cũng để tôi đỡ phát điên), tôi sẽ gom gọn những thất bại tâm lý ấy thành ba nhóm chính, rồi tóm tắt chúng.

Ba nhóm này gồm:

• Sự ảnh hưởng của cảm xúc
• Cách chúng ta nhìn nhận sai lầm về thời gian
• Sự cám dỗ của địa vị xã hội

Giờ thì, hãy cùng đi từng phần một nhé.

1. CẢM XÚC ĐÁNH LỆCH NHỮNG QUYẾT ĐỊNH CỦA CHÚNG TA

Hãy thử nghĩ lại về vài quyết định ngớ ngẩn nhất mà bạn từng đưa ra trong đời. Khả năng cao là, phần lớn trong số đó đều xuất phát từ việc bạn bị cảm xúc chi phối hoàn toàn.

Có thể bạn đã nổi giận đến mức đập tan bàn phím lên mặt bàn, và rồi... bị đuổi việc. Có thể bạn đã đau buồn sau một cuộc chia tay, uống rượu đến mức say mềm, mất kiểm soát, lái xe về nhà trong cơn mụ mị và tỉnh dậy trong phòng giam lạnh lẽo. Hoặc có thể, bạn đã quá lo lắng, sợ hãi mà bỏ lỡ một cơ hội nghề nghiệp tuyệt vời mà bạn hằng ao ước.

Một cách khá “hoành tráng” để... mất việc, nhỉ?

Dù là gì đi nữa, ai trong chúng ta cũng từng trải qua cảm giác ấy. Khi cảm xúc lấn át, chúng cướp đi khả năng nhìn nhận thực tế của chúng ta. Bỗng dưng, một quyết định rõ ràng là tốt đẹp lại hóa thành thứ gì đó thật đáng sợ, thật nhầy nhụa và khiến ta muốn tránh xa. Hoặc ngược lại, một ý tưởng rõ ràng là tồi tệ lại trở nên cuốn hút đến mức khó cưỡng, để rồi ta tỉnh dậy trong vũng nôn của chính mình và tự hỏi: “Mình đã làm cái quái gì vậy?”

Vấn đề nằm ở chỗ: cảm xúc và lý trí vận hành tách biệt nhau. Một cách dễ hình dung là, mỗi người trong chúng ta đều có hai “bộ não” — một Bộ Não Lý Trí và một Bộ Não Cảm Xúc.

Bộ Não Lý Trí là phần con người cao hơn của chúng ta — nó thông minh, kiên nhẫn và biết suy xét. Còn Bộ Não Cảm Xúc là phần bản năng — nó là ham muốn, là thôi thúc, là khao khát.

Và thật đáng buồn, Bộ Não Cảm Xúc thường mạnh hơn Bộ Não Lý Trí rất nhiều. Thực tế là, nó thường bắt nạt Bộ Não Lý Trí, ép buộc nó phải đầu hàng.

Lý Trí của bạn sẽ nhẹ nhàng nhắc nhở: “Này, kia là người mà mình thấy thu hút, cơ hội đang ở ngay trước mắt, mình nên bắt chuyện với họ thôi.” Nhưng ngay lập tức, Cảm Xúc sẽ gào lên: “SỢ HÃI! XẤU HỔ! MÀY THẬT THẢM HẠI! HỌ SẼ KHÔNG BAO GIỜ YÊU MÀY ĐÂU! KHÔNG AI YÊU MÀY ĐÂU!” Và thế là Lý Trí co rúm lại trong một góc, run rẩy và thở dài, “Ờ… chắc cậu nói đúng, thôi bỏ đi, chắc họ cũng chẳng thích mình đâu.”

Một việc trên lý thuyết chỉ là bỏ ra 1 đô la để có cơ hội nhận về 50 đô la — như việc bắt chuyện chỉ mất đúng 10 giây, và bạn chẳng mất gì nếu thất bại — vậy mà bỗng chốc lại trở thành một quyết định đầy rủi ro, đầy đáng sợ. Và thế là, ta cứ ngồi đó, nhâm nhi lon bia ấm ngắt, lặng nhìn người mà mình thầm thương trộm nhớ lặng lẽ bước ra khỏi căn phòng, rồi cả tuần sau cứ mãi tự hỏi: “Giá mà mình đã nói gì đó...”

Nhưng rồi sao đây? Làm thế nào để vượt qua tình trạng này? Làm thế nào để kiểm soát được cảm xúc của mình? Làm sao để có thể tách bạch giữa những gì mình cảm thấy và cách mình hành động?

Nói thật lòng, điều đó chẳng hề dễ. Và tôi cũng không chắc là có ai thật sự hoàn toàn làm chủ được nó đâu. Bước đầu tiên, là bạn phải học cách nhận diện bản thân — nghĩa là nhìn thấu cảm xúc của mình ngay khi chúng vừa xuất hiện. Rất nhiều người không nhận ra rằng họ đang buồn hay đang giận cho đến khi mọi chuyện đã xảy ra rồi, và vì thế, họ vô tình đưa ra những quyết định sai lầm mà không hề hay biết.

Khi bạn đã dần nhận ra được cảm xúc của mình, bước tiếp theo là tập thói quen lý luận trước mỗi quyết định quan trọng — nói ra hoặc viết ra — trước khi bạn hành động một cách bốc đồng. Tôi sẽ nói kỹ hơn về cách làm này ở phần sau, nhưng về cơ bản, đó có thể là viết nhật ký, tâm sự với một người bạn mà bạn tin tưởng, hoặc thậm chí nhờ huấn luyện viên hay nhà trị liệu giúp bạn cân nhắc trước khi đưa ra một quyết định quan trọng.

2. CÁCH CHÚNG TA CẢM NHẬN THỜI GIAN LỆCH LẠC KHIẾN NHỮNG QUYẾT ĐỊNH ĐI CHỆCH HƯỚNG

Có một thí nghiệm thú vị trong kinh tế học như thế này: Nếu bạn được hỏi chọn giữa việc nhận 100 đô la ngay hôm nay hoặc 150 đô la vào một năm sau, phần lớn mọi người sẽ chọn lấy 100 đô la ngay bây giờ.

Trong kinh tế học, hiện tượng này được gọi là “chiết khấu theo thời gian” — nghĩa là chúng ta coi nhẹ giá trị của những gì ở tương lai so với những gì mình có được ngay lúc này.

Trong tâm lý học, nó thường được gọi là “thiên vị hiện tại”, và bạn sẽ thấy nó lặp đi lặp lại trong rất nhiều khía cạnh khác của cuộc sống.

Chúng ta thích ăn pizza nhân đôi phô mai và xúc xích vào tối thứ Bảy hơn là nghĩ đến việc mình sẽ tăng bao nhiêu cân trong một năm tới. Chúng ta thích hơn thua trong một cuộc tranh cãi hơn là nghĩ về việc nó sẽ ảnh hưởng thế nào đến tình bạn trong tuần tới, tháng tới, hay cả năm sau đó. Chúng ta thích vui chơi thỏa thích tối nay hơn là nghĩ xem sáng mai mình sẽ vật vã thế nào ở chỗ làm.

Chúng ta thường đánh giá quá cao giá trị của một niềm vui nhỏ ngay bây giờ, và đánh giá thấp giá trị của một thành quả lâu dài.

Đó là lý do vì sao nhiều người gặp khó khăn trong việc tiết kiệm tiền. Đó cũng là lý do vì sao chúng ta hay trì hoãn những công việc quan trọng. Đó cũng là lý do vì sao ta hay lảng tránh những cuộc trò chuyện cần thiết nhưng khó khăn.

Thời gian còn đánh lừa chúng ta theo nhiều cách khác.

Hãy thử tưởng tượng thế này: bạn đặt một đồng xu lên ô đầu tiên của bàn cờ vua. Ở ô tiếp theo, bạn đặt hai đồng. Ở ô sau nữa, bạn đặt bốn đồng. Cứ thế nhân đôi số xu lên mỗi ô cho đến ô thứ 64. Bạn nghĩ ở ô cuối cùng sẽ có bao nhiêu tiền?

Nếu bạn trả lời là 92,2 triệu tỷ đô la (quadrillion), thì xin chúc mừng, bạn đã đúng.

Nhưng thành thật mà nói, có lẽ bạn không trả lời được con số đó đâu. Có thể bạn sẽ đoán một con số lớn nào đó kiểu như 5 triệu đô, cảm thấy mình khá thông minh khi đoán cao như thế. Nhưng thực tế, bạn đã thiếu khoảng... chín số không đằng sau rồi đấy.

Bởi vì bộ não của chúng ta không giỏi trong việc hình dung những gì tích lũy theo thời gian.

Chúng ta thường đánh giá quá cao nỗi đau của việc phải làm một điều gì đó trong 30 phút hôm nay, mà không nhận ra được sức mạnh khủng khiếp của sự cộng dồn khi ta không làm điều đó ngày này qua ngày khác, tháng này qua tháng khác.

Ví dụ nhé, giả sử có một kỹ năng nào đó mà bạn dành 30 phút mỗi ngày để rèn luyện, và mỗi ngày bạn tiến bộ 1%. Nếu bạn thực sự kiên trì tập luyện như thế suốt một năm, thì đến cuối năm, bạn sẽ tiến bộ bao nhiêu phần trăm?

Theo bản năng, có thể bạn sẽ nghĩ, “Ờ, 365 ngày mà, chắc tầm 400% gì đó?” Nếu bạn quen thuộc với khái niệm lãi kép một chút, có thể bạn sẽ đoán cao hơn, kiểu như “1.000% chăng?”.

Nhưng câu trả lời thật sự là: 3.778% — tức là bạn sẽ giỏi gấp gần 38 lần so với lúc bắt đầu.

Vậy câu hỏi đặt ra là: Bạn có dậy sớm mỗi ngày để viết cuốn tiểu thuyết mà mình hằng mơ ước không? Hay là bạn sẽ lại tiếp tục... ngồi đó lướt mạng, phí thời gian vào những điều vô bổ?

Lại một lần nữa, bộ não của chúng ta không nghĩ theo cách đó. Chúng ta sẽ thường nghĩ: “Ơ kìa, bỏ lỡ một buổi tập thì sao chứ? Có chết ai đâu?” Và rồi chúng ta cứ tự nhủ câu ấy một lần, hai lần mỗi tuần... kéo dài suốt nhiều năm.

Và vì bộ não chúng ta không quen với việc suy nghĩ theo kiểu cấp số nhân, mà chỉ quen với cách tư duy tuyến tính, nên ta thường đánh giá thấp mức độ thiệt hại thực sự mà mình đang gây ra.

Bởi vì, nếu bạn chỉ luyện tập kỹ năng đó mỗi hai ngày một lần trong suốt một năm, mức độ tiến bộ của bạn sẽ là: 611%.

3.778% so với 611% — một sự khác biệt gấp 6 lần chỉ với việc bạn nỗ lực gấp đôi.

Đó chính là sự khác biệt giữa một người trở thành chuyên gia và một người chỉ dừng lại ở mức “tạm được”. Kéo dài vài năm, đó là khoảng cách giữa một người chuyên nghiệp và một kẻ nghiệp dư. Không cần những ngày làm việc điên cuồng 12 tiếng, mà chỉ cần một nhịp điệu bền bỉ — 30 phút mỗi ngày, hết năm này qua năm khác.

Chẳng ai trong chúng ta nghĩ về những chuyện này khi đang sống cuộc đời mình. Bởi vì, phải thừa nhận, điều này thật sự rất khó. Não bộ của chúng ta không vận hành theo kiểu cấp số nhân. Mọi thứ nghe thật phi lý và trái ngược với trực giác.

Chúng ta thường đánh giá quá cao lợi ích ngắn hạn của việc nghỉ ngơi một ngày, bỏ qua một buổi tập, hay trốn tránh một cam kết nào đó. Và đúng là, bỏ lỡ một buổi tập thì... chẳng sao thật.

Nhưng điều mà ta không nhận ra là: “Chỉ một buổi tập thì có sao đâu”, lặp đi lặp lại mỗi tuần, hoặc thậm chí mỗi hai tuần, suốt vài năm — thì hậu quả sẽ lớn đến nhường nào.

3. NHẬN THỨC CỦA CHÚNG TA DỄ DÀNG BỊ LUNG LAY BỞI ĐỊA VỊ

Có thể bạn đang tự hỏi tại sao não bộ của chúng ta lại vận hành theo cách này. Dường như nó được lập trình sẵn để làm khổ chúng ta — luôn bị cảm xúc dẫn dắt, luôn gặp khó khăn khi đánh giá giá trị của những điều nằm ở thì tương lai. Nhưng thực tế là, trong phần lớn quá trình tiến hóa của loài người, những điều này không phải là khuyết điểm, mà lại chính là lợi thế của bộ não.

Năm mươi ngàn năm trước, giữa thảo nguyên mênh mông, bạn đâu thể thong thả ngồi xuống và cân nhắc xem việc gì sẽ đáng giá hơn trong một năm tới. Không! Khi đó, bạn chỉ có hai lựa chọn: săn được con thú to xác kia, hoặc bị chính nó giết chết. Chấm hết. Mọi thứ chỉ xoay quanh hiện tại, vì sự sống còn của bạn phụ thuộc vào đó.

Tương tự như vậy, chúng ta cũng được thừa hưởng cả một "kho tàng" thiên kiến và định kiến xoay quanh địa vị xã hội. Vì sao ư? Bởi vì, xét cho cùng, chúng ta chỉ là một lũ khỉ... nhưng có thêm mấy cái màn hình màu mè trước mặt mà thôi.

Dù đã trải qua hàng ngàn năm tiến hóa, con người vẫn tự động sắp xếp bản thân vào những bậc thang xã hội — với một số ít người ở trên cao hưởng phần lớn tài nguyên và cơ hội, còn số đông còn lại thì vật lộn tranh giành những phần thừa sót lại.

Tôi biết bạn sẽ nói:
“Tôi chẳng quan tâm đến mấy thứ địa vị xã hội tào lao đó. Tôi là chính tôi, tôi làm điều tôi muốn. Mấy cái danh hão, địa vị hay đẳng cấp gì đó không ảnh hưởng đến tôi đâu.”

Nghe hay đấy... nhưng xin lỗi, bạn đã nhầm rồi.

Sự thật là, chúng ta ai cũng bị ảnh hưởng bởi những gì mình cho là đáng giá và đáng ngưỡng mộ ở người khác. Nó xảy ra hoàn toàn tự động, len lỏi vào cách ta cảm nhận, khiến cảm xúc của ta bị méo mó.

Khi đứng trước một người cực kỳ xinh đẹp, giàu có hay quyền lực, tất cả chúng ta đều trở nên kém thông minh hơn một chút, kém chủ động hơn một chút, và tự ti hơn rất nhiều.

Tôi từng nhận ra điều này trong những lần đầu gặp Will Smith. Không hề cố ý, nhưng tôi thấy mình cười to hơn khi nghe anh ấy kể chuyện, chú ý hơn đến những gì anh ấy nói, và để ý cả cách anh ấy di chuyển trong căn phòng. Mọi thứ xảy ra một cách vô thức. Và tôi không phải người duy nhất như vậy. Khi anh ấy xuất hiện, căn phòng như bị hút hết sự chú ý, để lại một khoảng trống cho anh ấy tỏa sáng.

Khi biết rằng mình sẽ cộng tác cùng anh ấy viết sách, tôi đã phải tự nhắc nhở bản thân liên tục, để chắc chắn rằng mình không đồng ý một cách mù quáng chỉ vì anh ấy nổi tiếng. Tôi phải tự hỏi mình thật nhiều câu hỏi mỗi khi ở cạnh anh ấy.

Chúng ta thường trao cho những người mình cho là “có địa vị xã hội” quá nhiều sự tín nhiệm. Trong tâm lý học, điều này được gọi là “Hiệu ứng hào quang”. Đây là xu hướng tự nhiên của chúng ta khi cho rằng những người có vẻ ngoài ưa nhìn thì thông minh hơn hay tốt bụng hơn thực tế, những người thành đạt thì thú vị hơn thực tế, và những người quyền lực thì hài hước hay cuốn hút hơn thực tế.

Và, như bao thiên kiến nhận thức khác, các nhà tiếp thị đã khai thác điều này triệt để để kiếm tiền.

Hãy nghĩ về tất cả những ngôi sao nổi tiếng làm quảng cáo cho xe hơi, mấy món thực phẩm chức năng vô thưởng vô phạt, hay những sản phẩm làm đẹp đầy hứa hẹn. Hãy nghĩ về việc các cựu tổng thống hay nguyên thủ quốc gia có thể được trả đến nửa triệu đô chỉ để... xuất hiện trong một căn phòng.

Hãy nghĩ xem bạn đã bao lần tự thuyết phục mình rằng mình thích một loại quần áo, một món ăn, hay một dòng nhạc nào đó... chỉ vì một người mà bạn ngưỡng mộ cũng thích chúng.

Tất cả chúng ta đều làm vậy. Không thể tránh được.

Như tôi đã nói đấy, chúng ta chỉ là mấy con khỉ mặc áo, ngồi trước màn hình.

Điều tốt nhất mà chúng ta có thể làm, là nhận ra cách mà nhận thức của mình bị ảnh hưởng bởi địa vị xã hội — và điều chỉnh lại cách suy nghĩ cho phù hợp.

Hãy để ý xem bạn phản ứng thế nào khi gặp ai đó mà bạn cho là thành công hay đáng nể. Hãy nhận ra rằng bạn trở nên dễ tính hơn, đồng thuận hơn ra sao. Hãy chú ý xem bạn hay mặc định gán cho họ những phẩm chất tốt đẹp thế nào, dù thực ra bạn chẳng có đủ cơ sở để chắc chắn về điều đó.

Rồi tự hỏi bản thân:
“Nếu một người bạn bình thường của mình nói điều này, mình có phản ứng y hệt không?”

Và nếu bạn thật sự thành thật với chính mình, bạn sẽ nhận ra rằng, phần lớn câu trả lời là: Không.

Nghe thì buồn thật. Nhưng chào mừng bạn đến với thế giới của con người.

Những thiên kiến của chúng ta đối với người có địa vị và quyền lực là điều quan trọng, bởi chúng khiến ta dễ dàng đánh giá quá cao mọi thứ liên quan đến họ, và coi nhẹ những điều không thuộc về họ.

Là người từng dành phần lớn thời gian trung học và đại học để nhậu nhẹt, say xỉn, chỉ mong được người khác chú ý và công nhận, tôi có thể nói với bạn một điều: Tôi đã từng đưa ra rất nhiều quyết định tồi tệ.

CÁCH ĐƯA RA NHỮNG QUYẾT ĐỊNH TỐT HƠN

Vậy, chúng ta có thể làm gì để tự giúp mình vượt qua những thiên kiến và nhận thức sai lệch? Làm sao để chắc rằng mình đang chọn đúng hướng và tránh được những quyết định sai lầm?

Như tôi đã nói trước đó, không có cách nào triệt để để sửa chữa những khiếm khuyết trong tư duy của bạn — bởi vì chúng đã được nhào nặn qua hàng trăm ngàn năm tiến hóa. Nhưng điều đó không có nghĩa là chúng ta hoàn toàn bất lực. Vẫn có những bước đi giúp tăng khả năng lựa chọn đúng đắn.

1. VIẾT RA GIẤY

Tôi biết rồi — ai ai cũng khuyên bạn viết nhật ký, ghi lại suy nghĩ, đặt câu hỏi về những ý tưởng trong đầu mình. Nghe có vẻ cũ rích, nhưng thực sự có lý do chính đáng đấy.

Khi bạn viết ra những suy nghĩ của mình, bạn buộc phải nhìn chúng từ một góc nhìn khách quan hơn — gần như là bạn đang quan sát ai đó khác, chứ không còn là mình nữa. Bạn bắt đầu kể lại vì sao mình bán hết tài sản rồi chuyển tới sống ở Tahiti, và khi đang lướt qua đoạn thứ ba, bỗng nhiên bạn khựng lại và nghĩ, “Cái quái gì thế này… ai mà làm chuyện điên rồ thế?”

Chính bạn đấy, người anh em.

Tức là, trong trường hợp bạn vẫn đang để mọi quyết định chạy theo chế độ tự động. Việc viết ra những lựa chọn quan trọng trong đời chính là cách để bạn ngắt kết nối khỏi chế độ đó và buộc bản thân phải xét lại mọi giả định.

Một việc tôi rất hay làm khi cân nhắc một quyết định lớn, đó là kẻ một đường thẳng chia đôi trang giấy: một bên là những rủi ro và tổn thất, bên còn lại là những lợi ích tiềm năng. Chỉ một bài tập đơn giản như vậy thôi cũng đã giúp bạn soi rõ đâu là thiên kiến của mình, và điều gì mình đang bỏ sót.

2. HỌC CÁCH VƯỢT QUA LO ÂU

Hầu hết những quyết định sai lầm chúng ta đưa ra đều bắt nguồn từ cảm giác an toàn và tự động. Cảm xúc đánh lạc hướng ta. Cách ta cảm nhận thời gian thì méo mó và thiên về hiện tại. Cảm nhận về vị thế bản thân khiến ta nhìn sai về người khác và chính mình.

Tất cả những điều đó có nghĩa là: đôi khi, lựa chọn đúng đắn lại là điều ngược với bản năng, khó nhằn, và đầy sợ hãi. Ta sẽ phải đi ngược lại trực giác. Phải tin vào những con số thay vì linh cảm. Phải chấp nhận khả năng khiến người khác thất vọng.

Không có điều nào trong đó là dễ dàng hay dễ chịu. Trái lại, đó là một dạng kỹ năng nội tại mà bạn phải rèn luyện qua thời gian. Có người gọi nó là “bước ra khỏi vùng an toàn.” Người khác lại nói đó là “dấn thân.” Riêng tôi thì đôi lúc chỉ nghĩ đơn giản: “cắn răng mà nuốt một miếng bánh mì dở tệ.”

Bạn thích gọi nó là gì cũng được, nhưng điều quan trọng là bạn phải luyện cho mình làm quen với nó. Hãy thử thách giới hạn bản thân. Nghi ngờ những điều mình vẫn tin chắc. Hành động dù trong lòng vẫn còn lo sợ. Và từ đó, đưa ra những quyết định tốt hơn.

3. HIỂU RÕ NHỮNG ĐIỂM YẾU CỦA BẢN THÂN

Mỗi người chúng ta đều có những điểm yếu riêng trong việc ra quyết định. Có người dễ bị cảm xúc chi phối. Có người mê ánh hào quang đến mức không thể từ chối một buổi tiệc sang chảnh, dù có phải đánh đổi cả cuộc đời. Có người thì đơn giản là chẳng thể nào suy nghĩ xa hơn hiện tại.

Việc nhận ra mình mạnh ở đâu, yếu ở chỗ nào là điều cực kỳ cần thiết — và hãy luôn ghi nhớ điều đó mỗi khi bạn đứng trước những quyết định quan trọng. Cá nhân tôi khá giỏi trong việc không bị ảnh hưởng bởi người xung quanh — dù sao thì tôi cũng là “kẻ chẳng thèm quan tâm” mà, nhớ chứ? Nhưng tôi lại có xu hướng hành động bốc đồng trong nhiều khía cạnh cuộc sống, đặc biệt là liên quan đến thói quen sức khỏe. Đó là một cuộc chiến mà tôi phải tự mình đối mặt, liên tục.

4. SẮP XẾP MÔI TRƯỜNG SỐNG PHÙ HỢP VỚI NHỮNG ĐIỂM YẾU ẤY

Và cuối cùng, cách tốt nhất để vượt qua điểm yếu của mình không phải là cố gắng gồng mình lên, cũng không phải ép buộc bản thân bằng kỷ luật thép. Cách đơn giản hơn nhiều: hãy sắp xếp lại cuộc sống của bạn sao cho nó tự động bù đắp cho những quyết định sai lầm bạn thường mắc phải.

Ví dụ, tôi cực kỳ tệ trong việc cưỡng lại đồ ăn vặt. Thế nên, tôi chọn cách không mua nó về nhà. Tôi nhận ra: không mua còn dễ hơn nhiều so với việc mua rồi cố gắng không ăn. Vậy là tôi không mua nữa. Xong.

Một ví dụ khác: khi làm việc tại nhà, tôi có một nhóm bạn đồng hành cùng “trách nhiệm.” Mỗi tuần, chúng tôi gọi Zoom và nhắn tin qua Slack để đảm bảo rằng 9 giờ sáng ai cũng có mặt trên ghế, bắt đầu làm việc. Chẳng có gì phức tạp hay cao siêu cả. Nhưng nó hiệu quả. Cái cảm giác xấu hổ vì là đứa ngủ nướng trong khi mọi người đã làm việc rồi — chính nó lôi tôi ra khỏi giường mỗi sáng. Và giữ tôi làm việc nghiêm túc.

Hãy tìm những cách để điều chỉnh môi trường sống, cũng như thói quen tiếp nhận thông tin, sao cho nó chống lại chính những điểm yếu trong quá trình ra quyết định của bạn. Có thể là chặn một số trang web. Xóa kết bạn với một vài người. Ngừng đọc những loại tin tức khiến bạn tiêu cực. Bất cứ điều gì khiến bạn tỉnh táo hơn — khi bạn đã biết rồi, hãy hành động theo lối sống để đối phó với nó.

LƯỠNG LỰ LÀ MỘT QUYẾT ĐỊNH TỒI TỆ NHẤT

Cuối cùng, tôi muốn nói điều này: trong cuộc sống, bạn có thể đưa ra rất nhiều quyết định tồi. Nhưng có lẽ, tệ hơn hết, chính là không quyết định gì cả.

Chúng ta đều phải lựa chọn — mỗi ngày, dù lớn hay nhỏ, bạn vẫn phải chọn ăn gì, mặc gì, nói chuyện với ai, dùng thời gian ra sao, v.v. Nếu bạn không phải là người đưa ra lựa chọn cho chính cuộc sống của mình, thì thực sự mà nói, bạn không còn đang sống nữa.

Vấn đề, như đã nói, là mỗi quyết định đều đi kèm với tổn thất, rủi ro, và đánh đổi. Nếu bạn biết cách sắp xếp cuộc sống hợp lý, bạn sẽ tìm được những rủi ro và tổn thất mà mình chấp nhận được — thậm chí đôi khi còn thấy thích thú khi đón nhận chúng.

Nhưng không phải lúc nào cũng vậy. Thường thì, chúng ta chẳng mấy vui vẻ gì với những hệ quả kèm theo quyết định của mình. Và thế là ta bắt đầu lờ chúng đi. Giả vờ như chúng không tồn tại. Hoặc đổ lỗi cho hoàn cảnh.

Khi làm điều đó quá nhiều, bạn sẽ trượt tới một nơi tăm tối hơn: nơi bạn cho rằng mình không đáng phải chịu bất kỳ tổn thất nào. Rằng bạn không nên chịu trách nhiệm cho bất cứ điều gì. Một mặt, điều này biến bạn thành một kẻ ích kỷ, sống trong ảo tưởng. Mặt khác, điều đó không chỉ khiến người khác khó chịu, mà còn làm bạn tự hủy hoại chính mình.

Từ chối chịu trách nhiệm cho quyết định của mình — đó là một quyết định. Từ chối gánh vác hậu quả của những lựa chọn mình đưa ra — cũng là một lựa chọn. Và có lẽ, đó là lựa chọn tồi tệ nhất.

Bởi vì khi bạn từ bỏ khát khao được lựa chọn, khi bạn chọn cách lưỡng lự, thì bạn không còn là nguyên nhân tạo ra cuộc đời mình nữa — bạn chỉ còn là kết quả của mọi thứ xung quanh. Bạn không còn kiểm soát số phận của mình, mà trao nó cho tay người khác.

Và dù điều đó có thể khiến bạn thấy dễ chịu trong ngắn hạn — khi bạn có thể nói, “Thấy chưa, đâu phải lỗi của tôi mà mọi thứ không suôn sẻ, là tại X, Y, Z đó chứ!” — thì về lâu dài, nó sẽ nghiền nát bạn.

Hãy đưa ra quyết định. Chọn lấy cuộc đời của chính bạn. Chấp nhận rủi ro — bởi chính rủi ro là điều khiến cuộc sống trở nên có ý nghĩa.

Và đừng bao giờ quên: rốt cuộc thì, bạn cũng chỉ là một con khỉ có màn hình thôi mà. 

Nguồn: 3 Reasons Why You Make Terrible Decisions (And How to Stop) | Mark Manson