Biến đổi bản thân có thể bắt đầu từ những lời thì thầm chứ không nhất thiết phải là những tiếng nổ vang dội.

Khi kể về hành trình của chính mình, chúng ta thường tập trung vào những sự kiện chấn động đã định hình cuộc đời ta. Đó có thể là khoảnh khắc ta gặp người bạn đời tương lai và ngay lập tức cảm nhận một tình yêu sét đánh; giây phút ta gục ngã hoàn toàn trước sự ra đi bất ngờ của một người thân yêu; hay một thời khắc thức tỉnh tâm linh khiến ta nhìn thế giới bằng một lăng kính hoàn toàn mới. Những trải nghiệm ấy sâu sắc đến mức thay đổi ta mãi mãi. Chúng làm lung lay tận gốc rễ những niềm tin và giá trị ta từng giữ, khiến thế giới quanh ta và chính bản thân ta không còn như trước nữa.

Chúng ta thường nghĩ rằng sự biến đổi cá nhân chỉ đến với những biến cố lớn lao, đột ngột và chói lóa như những chùm pháo hoa bùng nổ trên bầu trời hay những trận động đất làm sụp đổ mọi thứ. Nhưng không phải lúc nào sự thay đổi cũng đến với tiếng vang lớn. Đôi khi, nó bắt đầu từ những lời thì thầm nhỏ bé.

Là một triết gia về tâm thức, tôi tin rằng những yếu tố quan trọng nhất của sự biến đổi cá nhân không nhất thiết phải gắn liền với những sự kiện chấn động. Dựa trên những nghiên cứu về ý thức trong giấc ngủ, giấc mơ và những khoảnh khắc tâm trí lang thang, tôi cho rằng cuộc đời ta có thể được thay đổi theo những cách nhẹ nhàng và chậm rãi hơn nhiều. Nếu chỉ mải mê tìm kiếm những khoảnh khắc chói lóa hay rung chuyển, ta rất dễ bỏ qua những chuyển biến tinh tế nhưng đầy ý nghĩa ấy. Thực tế, những hạt mầm của sự thay đổi đã hiện diện trong mỗi người chúng ta, ngay lúc này đây, trong những lời thì thầm bất tận của dòng ý thức.

Quiet moments. Photo by Fajrul Islam/Getty Images

Tâm trí ta luôn tuôn chảy một dòng suy nghĩ và hình ảnh bất tận, định hướng mọi quyết định, hành động và cảm xúc. Dù đôi khi ta tập trung suy nghĩ có chủ đích về một vấn đề nào đó, phần lớn những ý nghĩ trong dòng ý thức lại xuất hiện một cách tự phát, không qua sự kiểm soát hay phản tỉnh. Chúng trồi lên rồi lại biến mất mà ta không hề hay biết, hoặc có nhận ra thì cũng nhanh chóng quên đi. Dù mong manh và khó nắm bắt, những ý nghĩ ấy tạo nên một bối cảnh nền liên tục cho cuộc sống ý thức của ta – những lời thì thầm nhỏ bé trong tâm trí.

Chính vì sự lặng lẽ ấy, ta ít khi nhận ra vai trò của chúng trong những thay đổi lớn lao. Nhưng cũng giống như một dòng nước nhỏ có thể bào mòn núi đá theo thời gian, những lời thì thầm tưởng chừng vô nghĩa ấy có thể dần dần tạo nên những biến đổi sâu sắc. Để hiểu được sức mạnh biến đổi của dòng ý thức, ta nên hướng sự chú ý đến nơi mà những "lời thì thầm" ấy ít bị kìm nén nhất: trong những giấc mơ và những suy tưởng miên man giữa ban ngày.

Nghiên cứu về trạng thái tâm trí lang thang cho thấy suy nghĩ và sự chú ý luôn trong trạng thái biến đổi không ngừng. Chúng liên tục trôi dạt khỏi thực tại trước mắt, khiến ta đôi khi mất tập trung vào những gì đang làm. Theo ước tính, một người trưởng thành khỏe mạnh dành gần một nửa thời gian tỉnh táo để tâm trí lang thang. Khi tâm trí rời khỏi thực tại, ta có cơ hội nhìn lại những gì vừa diễn ra, tưởng tượng những khả năng khác nhau và suy tư về những điều ta có thể làm tiếp theo – từ những chuyện nhỏ nhặt như "Tối nay ăn gì?" đến những suy nghĩ đầy mơ mộng như "Sẽ ra sao nếu mình bỏ hết mọi thứ để sống trên một chiếc xe du mục?".

Ngay cả trong giấc ngủ, dòng ý thức vẫn tiếp tục tuôn chảy với những suy tưởng và trải nghiệm đa dạng, đôi khi thực tế, đôi khi kỳ quái. Những giấc mơ đầy màu sắc và cảm xúc mãnh liệt xuất hiện song hành cùng những hình ảnh vụt qua, những ý nghĩ rời rạc hay thậm chí là những cảm giác còn sót lại trên cơ thể. Dù giấc ngủ có thể bao gồm những khoảng thời gian vô thức, nó không phải là một khoảng lặng hoàn toàn, mà là một thế giới tràn đầy hoạt động ý thức, giống như trạng thái tâm trí lang thang giữa ban ngày.

Xưa nay, chúng ta thường coi giấc ngủ và sự tỉnh táo là hai trạng thái đối lập, nhưng ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy chúng có nhiều điểm tương đồng. Thậm chí, một số nhà nghiên cứu còn đề xuất rằng giấc mơ chính là một phiên bản tăng cường của trạng thái tâm trí lang thang khi thức. Cả hai trạng thái này đều diễn ra một cách tự nhiên, phần lớn nằm ngoài tầm kiểm soát có ý thức của ta. Thậm chí, có thể nói rằng, khi tâm trí lang thang vào ban ngày, một phần bộ não ta đang rơi vào trạng thái giống như ngủ mơ.

Việc nghiên cứu nội dung của những giấc mơ và suy tưởng miên man có thể giúp ta hiểu rõ hơn về sự tự chủ trong tâm trí – tức khả năng làm chủ cuộc sống tinh thần của chính mình và thay đổi cách ta suy nghĩ theo nghĩa đen. Hai yếu tố quan trọng của sự tự chủ tâm trí là khả năng thoát khỏi tính tức thời và khả năng thoát khỏi sự lặp lại. Đây cũng chính là những yếu tố góp phần tạo nên những sự chuyển biến lớn trong cuộc đời, nhưng đồng thời cũng len lỏi trong từng dòng suy nghĩ thầm lặng mỗi ngày – đó là cách những lời thì thầm có thể trở thành chất xúc tác cho sự thay đổi.

Tâm trí lang thang cũng mang trong mình một sự tách rời tương tự, dù không quá cực đoan. Trong các thí nghiệm khoa học, hiện tượng này thường được định nghĩa là những suy nghĩ không liên quan đến nhiệm vụ đang thực hiện hoặc tách biệt khỏi các kích thích bên ngoài. Theo cách hiểu này, tâm trí lang thang chính là trạng thái khi ta không còn tập trung vào một công việc cụ thể hay phản ứng với những gì đang diễn ra xung quanh.

Sự tự do thoát khỏi những đòi hỏi của thực tại, khỏi nhiệm vụ đang làm hay sự kiểm soát có chủ đích chính là điều khiến cho những giấc mơ và dòng suy nghĩ vẩn vơ trở nên tự nhiên, không bị ràng buộc. Nhưng chính sự không ràng buộc này lại mở ra một cơ hội: cơ hội để ta hình dung bản thân trong những bối cảnh khác nhau, những tình huống chưa từng trải qua. Khi ta có thể rời xa thực tại trước mắt, ta có quyền lựa chọn—hoặc tham gia vào những gì đang diễn ra quanh mình, hoặc dành nguồn lực trí tuệ cho những điều khác. Đây là bước đầu tiên dẫn ta đến một dạng tự do tư duy có chủ đích hơn, nơi ta có thể chủ động thay đổi suy nghĩ và hành động của mình.

Tự do tư duy không chỉ đơn thuần là sự tách rời khỏi thực tại trước mắt, mà còn là khả năng thoát khỏi lối mòn của quá khứ, khỏi những khuôn mẫu suy nghĩ lặp đi lặp lại. Khi tâm trí lang thang hay trong những giấc mơ, ta không còn bị mắc kẹt trong cùng một vòng suy nghĩ cũ kỹ. Và chính sự thoát ly này lại là một cơ hội: cơ hội để nhìn nhận mọi thứ theo một góc nhìn khác, để thử nghiệm những điều mới mẻ, để sáng tạo ra những ý tưởng chưa từng tồn tại.

Trong giấc ngủ, sự tự do này thể hiện qua nét kỳ lạ và độc đáo của những giấc mơ. Dù giấc mơ lấy chất liệu từ ký ức ban ngày, chúng hiếm khi chỉ đơn thuần tái hiện lại quá khứ. Thay vào đó, những trải nghiệm rời rạc ở các thời điểm khác nhau trong đời được kết hợp lại theo cách hoàn toàn mới, nơi con người, địa điểm, sự kiện đan xen và biến đổi. Nội dung kỳ quặc của giấc mơ có thể trông giống như một chuỗi hình ảnh ngẫu nhiên, vô nghĩa, nhưng đôi khi lại mang đến những khám phá bất ngờ. Tương tự, dòng suy nghĩ bất định của tâm trí lang thang có vẻ rời rạc, nhưng có thể giúp ta tìm ra lời giải cho một vấn đề theo cách không ai ngờ tới. Điều quan trọng ở đây là giấc mơ và những suy nghĩ vẩn vơ chỉ đưa ra gợi ý—còn lựa chọn đi theo chúng hay không hoàn toàn là quyết định của ta.

Nhiều năm trước, tôi từng mơ thấy mình đang dạo bước cùng người bạn đời và những đứa con nhỏ. Nhưng khi đó, tôi là một phụ nữ độc thân, không có con và cũng chẳng có ý định sinh con. Vậy mà trong giấc mơ, tôi không phải là tôi—tôi là một người cha. Tôi cảm nhận được trọn vẹn vai trò mới ấy một cách tự nhiên, không chút gượng ép. Khi tỉnh dậy, tôi vẫn còn nhớ rõ ràng cảm giác của việc được hóa thân thành một con người hoàn toàn khác. Điều đó khiến tôi bật cười, nhưng nó không làm thay đổi nhận thức của tôi về bản thân hay kế hoạch cuộc đời. Tôi tin chắc rằng giấc mơ ấy không liên quan gì đến quyết định sau này của tôi khi trở thành cha mẹ. Quyết định đó là kết quả của những biến cố lớn đan xen cùng những dòng suy nghĩ nhỏ bé len lỏi trong tâm trí theo năm tháng. Nhưng khi ấy, giấc mơ đã gợi lên trong tôi sự tò mò—bởi nó là minh chứng rõ ràng cho khả năng hoán đổi bản thân trong giấc mơ, một điều tôi vẫn luôn nghiên cứu. Nó là một lời mời gọi, nhưng tôi đã chọn không bước theo. Suy cho cùng, những giấc mơ có thể mở ra cánh cửa của sự biến đổi, nhưng bước qua hay không là tùy thuộc vào ta.

Dù những trải nghiệm đầy tiềm năng biến đổi có thể xuất hiện trong giấc mơ và những suy tưởng lang thang, quá trình đánh giá và tiếp nhận chúng—xác định xem chúng có ý nghĩa gì, có đáng để ta hành động theo không—lại diễn ra trong trạng thái tỉnh táo và tập trung hơn. Ngay cả những khoảnh khắc thức tỉnh tinh thần hay giác ngộ cũng cần được nuôi dưỡng, suy ngẫm và kiểm chứng để có thể thực sự thay đổi ta.

Tuy nhiên, sự tách rời khỏi thực tại và những sáng tạo bất định mà giấc mơ hay tâm trí lang thang mang lại không phải lúc nào cũng có lợi, đặc biệt là trong ngắn hạn. Khi ta lơ đãng, sự tập trung vào những nhiệm vụ đòi hỏi sự chú ý cao, như lái xe hay đọc sách, có thể bị suy giảm đáng kể. Và rõ ràng, ngủ gật vào những thời điểm không thích hợp cũng có thể gây ra hậu quả khó lường. Ngoài ra, những lợi ích của giấc mơ và tâm trí lang thang cũng không phải lúc nào cũng được phát huy. Khi ta rơi vào trạng thái suy nghĩ luẩn quẩn, những ý nghĩ không còn trôi chảy tự do nữa, mà mắc kẹt trong vòng lặp bế tắc. Tương tự, những cơn ác mộng lặp đi lặp lại có thể buộc ta phải sống lại những ký ức đau thương, trở thành nguồn gốc của sự dày vò tinh thần.

Nhìn chung, những lợi ích và tổn thất của tâm trí lang thang, cũng như chức năng của giấc mơ, vẫn còn là một ẩn số chưa được hiểu thấu đáo. Nếu ta cố gắng kiểm soát hay tối ưu hóa những trạng thái này, có lẽ chúng sẽ đánh mất chính đặc tính tự do và ngẫu nhiên—thứ làm nên sức mạnh của dòng suy nghĩ tự phát.

Ngay cả trong vô số những giấc mơ thoáng qua, những mộng tưởng mơ hồ mà ta chẳng mấy khi để tâm hay nhớ đến, vẫn có những hạt mầm của sự chuyển hóa nội tâm – nếu ta chịu khó lắng nghe. Và bởi lẽ những hạt mầm ấy đã luôn hiện hữu trong những giấc mơ tự phát của ta, những lời thì thầm trong dòng ý thức có thể tích tụ thành một sự chuyển hóa sâu rộng hơn. Chỉ bằng một khoảnh khắc hé mở về một phiên bản khác của chính mình, về một thế giới khác, đôi khi chúng có thể gieo mầm cho một sự đổi thay lâu dài trong cách ta nhìn nhận mọi thứ.

Ngay cả khi sự chuyển hóa cá nhân đến như một tiếng nổ lớn, ta cũng nên chú ý đến những tiếng thì thầm len lỏi xung quanh và những gợn sóng nhỏ trong dòng ý thức. Khi mọi thứ sụp đổ, việc ta học cách sống chung và thích nghi với sự thay đổi ấy không diễn ra trong chớp mắt, mà là một hành trình dài, lặng lẽ, diễn ra trong một bối cảnh rộng lớn hơn. Những giấc mơ và mộng tưởng chính là một phần của bối cảnh đó. Nếu ta biết chú tâm, chúng có thể giúp ta hiểu rõ hơn về đời sống nội tâm của mình, về những khao khát, lo âu và cảm xúc, đồng thời mang đến những góc nhìn sâu sắc hơn về bản chất và cơ chế vận hành của tâm trí. Không có gì huyền bí trong ý tưởng rằng quá trình chiêm nghiệm này có thể biến đổi chúng ta, theo nhiều cấp độ khác nhau, từ cách ta nhìn nhận chính mình đến cách ta hiện diện trong thế giới này.

Trong học thuyết tự nhiên đầu tiên về giấc mơ, Aristotle từng nói rằng, giống như hình ảnh phản chiếu trên mặt nước phẳng lặng, những giấc mơ rõ ràng nhất sẽ xuất hiện trong đêm yên bình, khi giấc ngủ thật sự tĩnh lặng và không bị quấy nhiễu. Cũng như vậy, những tiếng thì thầm trong dòng ý thức của ta được nghe rõ nhất khi tâm trí rời xa thực tại, tự do trôi dạt theo mộng tưởng ban ngày hay những giấc mơ trong giấc ngủ đêm. Đôi khi, những tiếng thì thầm ấy có thể là bước khởi đầu cho một cuộc chuyển hóa nội tâm sâu sắc và bền vững, giúp ta hiểu rõ hơn về chính mình. Và đôi khi, chúng chỉ đơn thuần là những giấc mơ.

Nguồn: Personal transformation can start with a whisper, not a bang | Psyche.co