Chúng ta có thể nhận diện chứng thái nhân cách ở trẻ từ độ tuổi nào?

Chúng ta thường tin rằng con người có thể thay đổi khi được đặt vào những điều kiện phù hợp. Nhà triết học John Locke từng cho rằng mỗi người sinh ra đều như một tấm bảng trắng, và những gì được viết lên đó từ sớm đều có thể xóa sửa. Ngay cả nhà tâm lý học lừng danh William James cũng nhận định rằng tính cách con người chỉ thực sự định hình sau tuổi 30. Vậy, làm sao để giải thích kết quả nghiên cứu của Rebecca Waller và cộng sự tại Đại học Michigan (2016), khi họ phát hiện rằng dấu hiệu của thái nhân cách (psychopathy) có thể được nhận diện từ khi trẻ mới 2 tuổi?

Khi nhìn lại hành vi thời thơ ấu của những người trưởng thành có xu hướng chống đối xã hội hoặc rối loạn nhân cách, nhiều người thường nói rằng “điều đó đã được dự báo trước.” Họ viện dẫn những ví dụ như bắt nạt bạn bè, ngược đãi thú cưng, hoặc trộm vặt. Tuy nhiên, những nhận xét này thường mang tính hồi tưởng, nghĩa là khi chúng ta đã biết người đó mắc vấn đề, những ký ức về hành vi thời thơ ấu sẽ bị ảnh hưởng bởi định kiến. Điều có ý nghĩa hơn là dự đoán các xu hướng rối loạn nhân cách từ thời thơ ấu, sau đó theo dõi để xem liệu các đặc điểm này có phát triển thành những vấn đề nghiêm trọng hơn trong tương lai hay không.

Thái nhân cách là gì?

Định nghĩa về thái nhân cách thường dựa trên mô hình hai yếu tố của Robert D. Hare:

• Yếu tố 1: Gồm các đặc điểm như cảm xúc hời hợt, quyến rũ bề ngoài, thao túng và thiếu sự đồng cảm.
• Yếu tố 2: Liên quan đến sự thiếu ăn năn và các hành vi mang tính lệch chuẩn xã hội, như bốc đồng và phạm pháp.

Những đặc điểm này có thể xuất hiện từ rất sớm, nhưng sớm đến mức nào?

Dữ liệu và kết quả nghiên cứu

Trong nghiên cứu của mình, nhóm của Waller đã phân tích một tập dữ liệu đặc biệt, theo dõi 731 trẻ em từ 2 tuổi đến 9 tuổi rưỡi. Họ tập trung vào các hành vi “Lạnh lùng - Thiếu cảm xúc” (Callous-Unemotional - CU), bao gồm mức độ thấp về sự đồng cảm và cảm giác tội lỗi, cũng như sự thờ ơ với cảm xúc của người khác. Tuy nhiên, một hạn chế của nghiên cứu là các gia đình tham gia đều thuộc nhóm thu nhập thấp và đã có nhiều yếu tố rủi ro từ trước.

Để đo lường, các nhà nghiên cứu yêu cầu cha mẹ, người chăm sóc và giáo viên đánh giá trẻ dựa trên hành vi “Lừa dối - Lạnh lùng” (Deceitful-Callous - DC), với 5 tiêu chí:

1. Trẻ không cảm thấy tội lỗi sau khi cư xử sai.
2. Hình phạt không khiến trẻ thay đổi hành vi.
3. Trẻ ích kỷ, không chịu chia sẻ.
4. Trẻ hay nói dối.
5. Trẻ lén lút và tìm cách qua mặt người lớn.

Ngoài ra, hành vi gây rối của trẻ cũng được ghi nhận, như gây gổ, phá hoại đồ vật và nổi cơn thịnh nộ.

Kết quả cho thấy, ở tuổi lên 3, những trẻ được đánh giá cao về thang DC đã phát triển các vấn đề hành vi nghiêm trọng. Đáng chú ý, sự dự đoán này vẫn chính xác ngay cả khi loại bỏ ảnh hưởng của các hành vi trước đó. Đánh giá của người mẹ về trẻ ở tuổi lên 2 đủ để dự đoán các vấn đề hành vi sau này, trong khi các đánh giá của giáo viên và người chăm sóc khác bắt đầu trở nên đáng tin cậy hơn từ tuổi lên 3.

Những hành vi nhỏ, lời cảnh báo lớn

Với những người không gần gũi trẻ, các hành vi này thường bị xem nhẹ, chỉ là một phần của “khủng hoảng tuổi lên 2.” Nhưng nếu những hành vi này không biến mất mà còn kéo dài, chúng sẽ trở thành dấu hiệu nghiêm trọng, thậm chí đáng ngại.

Hy vọng từ can thiệp sớm

Các tác giả của nghiên cứu tin rằng việc nhận diện sớm các hành vi rối loạn có giá trị phòng ngừa rất lớn. Nếu trẻ nhỏ được phát hiện có nguy cơ, phụ huynh và giáo viên có thể can thiệp để giúp trẻ phát triển cách giao tiếp cảm xúc tích cực và biết quan tâm đến người khác hơn. Tuy nhiên, sự can thiệp phải toàn diện, không chỉ tập trung vào đứa trẻ mà còn cần thay đổi cả những yếu tố gia đình, thái độ của cha mẹ, và môi trường sống xung quanh.

Câu trả lời cho câu hỏi “Chúng ta có thể nhận diện chứng thái nhân cách sớm đến mức nào?” là rất sớm. Cha mẹ có thể nhận ra từ lúc trẻ lên 2, và những người khác trong cuộc sống của trẻ sẽ thấy rõ hơn khi trẻ lên 3. Điều đáng mừng là với nhận thức này, chúng ta có thể can thiệp để thay đổi con đường phát triển của trẻ.

Bản chất hay môi trường?

Dù bạn tin rằng tính cách con người được quyết định bởi di truyền hay môi trường, việc nhận diện sớm các vấn đề hành vi là chìa khóa để thay đổi hướng đi của trẻ trong cuộc đời. Một nghiên cứu trước đây của Luke Hyde và cộng sự tại Đại học Michigan (2016) kết luận rằng phong cách nuôi dạy của cha mẹ có thể giúp những đứa trẻ mang nguy cơ di truyền về hành vi CU vượt qua những đặc điểm rối loạn.

Với người trưởng thành, khi lịch sử cá nhân đã không thể thay đổi, nhận thức về những dấu hiệu từ rất sớm có thể giúp chúng ta nhìn họ với ánh mắt cảm thông hơn. Và quan trọng hơn cả, nhận diện sớm sẽ mở ra cơ hội để những đứa trẻ có nguy cơ thái nhân cách được giúp đỡ kịp thời, tránh xa những con đường dẫn đến khổ đau trong tương lai.

Nguồn: How Early Can We Identify Psychopathy in a Child? Psychology Today