Cách chọn một người bạn đời lâu dài

“Hãy cưới một người đàn ông cùng tuổi; vì khi nhan sắc em dần phai nhạt, thì mắt anh cũng đã mờ rồi.”
— Phyllis Diller

Người ta có thể nghĩ ra “năm mươi cách để rời xa người tình”, nhưng lại chỉ có rất ít con đường để chọn được một người sẽ ở lại bên ta dài lâu. Những con đường ấy chủ yếu xoay quanh việc đánh giá sức hút, giá trị tổng thể của một người, và giá trị của họ trong vai trò người bạn đời. Nếu cân nhắc kỹ lưỡng cả ba yếu tố này, ta sẽ tăng đáng kể cơ hội tìm được một mối tình bền vững theo năm tháng.

1. Sức hút

“Sắc đẹp có thể khiến ta mê mẩn ngay từ cái nhìn đầu tiên; nhưng ai còn để tâm đến nó khi đã sống chung ba ngày?”
— George Bernard Shaw

Sức hút giống như một lực nam châm vô hình kéo con người lại gần nhau. Sức hút về ngoại hình, đặc biệt là hấp dẫn giới tính, là một phần của sức hút tổng thể, thứ tạo nên khát khao được gần gũi với người kia.

Vẻ ngoài bắt mắt có giá trị rất lớn ở giai đoạn đầu của một mối quan hệ. Đa phần mọi người đều coi đó là yếu tố quan trọng khi chọn bạn đời. Thực tế, khi người yêu có ngoại hình thu hút, ta thường nhìn họ bằng con mắt đầy thiện cảm và dễ tha thứ hơn. Hiệu ứng tích cực từ ngoại hình đối với những mối quan hệ mới là điều khá phổ biến và gần như mang tính phổ quát. Tuy nhiên, theo thời gian, vai trò của yếu tố này trong mối quan hệ sẽ dần phai nhạt (Meltzer và cộng sự, 2014).

Không chỉ sức hút giảm dần theo thời gian, mà chất lượng của nó còn phụ thuộc vào sự chênh lệch giữa hai người. James McNulty và các cộng sự (2008) cho rằng, ngoại hình đẹp thường gắn liền với những kết quả tích cực trong hôn nhân. Những người vợ có ngoại hình ưa nhìn thường có xu hướng cư xử tích cực hơn khi hỗ trợ tinh thần cho chồng; còn các ông chồng điển trai thì lại hay thiếu tinh tế và thường cảm thấy ít hài lòng hơn trong hôn nhân. McNulty và nhóm nghiên cứu cũng cho rằng, điều cốt lõi không nằm ở việc cả hai vợ chồng có đẹp hay không theo chuẩn chung, hay có cân xứng về ngoại hình hay không, mà là việc người vợ có hấp dẫn hơn người chồng hay không mới là điều tạo nên sự hài lòng và hành xử tích cực trong hôn nhân.

2. Giá trị tổng thể của một con người

“Tôi đã lấy một người kém mình. Mà phụ nữ nào chẳng vậy.”
— Lady Astor

“Anh có thể đem đổ rác, nhưng tình yêu em dành cho anh vẫn chẳng thể nào nhét vào đó được. Nhưng mà… việc tình yêu không vừa cái thùng rác đâu có nghĩa là anh không nên đem rác đi đổ.”
— Jarod Kintz

Vấn đề so sánh không chỉ quan trọng trong việc đánh giá sức hút ảnh hưởng thế nào đến chất lượng hôn nhân, mà còn, thậm chí còn quan trọng hơn, trong việc xác định giá trị tổng thể của một con người. Kiểu đánh giá này mang tính chất độc lập, nghĩa là ta nhìn nhận người ấy như một con người tồn tại riêng biệt, không phụ thuộc vào bản thân ta. Vì vậy, người ngoài cuộc cũng có thể đưa ra đánh giá khá chính xác, thậm chí đôi khi còn chuẩn xác hơn cả người đang yêu. Chẳng hạn, hầu hết mọi người thường dễ dàng đồng thuận khi nhận xét ai đó đẹp hay xấu, thông minh hay hài hước. Ta có thể cảm thấy mình vượt trội người yêu về mọi mặt, hoặc chỉ hơn ở một vài khía cạnh quan trọng nào đó. Các nghiên cứu thực nghiệm chỉ ra rằng, khi gặp mặt trực tiếp, người ta thường đánh giá cao người bạn đời tiềm năng nếu họ vừa hấp dẫn về ngoại hình, lại vừa có triển vọng tài chính tốt (Eastwick, 2014).

Kiểu đánh giá này phần lớn xoay quanh trục thấp - cao, và cụ thể hơn là liệu người bạn đời hiện tại của ta có thấp hơn ta, hay thấp hơn một người khác cũng đang để mắt đến ta. Nếu ta cho rằng người kia “kém tầm” mình, điều đó ngầm nói rằng ta xứng đáng với một người tốt hơn. Nhưng cũng có trường hợp, họ không thấp hơn ta, mà lại thấp hơn một người khác, người mà ta nghĩ mình cũng có khả năng yêu hoặc được yêu. Chỉ cần trong lòng xuất hiện ý nghĩ rằng người kia không bằng mình, hay không bằng một người khác có thể là bạn đời, thì cảm giác khao khát một người khác sẽ bắt đầu nhen nhóm, dù trong thâm tâm, ta vẫn còn yêu người hiện tại.

Việc thừa nhận người yêu thấp kém, và như một hệ quả, thừa nhận chính mình chọn sai, là một nỗi đau âm ỉ cho cả hai phía. Khi ta nghĩ rằng đối phương “không cùng đẳng cấp” với mình, đó là một sự xúc phạm không nhỏ. Kiểu đánh giá ấy, nhìn người yêu như thể đang chấm điểm thí sinh hoa hậu hay đội bóng, là một điều sỉ nhục, đi ngược hoàn toàn với sự tôn kính thường thấy trong một tình yêu sâu đậm. Sự khinh miệt đối với người bạn đời, vốn bắt nguồn từ ý nghĩ rằng họ thấp kém, chính là một trong những dấu hiệu mạnh mẽ nhất dự báo nguy cơ ly hôn (Gottman, 1995).

Việc “tính toán” giá trị tổng thể của một con người là một bài toán phức tạp, bởi nó liên quan đến hàng loạt phẩm chất, mà mỗi phẩm chất lại mang trọng số khác nhau. Người ta có thể so sánh người yêu với một “hoàng tử bạch mã” lý tưởng, hoặc đơn giản chỉ với anh hàng xóm bên cạnh. Hơn nữa, trong việc “chấm điểm” người bạn đời, ta cũng có quyền điều chỉnh tỷ trọng của từng phẩm chất, nhờ đó mà có thể khiến “tổng điểm” của người ấy trông đẹp đẽ hơn trong mắt mình.

Dù việc đánh giá này khá phức tạp, nhưng đa số người ta vẫn rất ý thức được cái nhìn của mình. Khi giữa người ta đang yêu và một người khác “có khả năng yêu được” tồn tại sự chênh lệch rõ rệt, ta sẽ cảm thấy như mình đang phải đánh đổi, phải chịu thiệt thòi. Việc lấy một người “kém mình rõ ràng” thường là một sự thỏa hiệp khiến chất lượng hôn nhân thấp và dễ dẫn đến ly hôn. Thuyết công bằng cho rằng, khi một mối quan hệ yêu đương thiếu cân bằng, người ta thường cảm thấy mình đang ở trong một tình thế bất công. Dù là người “cao hơn”, với cảm giác mình xứng đáng với điều tốt đẹp hơn, hay là người “thấp hơn”, với nỗi tủi thân khi không được trân trọng, cả hai đều dễ rơi vào bất mãn. Và chính những người cảm thấy mình “hơn” hoặc “kém” trong mối quan hệ thường có xu hướng dễ ngoại tình hơn so với những người cảm thấy họ và bạn đời là ngang bằng nhau (Prins và cộng sự, 1993).

3. Giá trị của một con người trong vai trò người bạn đời

“Anh ấy luôn miệng nói yêu em biết bao
Cho em thứ tình yêu mà anh chưa từng cho
Anh ấy cũng yêu em, tình yêu ấy chân thật vô bờ
Giá như... anh ấy là anh.”
— Patsy Cline

Việc đánh giá giá trị của một con người trong vai trò người bạn đời gắn liền với cốt lõi của tình yêu đôi lứa: liệu người đang bên ta có thực sự phù hợp để trở thành bạn đồng hành trong chuyện tình cảm hay không. Sự phù hợp ấy bao gồm: mức độ gắn bó của tình yêu đôi bên; những phẩm chất của người ấy như sự quan tâm, nhạy cảm, tử tế, rộng lượng, biết cho và nhận; và khả năng cùng mong muốn góp phần giúp ta phát triển, nở rộ.

Một người có thể học thức cao, ngoại hình đẹp, giàu có, nổi tiếng và thậm chí ta còn nghĩ họ có phần vượt trội hơn ta. Thế nhưng, họ vẫn có thể hoàn toàn không phù hợp với ta. Ta có thể cảm thấy họ thiếu sự nhạy bén với cảm xúc của ta, hay chẳng thực sự quan tâm đến sự trưởng thành và hạnh phúc của ta. Đôi khi, họ còn tỏ ra bị đe dọa bởi chính sự lớn mạnh và tự chủ của ta. Trong khi đó, một tình yêu sâu sắc luôn cần sự tương tác bền bỉ và những hoạt động gắn kết lâu dài. Thế nên, nếu hai người không thể cùng nhau phát triển, không thể cùng sẻ chia những khoảnh khắc và hành động ý nghĩa, thì đó chính là một sự thỏa hiệp lớn trong chuyện tình cảm. Một người không thể làm ta trở thành phiên bản tốt đẹp hơn của chính mình thì không thể là một người bạn đời thật sự phù hợp.

Source: Monkey Business Images/Shutterstock

Sự gắn kết giữa ba dạng đánh giá

“Tôi yêu bạn, bất kể bạn làm gì. Nhưng… bạn có cần làm nhiều đến thế không?”
— Jean Illsley Clarke

Mỗi kiểu đánh giá trong ba kiểu trên đều có chức năng riêng. Sức hút là yếu tố tạo ra điểm chạm ban đầu giữa hai con người xa lạ. Khi mối liên kết đã hình thành, những yếu tố khác sẽ dần trở nên quan trọng hơn, và vai trò của ngoại hình cũng giảm dần.

Việc đánh giá giá trị tổng thể phản ánh khả năng của người kia trong việc đồng hành cùng ta xây dựng một đời sống ý nghĩa, nơi tình yêu được đặt vào một khung cảnh sống đáng giá. Không có gì ngạc nhiên khi triển vọng tài chính là một yếu tố then chốt trong kiểu đánh giá này. Còn giá trị của người kia trong vai trò người bạn đời lại chạm đến trái tim của mối quan hệ: khả năng của họ trong việc chung tay xây dựng, bồi đắp và duy trì một tình yêu sâu sắc, lâu dài.

Ba kiểu đánh giá này thường xuyên ảnh hưởng qua lại lẫn nhau. Khi ta cho rằng người kia có giá trị tổng thể cao, họ sẽ trở nên hấp dẫn hơn trong mắt ta. Ngược lại, nếu họ cuốn hút về ngoại hình, ta cũng dễ đánh giá cao hơn về giá trị và sự phù hợp của họ trong vai trò người bạn đời. Tuy vậy, vì mỗi kiểu đánh giá đều hướng đến một khía cạnh riêng, nên sự tương hỗ này không phải lúc nào cũng tồn tại. Ví dụ, sự thông thái là một phẩm chất đáng quý trong đánh giá tổng thể, nhưng nếu bản thân ta không đủ khôn ngoan, ta có thể lại chẳng mấy bị hấp dẫn bởi một người quá thông thái, vì điều đó khiến ta cảm thấy mình kém cỏi.

Tình yêu đôi lứa đích thực đòi hỏi người kia phải hội đủ một mức độ giá trị tích cực nhất định ở cả ba phương diện. Trải nghiệm phổ biến nhưng không mấy thành công của việc cố yêu một người “đúng đắn” cho thấy sức hút là yếu tố không thể thiếu trong tình yêu. Cũng giống như cảm giác bị cuốn hút bởi một người đẹp cho đến khi họ bắt đầu lên tiếng, điều ấy cho thấy vai trò quan trọng của hai kiểu đánh giá còn lại, đặc biệt là đánh giá tổng thể. Nếu một người không thể đạt đến mức độ đủ cao trong cả ba khía cạnh, thì chất lượng hôn nhân sẽ khó lòng bền vững. 

Tác động của thời gian

“Quan niệm rằng chỉ tuổi trẻ mới đẹp, mới cuốn hút hoàn toàn không đúng.”
— Sharon Stone

Thời gian đóng một vai trò then chốt trong tình yêu (Ben-Ze’ev & Krebs, 2017); tuy nhiên, bước đi của nó không phải lúc nào cũng hướng về phía trước và lên cao. Tỷ trọng của mỗi kiểu đánh giá sẽ thay đổi theo thời gian, và cảm giác rằng ta đang phải thỏa hiệp trong tình yêu vì một khía cạnh nào đó của người kia chưa đạt kỳ vọng cũng sẽ thay đổi ở những thời điểm khác nhau trong mối quan hệ.

Ở giai đoạn đầu của tình yêu, sức hút thường chiếm vai trò quan trọng hơn nhiều so với sau này. Thật vậy, khi người ta vừa bắt đầu cân nhắc một ai đó như một người yêu tiềm năng, ngoại hình và sự hấp dẫn là yếu tố nổi bật; tuy nhiên, mối liên hệ giữa sức hút và sự đánh giá trong tình yêu thường giảm dần theo thời gian. Nhưng rồi, khi hai người đã bên nhau đủ lâu, khi những lựa chọn khác trở nên xa vời hơn, thì chính sức hút ấy lại có thể dần lấy lại ảnh hưởng trong việc hình thành cảm xúc yêu đương (Eastwick và cộng sự, 2014).

Về lâu dài, những sự thỏa hiệp liên quan đến giá trị tổng thể của người yêu, cũng như mức độ phù hợp của họ trong vai trò người bạn đời, sẽ trở nên nhức nhối hơn nhiều. Nếu người ấy thiếu những phẩm chất như trí tuệ, sự quan tâm, lòng tốt, kỹ năng giao tiếp, óc hài hước, khát vọng sống hay tiềm năng phát triển bản thân, thì theo thời gian, khi đam mê ban đầu dần nguội lại và những yếu tố nền tảng cho một cuộc sống bền lâu dần trở nên quan trọng, ta sẽ cảm nhận rõ hơn sự thiệt thòi ấy. Điều này đặc biệt đúng đối với khía cạnh giá trị của người ấy trong vai trò người bạn đời.

Việc thỏa hiệp ở từng phương diện không phải là một trò chơi được ăn cả ngã về không, mà là câu chuyện của mức độ và trong nhiều trường hợp, người đang yêu vẫn có ít nhiều tự do trong việc định hình giá trị tương đối của từng yếu tố. Vì vậy, một điểm mạnh nổi bật ở khía cạnh này có thể phần nào bù đắp cho điểm yếu ở khía cạnh khác.

Việc nhận thức được sự khác biệt giữa các kiểu đánh giá, đặc biệt là vai trò thiết yếu của thời gian trong hành trình phát triển của tình yêu, chính là chìa khóa giúp duy trì một mối quan hệ lâu dài. Về điều này, lời khuyên hài hước nhưng sâu sắc của Will Ferrell rất đáng để suy ngẫm:

“Trước khi cưới ai đó, bạn nên bắt họ thử dùng một cái máy tính với đường truyền Internet siêu chậm, để xem con người thật của họ là ai.”

Tài liệu tham khảo

Ben-Ze’ev, A. & Krebs, A. (2017). “Love and Time: Is Love Best When it is Fresh?” In C. Grau & A. Smuts (eds.), Oxford Handbook of Philosophy of Love. Oxford: Oxford University Press. 

Gottman, J. (1995). Why marriages succeed or fail: And how you can make yours last. London: Bloomsbury.

Eastwick, P. W., Luchies, L. B., Finkel, E. J., & Hunt, L. L. (2014). The predictive validity of ideal partner preferences: A review and meta-analysis. Psychological bulletin, 140, 623-665.

McNulty, J. K., Neff, L. A., Karney, B. R. (2008). Beyond initial attraction: Physical attractiveness in newlywed marriage. Journal of Family Psychology, 22, 135-143.

Meltzer, A. L., McNulty, J. K., Jackson, G. L., & Karney, B. R. (2014). Sex differences in the implications of partner physical attractiveness for the trajectory of marital satisfaction. Journal of Personality and Social Psychology, 106, 418-428.

Prins, K. S., Buunk, B. P. & Van Yperen, N. W. (1993). Equity, normative disapproval and extramarital relationships. Journal of Social and Personal Relationships, 10, 39-53.

Nguồn: How to Choose a Long-Term Romantic Partner | Psychology Today