Bạn đã biết cách tận dụng sức mạnh của nỗi xấu hổ để chữa lành và vươn lên chưa?

Bạn có thể dành một chút thời gian được không, để nghĩ về từ “xấu hổ”? Điều gì hiện ra đầu tiên trong tâm trí bạn? Rất có thể, như tác giả và cũng là nhà trị liệu tâm lý Joseph Burgo trình bày trong cuốn sách mới của ông, Shame (Nỗi xấu hổ), một hay nhiều giả định sau đây đã vang lên trong đầu bạn:

• Rằng việc thừa nhận mình thấy xấu hổ là điều vô cùng khó khăn. Và chính khi thừa nhận điều đó, bạn lại càng thêm xấu hổ.
• Rằng cảm giác xấu hổ luôn là thứ độc hại, cần tránh xa hoặc kháng cự bằng mọi giá.
• Rằng xấu hổ là kẻ thù của lòng tự trọng, và một khi nó hiện diện, giá trị bản thân chắc chắn sẽ sứt mẻ.
• Rằng lòng tự trọng thật sự chỉ liên quan đến bản thân, không phụ thuộc vào người khác.

Nếu bạn thấy mình đồng cảm với một hay nhiều niềm tin ấy, thì cuốn sách của Dr. Burgo chính là cơ hội tuyệt vời để bạn bước sang một hướng nghĩ mới: đặt những cảm xúc xấu hổ mà ai trong chúng ta cũng từng trải qua vào một bối cảnh khác, nơi mà chúng trở thành động lực cho sự trưởng thành và một nội lực vững vàng từ bên trong.

Source: Quinten de Graaf/Unsplash.

Hiểu nỗi xấu hổ như một tập hợp của nhiều cung bậc cảm xúc

Cảm thấy ngượng ngùng khác xa với cảm giác bị làm nhục tận cùng, bởi ngượng thì trôi qua nhanh, còn nhục thì như rơi xuống hố sâu thăm thẳm. Nhưng Dr. Burgo chỉ ra rằng: cả hai đều nằm trên một dải cảm xúc có tên gọi là “xấu hổ”. Dải này kéo dài từ nhẹ đến nặng: từ cảm giác lúng túng vì nhận ra mình có miếng rau dính răng suốt cả giờ, đến cảm giác bị tổn thương tận xương tuỷ khi người yêu hay bạn đời bỏ rơi mình công khai, lạnh lùng và không chút cảm tình.

Dải này cũng trải rộng từ cụ thể đến toàn diện: từ chút ngượng ngùng vì không mang quà khi đi dự tiệc trong khi ai cũng có, đến cảm giác trống rỗng toàn diện rằng “không ai sẽ bao giờ muốn làm bạn với mình nữa.”

Điểm chung giữa tất cả những trạng thái đó, theo Dr. Burgo, chính là một điều: “sự tự ý thức đau đớn về bản thân.”

Bạn hãy dừng lại một chút và suy ngẫm về cụm từ ấy, vì chính ở đó, cơ hội mà ông muốn trao gửi bắt đầu hiện ra.

Xấu hổ như một cánh cửa bước vào nhận thức về bản thân

Vì xấu hổ là cảm xúc đau đớn nên ta thường chạy trốn nó, giấu nó dưới thảm, hay phủ nhận nó hoàn toàn. Nhưng dựa trên ba mươi lăm năm kinh nghiệm trị liệu, Dr. Burgo giương cao tấm biển “Dừng lại!”, cùng với những câu chuyện thực tế phong phú, những quan sát sâu sắc từ nghiên cứu lẫn thực tiễn, để kêu gọi chúng ta hãy ngừng coi xấu hổ là độc dược. Bởi lẽ, khi ta chỉ nhìn nó như một thứ cần xua đuổi, ta đang tự tước bỏ cơ hội để hiểu mình rõ hơn.

Xấu hổ, nếu biết dùng đúng cách, có thể trở thành lực đẩy tích cực: giúp ta nhìn lại hành vi của mình, và cho ta thoáng thấy một phiên bản tốt hơn của chính mình, thành thật hơn, trực diện hơn, và đầy đủ hơn.

Điều đó không có nghĩa là xấu hổ không thể trở nên độc hại — có chứ. Nhưng Dr. Burgo đã phân biệt rõ ràng giữa những dạng xấu hổ làm tổn thương linh hồn ta — như việc bị cha mẹ chối bỏ, bị chế giễu vì khác biệt cơ thể, v.v.. với những cảm xúc thuộc “họ hàng” của xấu hổ, mà nếu biết nhìn sâu, có thể trở thành người thầy tinh thần và tâm lý.
Trong sách, ông viết “SHAME” bằng chữ hoa để chỉ loại xấu hổ phá hủy, còn những cảm xúc nhẹ hơn thì dùng chữ thường, như một lời mời gọi ta bước vào quá trình học hỏi và tự chữa lành.

Xuyên suốt cuốn sách, Dr. Burgo dẫn dắt người đọc đi qua hành trình khám phá, dạy ta nhìn sâu vào từng khoảnh khắc xấu hổ mà ai rồi cũng trải qua, nhấn mạnh rằng cảm giác tự ý thức đầy đau đớn ấy thật ra là một phần tất yếu của việc làm người. Và từ đó, ông trao cho ta công cụ để hiểu và chấp nhận chính mình hơn từ những trải nghiệm tưởng chừng chỉ có nỗi đau.

Một trong những khuôn mẫu cảm xúc ông đưa ra là tình yêu không được đáp lại, điều sẽ đặc biệt chạm vào trái tim của những ai, như chính tác giả, từng có một người mẹ hay cha không yêu thương mình. Đứa trẻ ấy lớn lên với SHAME, cảm giác sâu sắc rằng chính mình là lý do khiến cha mẹ khước từ.
Hoặc SHAME cũng có thể đến từ việc bị người mình yêu từ chối, hoặc một ai đó mình khao khát gắn bó lại chẳng hồi đáp tình cảm. Thậm chí, việc bạn đời ngoại tình cũng có thể khơi lên cảm giác ấy.

Nhưng đây cũng chính là một bài tập trí tuệ cảm xúc, dù tác giả không gọi tên như vậy. Dr. Burgo khuyến khích ta hãy gọi tên cảm xúc thật của mình,  soi kỹ xem sau cánh cửa mang tên SHAME ấy đang ẩn giấu điều gì.
Thay vì gộp hết lại thành “xấu hổ”, ta có thể cụ thể hoá bằng những cảm xúc như:

• bị tổn thương, bị từ chối, bị hắt hủi
• thấy mình không đáng yêu, không xứng đáng được yêu
• thấy mình xấu xí (không đủ hấp dẫn hay không đủ vừa vặn)
• cảm thấy không đủ nam tính (hoặc nữ tính)
• bị làm nhục
• bị bỏ rơi, không được quan tâm
• bị phớt lờ, bị coi thường
• thấy mình không quan trọng, bị lãng quên

Trong suốt cuốn sách đầy giá trị này, Dr. Burgo không ngừng nhắc nhở rằng: Chúng ta không thể sống một đời trọn vẹn nếu chưa từng trải qua cảm giác xấu hổ. Nhưng ta hoàn toàn có thể học cách đối diện và vượt qua nó, để không chỉ trở nên kiên cường hơn, mà còn hiểu và yêu chính mình sâu sắc hơn bao giờ hết.

Tác giả: Peg Streep

Nguồn: Are You Harnessing the Power of Shame to Heal and Thrive? | Psychology Today