Cải thiện các mối quan hệ bằng khoa học về sự thấu hiểu

Những cuộc tranh cãi nảy lửa giữa các bậc phụ huynh đầy nhiệt huyết và những trọng tài bóng đá trẻ tuổi, ít được trả công xứng đáng, gần như trở thành một màn trình diễn riêng trong mỗi trận đấu. Những lời quát tháo, những tiếng chỉ trích dữ dội được đáp lại bằng những cảnh cáo nghiêm khắc và những tấm thẻ phạt. Những khán giả trung lập có thể thề rằng hai bên đang nhìn vào hai trận đấu hoàn toàn khác nhau. Dù những hành vi này có vẻ phi lý đến đâu, chúng lại phản ánh một thực tế đáng buồn: nhiều mối quan hệ của chúng ta thất bại vì sự thiếu thấu hiểu.

Những suy luận của chúng ta về suy nghĩ, cảm xúc và động cơ của người khác là nền tảng của mọi mối quan hệ. Nhưng quá trình này đòi hỏi sự nỗ lực và thường bị sai lệch. Rất dễ thấy những rào cản mà các phe đối lập trong trận đấu bóng đá phải đối mặt khi cố gắng nhìn nhận nhau. Phụ huynh, dù trong hoàn cảnh nào, cũng hiếm khi giữ được sự khách quan khi nói về con mình. Khi kết quả trận đấu bị đặt nặng, lòng tự trọng bị thử thách, cộng thêm sự mệt mỏi của các trọng tài, thì khả năng nhìn nhận quan điểm của đối phương gần như bị xói mòn hoàn toàn.

Là một nhà tâm lý học xã hội, tôi tin rằng hiểu được cách con người suy luận về suy nghĩ của nhau – thông qua quá trình thấu hiểu quan điểm xã hội – chính là chìa khóa để cải thiện các mối quan hệ, dù đó là giữa phụ huynh và trọng tài, vợ chồng, đồng nghiệp hay thậm chí những đối thủ chính trị. Điều tôi đề cập không phải là sự đồng cảm (cảm nhận cùng một cảm xúc khi chứng kiến cảm xúc của người khác), mà là khả năng suy luận về thế giới nội tâm của họ – niềm tin, cách họ nhìn nhận tình huống. Bằng cách quan sát những điểm yếu trong quá trình này và tìm cách khắc phục, tôi tin rằng chúng ta có thể khám phá ra những chiến lược mới giúp cải thiện những mối quan hệ quan trọng nhất trong cuộc sống.

Hiện nay, mối quan hệ giữa con người với nhau đang đứng trước một thời điểm đầy bất ổn. Khoa học đã chứng minh rằng các mối quan hệ quan trọng hơn bao giờ hết – chúng là chìa khóa của hạnh phúc, có tác động đến sức khỏe không kém gì việc cai thuốc lá. Các nhà nghiên cứu nhận thấy rằng những người thiếu sự kết nối bền chặt với người khác có xu hướng chết sớm hơn. Thế nhưng, những tiêu đề báo chí hằng ngày lại liên tục nhắc nhở chúng ta rằng con người đang ngày càng kém đi trong việc xây dựng và duy trì các mối quan hệ.

Three neighbours, Paris. Photo by Richard Kalvar/Magnum

Sự chia rẽ chính trị khiến hàng xóm trở thành người xa lạ. Mạng xã hội ngày càng trở nên “phi xã hội” hơn. Thậm chí, tổng bác sĩ Hoa Kỳ đã tuyên bố rằng chúng ta đang đối mặt với một "đại dịch cô đơn" – và ông đã cảnh báo điều này từ trước cả khi đại dịch Covid-19 xảy ra.

Để hàn gắn những rạn nứt này, chúng ta cần nhìn lại cách các mối quan hệ được hình thành. Chúng không chỉ đơn thuần là một chuỗi những tương tác, mà quan trọng hơn, là cách mỗi bên diễn giải những tương tác đó. Hai người có thể cùng trải qua một khoảnh khắc, nhưng lại rời đi với hai cảm nhận hoàn toàn khác nhau. Tôi có thể nghĩ rằng thùng bia tôi tặng vợ nhân ngày sinh nhật cô ấy là một món quà tuyệt vời, nhưng cô ấy lại có thể nhìn nhận nó theo một cách khác. Hơn thế nữa, cô ấy có thể ghép trải nghiệm đó vào một câu chuyện lớn hơn – bao gồm những lần sinh nhật và kỷ niệm trước đây – để đi đến kết luận rằng tôi là một người chồng ích kỷ hơn là biết quan tâm.

Những câu chuyện mà chúng ta xây dựng về hành vi của người khác xuất phát từ nỗ lực hiểu được điều gì đang diễn ra trong tâm trí họ. Và đây chính là lúc tâm lý học xã hội có thể giúp ta – bằng cách làm sáng tỏ quá trình thấu hiểu quan điểm xã hội. Nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng quá trình này diễn ra qua bốn giai đoạn: nhận thức, động lực, lựa chọn chiến lược và đánh giá.

Hiểu rõ những giai đoạn này có thể giúp chúng ta tháo gỡ những hiểu lầm, tăng cường sự thấu hiểu và từ đó xây dựng những mối quan hệ bền vững hơn.

Bước đầu tiên của quá trình là khi ta nhận thức về một người nào đó – hoặc một nhóm người – mà ta quan tâm. Có thể ta bắt gặp ai đó đang bước đi trên phố, một tin nhắn từ bạn bè bỗng xuất hiện, hay tâm trí ta chợt nhớ về một cuộc trò chuyện gần đây. Tại trận đấu bóng đá, vị trọng tài trước đây dường như vô hình bỗng đưa ra một quyết định bất lợi cho con ta. Dù theo cách nào, ai đó cũng phải xuất hiện trong tầm mắt, trong suy nghĩ hay trong thế giới của ta. Và ngay lúc đó, ta có thể nhìn nhận họ theo hướng tích cực, tiêu cực hoặc trung lập.

Tiếp theo là một thử thách tinh thần. Ta có đủ động lực để dành công sức suy nghĩ về suy nghĩ của người kia hay không? Việc ta có muốn đặt mình vào vị trí của họ không chỉ phụ thuộc vào cách ta đánh giá họ, mà còn bị chi phối bởi bối cảnh: Tình huống này có quan trọng không, hay chẳng đáng bận tâm? Ta có đủ tập trung để thực sự nhìn nhận sự việc từ góc độ của họ không? Ta có đang ngồi trong một căn phòng yên tĩnh, hay bị vây quanh bởi lũ trẻ chín tuổi đang la hét trong một lâu đài hơi? Hơn nữa, mối quan hệ này có thể kéo dài hay không – liệu vị trọng tài vừa xử oan con ta có quay lại điều khiển trận đấu tiếp theo không?

Giả sử có đủ yếu tố khiến ta quyết định đặt mình vào vị trí của người kia, ta cần có một chiến lược hợp lý. Như một thám tử, ta phải thu thập manh mối về suy nghĩ và cảm xúc của họ. Khi càng có nhiều dữ kiện, ta sẽ có những cách tiếp cận khác nhau để suy luận. Nếu hai dấu hiệu cho thấy người đó vui vẻ nhưng ba dấu hiệu khác lại gợi lên sự bực bội, thì có phải họ đang có cảm xúc lẫn lộn? Nếu đúng, thì điều gì trong tâm trí họ đã tạo ra sự mâu thuẫn ấy? Việc kết hợp đúng chiến lược, rút ra đúng kết luận, và áp dụng vào đúng người trong đúng hoàn cảnh là một bài toán không hề đơn giản.

Cuối cùng, nỗ lực đặt mình vào vị trí người khác cần được kiểm chứng. Ta có thể tin rằng mình đã hiểu đúng cảm xúc của họ, có thể chấp nhận rằng ta sẽ chẳng bao giờ biết chính xác, hoặc có thể nhận ra rằng việc hiểu suy nghĩ của họ không quan trọng đến thế. Đôi khi, quá trình này khép lại tại đây. Nhưng cũng có lúc, ta lại tiếp tục như một thám tử kiên trì, tiếp tục thu thập manh mối vì có điều gì đó chưa hợp lý. Nếu bước đánh giá không cho ta câu trả lời thỏa đáng, ta có thể quay lại giai đoạn trước để tiếp tục tìm hiểu. Nếu may mắn, ta sẽ nhận được phản hồi từ chính người kia. Nhưng phần lớn thời gian, ta chỉ có thể đoán mà thôi.

Tuy nhiên, các bước nhận thức, động lực, chiến lược và đánh giá không phải lúc nào cũng diễn ra theo trình tự chặt chẽ. Dù vậy, chúng vẫn tạo nên khung sườn cơ bản cho quá trình đặt mình vào vị trí người khác. Điều đáng chú ý là, mỗi bước sau đều đòi hỏi nhiều nỗ lực có ý thức hơn bước trước. Hầu như không ai phải gắng sức để nhận ra sự hiện diện của người khác – họ tự nhiên xuất hiện trong nhận thức của ta. Động lực tìm hiểu suy nghĩ, cảm xúc của họ cũng thường đến một cách tự nhiên – như khi ta thấy bạn mình có vẻ buồn bã và tự hỏi chuyện gì đã xảy ra. Nhưng đôi khi, ta phải cố gắng có chủ đích – chẳng hạn, lần gần nhất ta thực sự nghĩ về tâm trạng của người thu ngân, nhân viên tiếp thị qua điện thoại hay trọng tài là khi nào?

Khi đã có động lực tìm hiểu, những bước tiếp theo trở nên khó hơn. Chọn đúng chiến lược để thu thập thông tin, rồi rút ra kết luận chính xác về người khác là một công việc đòi hỏi trí óc thực sự. Và bước đánh giá lại càng khó hơn, bởi ta hiếm khi nhận được phản hồi chính xác về mức độ đúng sai của suy luận. Mỗi ngày, ta đưa ra vô số phán đoán về những người xung quanh, nhưng may mắn lắm mới biết được một vài trong số đó có đúng hay không.

Vậy, việc chia nhỏ quá trình đặt mình vào vị trí người khác và xác định những điểm yếu có thể giúp ta cải thiện các mối quan hệ ra sao? Nghiên cứu về chủ đề này vẫn còn ở giai đoạn sơ khai, nhưng một số manh mối đã dần lộ diện. Do mức độ khó khăn tăng dần qua từng bước, những giai đoạn đầu tiên có tiềm năng cải thiện nhiều nhất. Nghe có vẻ bất ngờ, nhưng ta hoàn toàn có thể nâng cao khả năng thấu hiểu người khác ngay từ khoảnh khắc đầu tiên – khi ta bắt gặp họ trong nhận thức của mình.

Dù không cố ý, hầu hết chúng ta đều bị chi phối bởi những thiên kiến ngay từ khi nhìn thấy một ai đó. Điều này xảy ra bởi chúng ta luôn cố gắng đối phó với sự phức tạp của thế giới xã hội theo hai cách vô thức nhưng đầy rắc rối. Thứ nhất, ta có xu hướng tiết kiệm năng lượng tinh thần – các nhà tâm lý học Susan Fiske và Shelley Taylor gọi đây là bản tính “keo kiệt nhận thức” (cognitive misers). Thứ hai, ta luôn tìm cách duy trì hình ảnh tích cực về bản thân. Chính hai cơ chế này khiến ta dễ dàng rơi vào những nhận thức sai lệch ngay từ giây phút đầu tiên.

Ẩn sâu trong hai mục tiêu lớn – tiết kiệm công sức suy nghĩ và giữ vững hình ảnh tích cực về bản thân – là vô số thiên kiến vô thức có thể làm lệch lạc cách ta nhìn nhận người khác. Chẳng hạn, xu hướng bản năng phân loại người khác thành “phe ta” và “phe họ” giúp ta đơn giản hóa thế giới, tiết kiệm năng lượng trí óc bằng cách chia mọi thứ thành hai nhóm rõ ràng. Không chỉ vậy, ta còn có xu hướng ưu ái những người thuộc về nhóm của mình – những bậc phụ huynh cùng cảnh ngộ, những cổ động viên của “đội bóng đúng”, những người chung tôn giáo, v.v. Ngược lại, những ai ta xếp vào nhóm ngoài thường bị nhìn nhận một cách rập khuôn, hời hợt và không mấy thiện cảm.

Ý thức được những thiên kiến này sẽ giúp ta bước vào quá trình thấu hiểu người khác với sự khiêm nhường hơn. Nhưng ngoài việc nhận thức, ta còn có thể làm gì nữa? Một cách tiếp cận thực tế là dành một chút thời gian để suy nghĩ về những điểm tương đồng giữa ta và người đối diện. Sao ta không thử mở rộng ranh giới của “phe ta” một cách hào phóng hơn? Đúng là ta đang cạnh tranh với đồng nghiệp cho cùng một vị trí thăng tiến, nhưng suy cho cùng, cả hai vẫn thuộc về một tổ chức. Tại sao chỉ tập trung vào bộ đồng phục lạ lùng của trọng tài và vai trò có phần đặc biệt của họ, trong khi có thể nhìn họ như một phần của đội ngũ – bởi sau cùng, ai cũng đang cố gắng mang đến một trải nghiệm thể thao tích cực cho bọn trẻ? Khi ta dần tạo thói quen mở rộng vòng tròn kết nối theo cách này, ta sẽ bắt đầu quá trình thấu hiểu từ một điểm chung thay vì từ sự khác biệt. Khi ấy, ta cũng sẽ có xu hướng nhìn nhận người khác với sự bao dung hơn, và chính điều đó có thể làm thay đổi các mối quan hệ của ta.

Bên cạnh việc mở rộng góc nhìn, ta cũng có thể chủ động gia tăng động lực để thực sự đặt mình vào vị trí của người khác. Chỉ cần một chút nỗ lực thôi cũng có thể mang lại kết quả đáng kể. Có lẽ trong tâm trí ta, đã có sẵn những cái tên – những người mà lẽ ra ta nên cố gắng hiểu họ nhiều hơn. Trớ trêu thay, ta thường ít khi nỗ lực tìm hiểu suy nghĩ và cảm xúc của bạn bè, người thân, những người ta yêu thương, bởi ta ngầm mặc định rằng họ sẽ luôn ở đó, luôn thấu hiểu ta mà chẳng cần cố gắng. Nhưng nếu mỗi tuần ba lần, ta chủ động suy nghĩ về cách người khác cảm nhận khi tương tác với mình, biết đâu một mối quan hệ vốn đang căng thẳng có thể dần thay đổi. Thậm chí, ta còn có thể trực tiếp hỏi họ về góc nhìn của họ.

Một giải pháp thú vị đã được một giải đấu bóng đá thiếu nhi áp dụng để giúp các bậc phụ huynh thấu hiểu trọng tài hơn: bất kỳ phụ huynh nào phàn nàn về quyết định của trọng tài sẽ buộc phải làm trọng tài vào cuối tuần sau. Khi buộc phải đứng ở vị trí của người khác, ta mới thực sự hiểu được những gì họ phải đối mặt.

Không chỉ vậy, việc rèn luyện động lực để thấu hiểu người khác còn mang lại những lợi ích gián tiếp. Nghiên cứu cho thấy rằng khi người khác nhận ra ta đang cố gắng nhìn nhận mọi thứ từ góc độ của họ, họ sẽ có thiện cảm với ta hơn, cảm thấy có sự kết nối sâu sắc hơn, thậm chí sẵn sàng giúp đỡ ta nhiều hơn. Và nếu ta không chỉ cố gắng mà còn đoán đúng được suy nghĩ của họ, những lợi ích ấy sẽ càng rõ rệt. Vì thế, lần tới khi có cơ hội nói với ai đó rằng ta thực sự muốn hiểu cách họ nhìn nhận một vấn đề, đừng ngần ngại nắm lấy cơ hội ấy.

Dù những nghiên cứu về chủ đề này vẫn còn mới mẻ, ta có quyền lạc quan rằng việc nâng cao khả năng thấu hiểu người khác có thể giúp cải thiện các mối quan hệ của mình. Chẳng hạn, đồng nghiệp của tôi và tôi đã thực hiện một chương trình dành cho giáo viên, giúp họ nhận ra rằng những thiên kiến nhận thức có thể khiến họ khó nhìn nhận học sinh một cách khách quan. Kết quả rất đáng khích lệ: không chỉ mối quan hệ giữa thầy cô và học sinh được cải thiện, mà thành tích học tập của các em cũng có dấu hiệu tiến bộ.

Tất nhiên, không ai trong chúng ta có những mối quan hệ hoàn hảo. Nhưng nếu ta thử tự mình thực hiện những “thí nghiệm” nhỏ, tập trung vào những giai đoạn đơn giản và dễ điều chỉnh nhất trong quá trình thấu hiểu người khác, có thể ta sẽ dần nhìn thấy sự thay đổi. Nếu ngay từ đầu, ta có thể nhìn nhận người khác theo hướng tích cực hơn, và nếu ta có thể thôi thúc bản thân đặt mình vào vị trí của họ thường xuyên hơn, các mối quan hệ của ta có thể sẽ trở nên tốt đẹp theo những cách ta chưa từng ngờ tới. Và biết đâu, các bậc phụ huynh yêu bóng đá trong chúng ta thậm chí sẽ sẵn lòng cho vị trọng tài cuối tuần sau một chút niềm tin!

Nguồn: Improve your relationships with the science of perspective-taking | Psyche.co