Bình thản không phải là sự tĩnh lặng – mà là một chuyển động nhẹ nhàng của tâm trí

Bạn hình dung “bình thản” là gì – ở chính mình, hay ở người khác? Có thể đó là một sự tĩnh tại nhẹ nhàng, một sự điềm đạm, an yên giữa những tình huống căng thẳng? Có thể bạn sẽ nghĩ đến một ai đó không dễ bị lung lay, không dễ bị tác động – người mà tâm hồn họ như thể chẳng bao giờ nổi sóng? Khi bạn thể hiện được một vẻ tĩnh lặng bền bỉ từ bên trong, một trạng thái thanh thản, người ta có thể nói rằng bạn mang tinh thần “bình thản”. Tóm gọn lại, phương châm “bình tĩnh, điềm đạm và vững vàng” dường như đã nói lên đầy đủ ý nghĩa thông thường của sự bình thản.

Trong giáo lý và thực hành chánh niệm, sự bình thản được ca ngợi như một phương cách giúp con người làm chủ những cảm xúc mãnh liệt hay xáo trộn, nhờ vào sự điều hòa nội tâm và giữ vững cân bằng. Trong đó, hình ảnh lý tưởng thường thấy là ngồi vững như núi – một biểu tượng của sự vững chãi và kiên định. Còn trong các quan điểm tâm lý hiện đại, bình thản được xem như khả năng giảm bớt phản ứng cảm xúc trước những điều vốn thường khiến ta xúc động mạnh.

Nhưng với tôi, cách nhìn hơi “nghiêm nghị” ấy về sự bình thản – như thể một thế đứng bất động giữa dòng đời, hay giữa cơn giông tố trong tâm trí – chưa bao giờ thật sự khiến tôi thỏa mãn. Tôi từng tự hỏi: Bình thản liệu có phải chỉ là một chốn ẩn náu vững chắc? Là một cơ chế kiểm soát cảm xúc, ngăn ta bị xáo trộn hay rối loạn? Liệu nó có đơn thuần chỉ là trạng thái tĩnh lặng sâu thẳm bên trong?

Khi tôi nhìn lại khái niệm này từ góc độ lịch sử tư tưởng, cả Đông lẫn Tây, tôi khám phá ra một điều hoàn toàn trái ngược: Bình thản không phải là sự bất động, mà là dấu hiệu của một tâm trí linh hoạt, sống động, không ngừng chuyển động giữa các góc nhìn – một tâm trí biết “chơi đùa” với cuộc sống. Để đến gần hơn với bản chất thật sự của bình thản, ta cần nghĩ về nó không phải như một danh từ cố định, mà như một động từ – một quá trình đang diễn ra.

Ride the waves. Photo by Dennis Stock/Magnum

Chức năng cốt lõi của bình thản là: mở lòng để nhìn mọi sự từ nhiều phía.

Sức mạnh của bình thản – và đó là một sức mạnh thực sự – không nằm trong sự yên lặng bất động, mà trong sự linh hoạt. Không phải ở trạng thái cân bằng cố định, mà ở khả năng không ngừng tái cân bằng. Không phải ở sự cương nghị đến nghiêm khắc, mà ở tính mềm mại, uyển chuyển như chơi đùa. Nếu ta chỉ xem bình thản như một chiến lược để giảm nhẹ phản ứng cảm xúc, thì nó không còn khác biệt mấy so với những yếu tố quen thuộc trong thực hành chánh niệm như chấp nhận, buông bỏ, không phán xét, hay không dính mắc. Nhưng theo tôi, ví như “không phán xét” – đó chỉ là một khía cạnh trong quá trình rộng mở của bình thản, chứ không phải là điều kiện tiên quyết của nó.

Thật ra, bình thản thường bị mô tả như một kỹ năng hay phương pháp nhằm tạo ra điều gì đó – thường là sự tĩnh lặng. Một số quan điểm còn xem nó như một công cụ “chống lại dòng chảy xã hội”, giúp ta thoát khỏi những định nghĩa áp đặt về thành công, danh tiếng, sự ngưỡng mộ, và những điều người đời vẫn cho là hạnh phúc – như cách mà giáo viên thiền Christina Feldman và nhà tâm lý học Willem Kuyken viết trong cuốn Mindfulness (2019). Hay bình thản được xem là con đường dẫn đến lòng từ bi, sự tử tế, và tinh thần không phân biệt.

Nhưng theo cách tôi hiểu, bình thản không cần “thay đổi” bất cứ điều gì. Nó không có tính răn dạy. Nó không cố “triệt tiêu” gì cả, không biến đổi, không nhất thiết dẫn đến lòng từ bi hay sự nhân hậu. Chức năng cơ bản của nó đơn giản là: sẵn sàng đón nhận và tiếp cận mọi điều, từ nhiều góc nhìn. Nó hoạt động theo hướng cộng thêm, không phải trừ bớt hay sửa chữa. Nó bao dung, không loại trừ. Bình thản, ở cốt lõi, là một tiến trình, không phải một đích đến. Là một “đạo” – một con đường – chứ không phải một giáo điều.

Là một cách nhìn nhận thế giới bên ngoài và bên trong, bình thản giống như việc ta mở mắt ra và bắt đầu di chuyển ánh nhìn – không phải vì có điều gì thu hút ta, mà đơn giản chỉ vì ta đang thức tỉnh, đang hiện diện. Các nhà tư tưởng Đạo gia cổ xưa của Trung Hoa từng so sánh cái nhìn ấy với ánh mắt của một đứa bé sơ sinh – không có động cơ, không có ý thức bản ngã, chỉ đơn giản là một sự cảm nhận tinh tế và hòa nhịp với thế giới. Như được ghi lại trong Trang Tử (khoảng năm 300 TCN):

“Đứa trẻ nhìn chằm chằm cả ngày mà không chớp mắt – vì nó không có phân biệt trong thế giới bên ngoài. Đi mà không biết mình đang đi đâu, ngồi ở nhà mà không biết mình đang làm gì, lang thang dạo bước cùng vạn vật, hòa vào dòng chảy của đời – đó chính là đức hạnh của bậc chân nhân.”

Với hình ảnh tuyệt vời ấy – đứa trẻ như một biểu tượng của bình thản – ta hãy cùng nhìn sâu vào ba đặc điểm cốt lõi của sự bình thản: đa chiều trong góc nhìn, năng động trong nhận thức, và sự chơi đùa đầy thông minh của tâm trí.

Nhìn chăm chăm suốt một ngày
Bình thản làm tan biến những cực đoan của giáo điều, chắc chắn và rốt ráo

Bình thản được nhận biết rõ nhất qua khả năng di chuyển không ngừng giữa các góc nhìn. Như một cách cảm nhận cuộc sống, bình thản luôn trong trạng thái chuyển động – dõi theo mọi điều, bên trong lẫn bên ngoài, bằng ánh nhìn lơ lửng mà tỉnh táo. Bình thản không phải là việc an trú trong một sự yên bình bất biến. Nó không bài xích sự hiện diện của những phán xét, chỉ là không để chúng trở nên cứng nhắc, cố định. Nó lướt nhẹ qua mọi điều đang hiện diện, ghi nhận một cách linh hoạt – cả những điều làm ta bối rối lẫn những điều khiến ta an yên – với sự nhận biết rằng mỗi bên đều cần đến nhau để trở nên có nghĩa.

Có một khoảnh khắc mang tính chuyển hóa trong cuộc đời của Ram Dass – nhà lãnh đạo tinh thần người Mỹ – đã minh chứng trọn vẹn cho tầm quan trọng của việc thử nhìn cuộc đời từ nhiều góc độ. Năm 1967, ông được vị đạo sư Ấn Độ của mình, Neem Karoli Baba, khuyên rời Ấn Độ để quay lại Mỹ và bắt đầu giảng dạy. Khi được giao lời dạy giản dị: “Hãy yêu thương con người và nuôi dưỡng họ”, Ram Dass đã do dự. Ông phản đối rằng mình chưa đủ tu dưỡng để thực hiện một sứ mệnh nhân đạo như thế. Lúc ấy, Neem Karoli Baba đứng dậy, đi quanh Ram Dass một cách chậm rãi, trầm ngâm, ngắm nhìn ông từ mọi phía. Sau khi ngồi xuống, vị thầy nhìn sâu vào mắt ông và chỉ nhẹ nhàng nói: “Ta không thấy nơi con có gì là chưa hoàn thiện cả.”

Phán xét của Ram Dass về sự chưa hoàn thiện nơi bản thân, cuối cùng, chỉ là kết quả của một cái nhìn phiến diện – do ông tập trung vào cái riêng lẻ thay vì cái toàn thể. Có lẽ, chính điều đó đã trở thành ý nghĩa sâu xa của tình yêu mà Ram Dass sẽ mang về Mỹ để truyền dạy cho hàng triệu người suốt năm mươi năm tiếp theo: rằng, để yêu thương được mọi điều, ta cần học cách nhìn bằng ánh mắt rộng mở, bao trùm – nhìn từ mọi phía – với tâm thế bình thản.

Câu chuyện của Ram Dass cho thấy sự linh hoạt và tự nhiên chính là những yếu tố không thể thiếu trong cách mà bình thản giúp ta cảm nhận thế giới từ nhiều chiều kích khác nhau. Một tâm hồn bình thản sẵn sàng gặp gỡ cuộc đời như nó vốn là, không cần điều kiện. Và cũng vì thế, bình thản có khả năng làm tan biến những gì quá đà – như giáo điều cứng nhắc, niềm tin tuyệt đối, hay mong muốn rốt ráo mọi chuyện.

Khi ta thu hẹp tầm nhìn, chỉ chọn ra vài phần của thế giới – hay của chính mình – để ca ngợi hay phê phán, ta đã vô tình đánh mất khả năng giải phóng của những cái nhìn khác, những góc nhìn bổ sung mà lẽ ra có thể soi sáng ta thêm.

Và vì thế, lang thang – hiểu theo nghĩa sâu xa – chính là một phần bản chất của sự bình thản. Ta mở lòng ra để bị tác động bởi những điều mình chưa từng trải nghiệm, chưa từng biết đến. Thế giới trở thành một chân trời rộng lớn của những khả thể chưa lộ diện.

Chuyển biến trong nhận thức mà sự bình thản mang lại có lẽ không nơi nào được thể hiện rõ nét hơn bằng trải nghiệm ngắm nhìn Trái Đất từ ngoài vũ trụ. Theo lời kể của các phi hành gia từng bay quanh quỹ đạo Trái Đất, họ được trao cho một tầm nhìn hoàn toàn khác biệt – một cái nhìn làm thay đổi sâu sắc nhận thức về thế giới và chính bản thân. Vào những năm 1980, tác giả Frank White đã gọi sự chuyển đổi này là hiệu ứng tổng quan (overview effect) – để mô tả cách mà cái nhìn từ trên cao có thể định hình và tái định hình toàn bộ nhận thức của ta. Trong một cuộc phỏng vấn với The Space Show năm 2007, White mô tả hiệu ứng này như là: “một sự chuyển biến trong ý thức, trong nhận thức và trong cả căn tính – như điềm báo cho nhiều bước tiến hóa tinh thần tiếp theo của loài người.” Rõ ràng, ta đang nói đến một điều rất khác so với sự bất động như núi đá.

Sống với sự bình thản có nghĩa là: gặp cái này, rồi cái kia, rồi thêm một điều nữa – và dành cho mỗi điều một sự chú ý như nhau. Khi mọi điều được đón nhận một cách công bằng trong nhận thức, trải nghiệm đời sống trở nên một dòng chảy hài hòa. Và khi đó, ta sẵn sàng mỉm cười đón chờ những điều tiếp theo, như thể chúng là bạn cũ vừa mới ghé qua.

Bằng chứng cho thấy sự thiếu vắng bình thản làm gia tăng khổ đau là điều không thể chối cãi, như trong trường hợp của rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD)

Điều gì khiến những trò chơi, hay những hoạt động như lướt sóng, lại hấp dẫn đến thế? Một phần quan trọng nằm ở chỗ: chúng được thực hiện không vì mục đích nào khác ngoài chính bản thân nó – làm chỉ vì được làm, không vì để đạt được điều gì. Bình thản, tôi cho rằng, cũng là một dạng của “chơi”: chỉ đơn giản là lướt theo những con sóng của hiện sinh khi chúng đến. Cảm nhận thế giới bằng sự bình thản là khi ta được tự do nuôi dưỡng tâm thế tự nhiên, nhẹ nhàng. Khi ấy, mọi đòi hỏi phải xem kết quả quan trọng hơn hành trình, hay tính hữu dụng hơn sự cuốn hút, bỗng tan biến. Sự chú tâm dàn trải vào cái đầy đặn của hiện tại trở thành một mục tiêu tự thân.

Khi không còn bị chi phối bởi những động cơ vị lợi, ta bước vào một cõi gọi là “cái vô dụng một cách tuyệt đối”, theo cách gọi đầy thi vị của nhà phê bình văn học George Steiner. Bình thản mở lối cho ta chạm đến những điều tự nhiên, khả thể và ngẫu nhiên trong cuộc sống. Tính chơi đùa và tâm thế bình thản hoà vào nhau tại điểm mà ta tiếp xúc với thế giới như nó đang mở ra – dồi dào, tự thân, và ta cũng đồng thời tham dự vào đó – như lướt trên cùng một con sóng, nhẹ nhàng, không cưỡng ép.

Bình thản giúp ta nhìn thế giới bằng một sự tỉnh thức rộng mở – và trong thế giới đó, ta không còn cảm thấy mình bị tách biệt. Bởi chính khi ta cảm thấy xa rời nhất với cuộc đời, ấy là lúc những trạng thái giới hạn nhất đổ dồn lên ta: lo âu, trầm cảm, giận dữ, cô đơn, buồn chán và cả cảm giác vô nghĩa. Bình thản không vượt qua những trạng thái ấy bằng cách sửa chữa, dập tắt hay né tránh – mà bằng cách ôm trọn chúng vào một tấm thảm dày dặn và phong phú hơn của đời sống.

Là một nhà trị liệu làm việc chủ yếu với cựu binh từng tham chiến, tôi có thể nhận ra sự sụp đổ của trạng thái bình thản một cách rất rõ – và tiếc thay, lại là quá thường xuyên. Bằng chứng cho thấy thiếu bình thản làm tăng khổ đau rõ ràng nhất là trong các trường hợp rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD), nơi người bệnh luôn ở trong tình trạng phải quét liên tục thế giới xung quanh để tìm kiếm những mối đe doạ tiềm ẩn. Với một số cựu binh, “bình thản” có vẻ là điều vô nghĩa – bởi họ khẳng định mình đã biết hết mọi thứ quanh mình rồi. Và họ tự hỏi một cách hợp lý: nhận thức mở rộng có thể mang lại gì, khi sự chú ý của họ vốn đã sắc bén và liên tục? Bước vào một căn phòng mới, họ lập tức biết lối thoát ở đâu, cửa sổ chỗ nào, ai đang để tay ở đâu, và ai có thể là mối đe doạ trong đám đông…

Trong quá trình trị liệu, tôi đề xuất với họ một lựa chọn khác để thay thế cho kiểu nhận thức “đèn pha” của PTSD. Khi họ dần nhận ra rằng kiểu chú ý đó là quá giới hạn – vì nó xuất phát từ bản năng sinh tồn và bị thúc đẩy bởi nỗi sợ triền miên – họ bắt đầu cởi mở hơn với việc cân bằng lại nó bằng một kiểu nhận thức “ánh sáng đèn mờ”. Và chính tại đây, bình thản trở nên vô cùng quan trọng. Nó nới lỏng cách nhìn căng cứng và tập trung quá mức. Nhưng điều tuyệt vời là: nó không hề loại bỏ hay phủ nhận kiểu nhận thức ấy – mà hòa tan nó vào một cách định hướng rộng mở hơn với thế giới. Bình thản trao cho ta khả năng buông nhẹ mà vẫn tỉnh thức, để có thể quan sát mọi hành vi, dấu hiệu hay sự kiện – từ một điểm nhìn linh hoạt và sinh động. Trong trường hợp PTSD, điều này giúp người bệnh đi vào một kiểu nhận thức mới – không hề mất đi độ nhạy cảm trước nguy cơ – nhưng đồng thời cũng thoát ra khỏi sự căng thẳng thường trực.

Là một khuynh hướng sống linh hoạt, bình thản không phải là một trạng thái dửng dưng hay vô cảm, càng không phải là một cái nhìn nhạt nhòa, trung tính trước mọi điều. Trái lại, nó là một cách sống động để kết nối với thế giới luôn chuyển động – đòi hỏi ta phải có nhiều cách khác nhau để hiện diện trong đó. Bình thản nhúng ta vào cái đa nghĩa của hiện hữu – cái mà nhà tâm lý và triết gia William James từng gọi là “một mớ bùng nổ, rối rắm và ồn ào của đời sống”. Ở đây, có một dạng tự do hiện diện – bởi bình thản không bao giờ để ta mắc kẹt trong ảo tưởng rằng cảm xúc hay sự tồn tại của mình phải phụ thuộc vào việc mọi thứ phải là thế này thay vì thế khác. Theo nghĩa đó, bình thản, trên hết, là một hành trình liên tục gắn bó với những gì đang là – mà không cưỡng ép. 

Nguồn: Equanimity is not stillness – it is a mobility of the mind | Psyche.co